كوردی
ئایینی زەردەشتی لە نێو كورددا
گوزەرێكی مێژووییە لە قۆناعی سەرهەڵدانەوە تا پووكانەوە لە بۆتەی ئیسلامدا
د. یاسین تەها
دەسپێك:
ئایینی زەردەشتی بە كەسایەتی “زەردەشت”ـەوە پەیوەستە كە وەك پەیامبەرێك ناسێنراوە و لە سەرچاوە ئیسلامی و عەرەبییەكاندا بە ئایینی “مەجوسی” ناوسراوە (بە فارسی كۆن مگوشە: Magush). مشتومڕی زۆریش لەسەر بوونی ڕاستەقینە و ئەگەری ئەفسانە بوونی كەسایەتی “زەردەشت” هەیە، بەشێك لەوەشی لەسەر ئایینەكەی دەگوترێت لێكدانەوەی شوێنەوارەكان، یان گێڕانەوەی سەدەكانی دواترن. ئەم توێژینەوەیە لەبەر ڕۆشنایی سەرچاوە عەرەبی و فارسی و كوردییەكان، هەوڵدەدات گوزەرێكی مێژوویی شیكاریی بكات بە قۆناغەكانی سەرهەڵدانی ئایینەكە لە ناو كورددا و دواتر گەشەكردن و بڵاوبوونەوەی تا دەگاتە بەركەوتنی لەگەڵ ئایینی ئیسلام و پووكانەوەی لە سایەی هەژموون و پەلهاویشتنی ئیسلام لە ناوچە كوردنشینەكان.
زەردەشت و ئایینەكەی
بەپێی زۆر لە سەرچاوە مێژووییەكان باوكی “زەردەشت” خەڵكی ئەزەربیجان و دایكی خەڵكی “ڕەی”یە و سەر بە هۆزكانی میدییە، كە یەكێكن لەو پێكهاتانەی بە باپیران و پێشینانی كورد دەژمێردرێن. مێژووی لەدایكبوونی “زەردەشت” دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری 660 پ.ز، لە نزیك دەریاچەی ورمێ و لە ڕۆخی ڕووباری ئاراس كە لە جوگرافیایەكی كوردنشیدایە. “زەردەشت” لە قۆناغی منداڵیدا جگە لە خوێندن، فێری كاری پزیشكی و نوژداریی میللی بووە، ئەمەش لە سەردەمی كۆندا زۆر پێویست و باو بووە([1]). بەهۆی ژیان و پێگەیشتنیشی لە پانتاییەكی كوردیدا لە هەندێك سەرچاوەدا بە كورد لە قەڵەم دراوە، بە تایبەت كە لە نێو هۆزە میدییەكاندا بووە كە پایتەختەكەیان لە هەمەدان بووە([2]). بەپێی پێدراوە مێژووییەكان “زەردەشت” بانگەشەی پێغەمبەرایەتی كردووە، یان وەك پێغەمبەر تەماشاكراوە، داوای لە خەڵكیش كردووە شوێنی بكەون، بەو واتایەی ئایینەكەی تەبشیری و كراوە بووە بۆ هەموو ئەوانەی گوێبیستی پەیامەكانی دەبن.
بنەما و باوەڕەكانی زەردەشتی
بنەماكانی ئایینی زەردەشتی لەسەر چەند بیروباوەڕێك بنەڕەتن كە بریتین لە: بڕوابوون بە هەبوونی خودایەكی خالق، كە بوونەوەری لە نەبوونەوە هێناوەتە بوون، ئەم خودایەش بە “ئەهورامەزدا” نێو دەبرێت، كە هاوتای “ألله”یە لە ئایینەكانی دی و بەمانای سەروەری زانا دێت، هەروەها ئایینەكە بڕوای بە كۆتاییهاتنی بوونەوەر و هەبوونی پاداشت و سزا هەیە (بەهەشت و دۆزەخ)، لەگەڵ بڕوابوون بە لەنێوچوونی هەتا هەتایی سەرجەم تاوانباران([3]). لەم ئایینەدا ژیان هەمووی بریتییە لە كێشمەكێش لە نێوان هێزەكانی “ڕووناكی پیرۆز” و “هێزە چەپەڵەكانی تاریكی”، لە كۆتایی دنیاشدا ڕزگاركەرێك دێت (شؤسيانت: مثراس) كە دادگەری و ئاشتەوایی هەمیشەیی بەرپا دەكات([4])، ئەمەش بیرۆكەی ڕزگاركەرە (المخلص) كە لە زۆر ئایینی دیكەدا بەشێوازی جۆراوجۆر هەیە.
بەشێوەیەكی گشتی رێنماییەكانی ئایینی زەردەشی لە چەند تەوەرەیەكدا چڕ دەبنەوە؛ بیری پاك و وتەی باش و كرداری چاك([5])، جەخت لە چەند شتێكیش دەكاتەوە كە پەرستنی خودا (ئەهورامەزدا)، بێبڕواییە بە هێزی چەپەڵ (ئەهریمەن)، فرمان بەچاكە، هۆشداریدان لە خراپە و دووركەوتنەوە لە كاری بەد([6])، ئەمانەش هەمان بنەما باوەڕییەكانی ئایینە ئاسمانییەكانی دیكەن، بەم هۆیەشەوە هەندێك زەردەشتییان بە ئایینێكی ئاسمانی پۆلێن كردووە([7])، شوێنكەوتەكانی ئایینەكەشیان بە “ئەهلی كیتاب” تەماشا كردووە([8]).
هاوشێوەی ئایینە ئاسمانییەكانی دی لە ئایینی زەردەشتیدا هاوسەرگیری جێگەی بایەخە و ئاهەنگ و مەراسیمی تایبەتی بۆ ڕێكدەخرێت، هەروەها وەچە خستنەوەش هۆكارێكە بۆ بەهێزی بەرەی خودا (ئەهورامەزدا) لە كێشمەكێشی بەردەوام و گشتگیردا لەگەڵ بەرەی ئەهریمەن (شەیتان). لەم ئایینەشدا فرەژنی رێگە پێدراوە بەتایبەت ئەگەر ژن منداڵی نەبوو، ژنانیش لە هەڵبژاردنی هاوسەردا دەتوانن لە ڕای باوك و دایكیان دەربچن، ئەگەر پیاوانیش خیانەتیانكرد لە ژنەكانیان یان بەجێیانهێشتن یان زبر و توند بوون لەگەڵیان؛ ئەوە دەتوانن حاشایان لێبكەن و جیاببنەوە، سەرباری ئەمەش دەبێت ژنان لە ماڵ و ژووری تایبەتی خۆیاندا بمێننەوە (هاوشێوەی حیجابی ئیسلامییە)، بەڵام ئەوانەی كەنیزەكن ئەمەیان بەسەردا جێبەجێ نابێت و دەركەوتنیان ئاساییە بەتایبەت لە ئاهەنگەكان ([9]).
ئاگر لە ئايينى زەردەشتیدا پیرۆزییەكی زۆر تایبەتی هەیە، ئەوەش دەگێڕنەوە كە زەردەشت ڕێگریی كردووە لە كوژاندنەوەی، هێندەش پیرۆزە لە ئایینەكەدا ژنان لە سوڕی مانگانە ناتوانن ئاگر خۆشبكەن و لێی نزیك ببنەوە، پێشیان وایە سزای خودا لە ڕۆژی دواییدا بە سەهۆڵبەندان و سەرمایە، لە لێكدانەوەی ئەمەشدا گوتراوە كە سەرما لە زەینی خەڵكی چیانشیندا ئاسان فام دەكرێت بەوپێەی پێی ئاشنان([10]).
سەرباری نزیكایەتی زۆری بنەماكانی زەردەشتی لەگەڵ ئایینە ئاسمانییەكان بە تایبەت ئیسلام، لە هەندێك باوەڕ و تەوەرەدا زۆر دژ و ناجۆرە، بۆ نموونە ئایینی زەردەشتی بڕوای بە جووتەوانە (دوالیزمە)ی ڕووناكی _ تاریكی هەیە و وەك سەرچاوەی بنەڕەتی ژیان تەماشای دەكات ([11])، لەم میانەیەشدا پێداگریی ئایینەكە لەسەر ئەوەی هێزە تاریك و شەڕەنگێزەكان ملكەچی دەسەڵاتی خودا نین ([12]) و هەروەها بانگەشە بۆ ئەوە دەكات كە هێزی چاكە (ئاهورامەزدا) هێزی خراپە (ئەهریمەن)ی درووستنەكردووە([13])، ئەمەش وا دەكات ئایینی زەردەشتی وەك تێكەڵەیەك لە ئایینی یەكتاپەرستنی و جووتەوانەی دژ بەیەك (ڕووناكی و تاریكی) دەربكەوێت([14])، واتە دوو خودا بۆ جیهان بڕیار دەدات (خودای خێر و خودای شەڕ)، ئەمەش زیاتر بەلای هاوبەشدانان بۆ خودا دەچێت تا ئەوەی ئایینی تاقانە پەرستی حودا بێت (التوحید). هەروەها لە هەندێك گێڕانەوە و دەقی زەردەشتیدا ڕێگەدان و ستایشكردنی هاوسەرگیری لەگەڵ مەحرەم (خوشك و كچ) هەیە([15]) و بە كردەیی لە بنەماڵەی شاهانەی ساسانی و لە نێو فارسەكاندا مارەكردنی خوشك و خزمی پلە یەك تۆماركراوە، پاساویشیان بۆ ئەم كارە پاراستنی پاكژی خوێنی خێزان و بنەماڵ بووە، كە لە ئەدەبیاتی زەردەشتیدا بە “خویذ و گدس” ناسراوە([16])، ئەمەش بە شێوەیەكی بنجبڕ و یەكلایی لە ئایینە ئاسمانییەكاندا قەدەغەیە و دەقی یەكلایی لەسەر حەرامكردنی هەیە([17]).
هەندێك لە مێژوونووسانی موسوڵمان لە شرۆڤەی دژیەكییەكانی ئایینی زەردەشتی لەگەڵ ئیسلام باسیان لەوەكردووە، دەشێت ئەم تێكەڵ و ئاڵۆزكردنە، كاری زەردەشتییەكانی پاشین و جێگرەوەكانی زەردەشت بێت هاوشێوەی گۆڕانكارییەكانی ئایینەكانی دیكەی كریستیان و جوو، بە تایبەت كە زۆر لە بەشەكانی كتێبی پیرۆزی زەردەشتی (ئاڤێستا) لە دەمی هێرشی ئەسكەندەری مەكیدۆنیدا بۆ سەر ئێران فەوتاون([18])، هەروەها دژیەكی زۆریش لە نێوان پەیمانی كۆن و نوێی “ئاڤێستا”دا هەیە و بە درێژایی مێژوو گۆڕانكاریی زۆری بەسەردا هاتووە([19])، بە وردیش نازانرێت مێژووی نووسینەوەی بە یەكخراوی كەیە([20])، لەمبارەیەشەوە شەرعزان و پێشەوای حەنبەلییەكانی بەغدا “أبوبكر الجصاص” (م.370ك/980ز) جەخت دەكاتەوە؛ ئەوانەی ئایینی زەردەشتییان گواستۆتەوە جێگەی متمانە نین و ئەوە پشتڕاستنەكراوەتەوە كە ڕاستگۆبن لەو بانگەشانەی بەناوی زەردەشتەوە كردوویانە، بەتایبەت ئەوەی كە زەردەشت گوتبێتی: خودا دژێكی دەسەڵاتداری هەیە (ئەهریمەن) كە پێچەوانەیە لەگەڵ باوەڕی هەموو پێغەمبەران([21]).
پەیوەندی كورد بە ئایینی زەردەشتییەوە:
بەر لە بڵاوبوونەوەی ئیسلام لە پانتایی كوردیدا ئایینی باڵادەست و بڵاو زەردەشتی بووە([22])، بەتایبەت لە وڵاتی فارس (ئێران) و خوراسان و ناوچەكانی چیا([23]). باوەڕێكی بڵاویش هەیە كە میترایزم (سروشتپەرستی) لەگەڵ “زەردەشتی” بە ئایینی باڵادەستی مێژوویی لە نێو كورد وێنا دەكات كە بنەڕەتی سەرهەڵدانی ئایینە لۆكاڵیەكانی دیكەی وەك ئێزدی و یارسان بوون، ئەمەش بە یەكێك لە پێكهێنەرە سەرەكییەكانی شوناسی كورد لە قەڵەمدەدات([24]).
بەپێی ئاماژە مێژووییەكانیش ئەم ئایینە لە سەردەمی ژیانی “زەردەشت” خۆیدا لە نێو كورددا بڵاوبووەتەوە، پاشان لە سەردەمی پادشا “گوشتاسب” دا لە هەرێمەكانی ئێرانی ئێستا وەك ئایینی فەرمی ناسێنراوە (سەدەی 6 پ.ز). “گوشتاسب” كە شاری بەلخی ئەفغانستانی ئێستا پایتەختی دەسەڵاتەكەی بووە، بڕوای بە پێغەمبەرایەتی “زەردەشت” هێناوە، خەڵكیشی بە تۆپزی ناچاركردووە بچنە سەر ئایینەكەی و گرنگی زۆریشی بە زەردەشتییەكان داوە، هۆكاری بڵاوبوونەوەی ئاینەكەش لە خوراسان و ئێرانی ئێستا و ئەفغانستان بۆ ئەم پادشایە دەگەڕێتەوە ([25])، لە پێناو سەپاندنی ئایینی زەردەشتیشدا جەنگ و هەڵمەتی زۆری كردووە كە كوشتاری گەورەی لێكەوتووەتەوە([26]).
دەشێت ئایینی زەردەشتی لە ڕێگای هەڵمەتەكانی شا “گوشتاسب” ـەوە گەیشتبێت بە نێوچە كوردنشینەكان چونكە بە پێی ئاماژە مێژووییەكان لە ڕۆژهەڵاتەوە شۆڕبووەتەوە بەرەو ڕۆژئاوای وڵاتی فارس، هەر لەم میانەیەشدا گەیشتووە بە ناوچەكانی نیشتەجێبوونی كورد ([27])، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لەوەبەدوا بۆ ماوەیەكی زۆر ئایینەكە خەفە بووە و كاریگەریی نەماوە، تا ئەوكاتەی دەوڵەتی ساسانی لە ساڵی 226 ز و لە سەردەمی حوكمڕانی “ئەردەشێر” دا لە سەرانسەری ئێراندا كردی بە ئایینی فەرمی لە نێویشیدا ناوچەكانی دەوروبەری هەرێمی چیا، ئەزەربیجان، جزیرە و شەنگال و بادینانی ئێستا ([28])، ئەمانەش ناوچەی نیشتەجێبوونی كورد و مەڵبەندی هۆزە كوردییەكان بوون، بەم هۆیەشەوە ئایینی زەردەشتی بوو بە ئایینی زۆرینە و سەرەكی ناوچە كوردنشینەكان([29])، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا بەڵگە شوێنەوارییەكان ئەوە دەردەخەن كە میدییەكان “ئەهورامەزدا” پەرستبوون و ئەمەش لە “لەوحەی زێڕ” و شوێنەوارەكانی شاخی بێستووندا لە كرماشانی ئێستا بە ڕوونی دیارن([30]).
حوكمڕانیی “ئەردەشێر”ی ساسانی (224_242ز) كە ئایینی زەردەشتی ژیاندەوە بەوە ناسراوە كە ناوەندیی و بەهێز بووە، لە ڕوباری جەیحونیشەوە تا فورات مانۆڕ و هەڵمەتی سەربازیی كردووە بۆ كۆتاییهێنان بە نفوزی هلنستی لە وڵاتی فارسدا و دژی یۆنان و ڕۆمانەكان وەستاوەتەوە([31])، هەر لەم پاوانخوازییەشدا كوشتاری میدییەكانی كردووە كە “ئاهورامەزدا” پەرستبوون بەپێی شوێنەوارەكان([32])، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باوەڕ وایە هۆزی موغانی میدی لە ڕووی مێژووییەوە یارمەتیدەربوون لە پەرەپێدانی كولتووری ئایینی زەردەشتی و بڵاوبوونەوەی لە نێوچە كوردنشینەكان چونكە خۆیان خاوەن پێگەیەكی ڕۆحی بەرز و تایبەت بوون لە ئایینەكەدا لە ژیانەوەی سوودمەندبوون([33]).
زەردەشتییەكانی ناوچە كوردنشینەكان لە پاش هاتنی ئیسلام:
سەرەتای بڵاوبوونەوەی ئیسلام لە نێو كورددا و لەقبوونی پێگەی ئایینی زەردەشتی دەگەڕێتەوە بۆ پاش دەستپێكردنی لەشكركێشی موسوڵمانەكان بەرەو ناوچە كوردنشینەكان لە سەردەمی خەلیفەی دووەمی ڕاشیدی؛ “عمر بن الخطاب” ([34])، لەم بارەیەشەوە ئاماژەی مێژوویی بەردەستن([35]). پرۆسەی بڵاوبوونەوەی ئیسلامیش لە دەرەوەی نیمچە دوورگەی عەرەبی لە ئەدەبیاتی مێژوویی ئیسلامیدا بە “الفتوحات” ناوزەدكراوە و نەیارەكانیشی بە “داگیركاری” دەزانن، ئەم پرۆسەیەش لە ناوچە كوردنشینەكاندا لە نێوان ساڵانی 16ك/637 ز_ 21ك/642ز دا بەڕێوەچووە([36])، بەڵام سەرباری ئەم هەڵمەتە سەربازییانە سەرجەم دانیشتوانی ناوچە كوردنشینەكان بەخێرایی نەچوونەتە ناو ئیسلام و ئاماژە مێژووییەكان ئەوە دەردەخەن هەندێكیان ڕازیبوون بەوەی باجی ئایینی بدەن بەرامبەر بەوەی لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە كە بە پلەی یەكەم ئایینی زەردەشتی بووە([37])، ئەم باجە ئایینییەش پێشتر لە هەردوو ئیمپراتۆرییەتی ساسانی و بێزەنتیدا لە پێكهاتە ئایینییە جیاوازەكان وەرگیراون، ساسانییە زەردەشتییەكان لەسەر بوزییەكان و جووەكان و مەسیحییەكانیان دانابوو، بێزەنتییە مەسیحییەكانیش بە چڕی لەسەر جووەكان([38])، بەڵام بەپێی یەكێك لە سەرچاوە مەسیحییەكان بڕی ئەو باجە (جزیە)ی موسوڵمانەکان لەسەر “ئەهلی کیتاب” و زەردەشتییەکان (مەجوس) دایانناوە، کەمتر بووە لەبڕی ئەو باج و سەرانەیەی ڕۆمە بێزەنتی و فارسەکان پێشتر لێیان وەردەگرتن([39]).
لە سیستمە ئیسلامییەكەدا بە باجی سەر كەمایەتییە ئاینییەكان دەگوترێت “جزیە” و “خەراج”، یەكەمیان (جزیە) پابەندییەكی داراییە لە سەر خەڵكانی بێباوەڕ دادەنرا كە لە سایەی دەسەڵاتی دەسەڵاتی ئیسلامدا دەژیان، تەنیا پیاوانیشی دەگرتەوە، لە پای پاراستنیان و هەروەها مانەوەیان لە سەر ئایینی خۆیان وەردەگیرا، بڕ و ڕێژەكەشی بەپێی باری دارایی و داهاتی كەسەكان جیاوازە ([40])، هەروەها ژن و منداڵ و نابینا و كۆیلە و هەژاران و پەككەوتە و هەندێك خاوەن پێداویستی تایبەتی لێ بەخشراوە([41]). باجی دووەمیشیان (خەراج) پابەندی و باجێكی دارایی بەروبوومە لەسەر خەڵكی سایەی دەسەڵاتی ئیسلام دادەنرێت، ئیتر چ موسوڵمانبن یان بێباوەڕ جیاوازی نییە و دەبوو هەموویان بیدەن بە دەوڵەت([42]).
لە سەرچاوە مێژووییەكاندا چەند نمونەیەكی زەقی مانەوەی كورد لەسەر ئایینی دێرینی خۆیان هەن لە پاش گەیشتنی ئیسلام بە ناوچەكانیان بەرامبەر بە “جزیە” دان كە باجی ئایینییە، ئەمانەی خوارەوەش دیارترینیانن:
_ لە شاری بەندەنیجین (مەندەلی) كە زۆرینەی كوردنشین بووە ([43])، خەڵكەكە بەرامبەر دابینكردنی تەناهی و ئۆقرەیی ڕازیبوون “جزیە” و “خەراج” بە موسوڵمانەكان بدەن([44]).
_ خەڵكی نیشتەجێی شاری حەلوان (مەڵبەندی كوردانی شازنجان و گۆران) لەسەر سنوری هەرێمی چیا ([45])، بەرهەڵستی بڵاوبوونەوەی ئیسلامیان كردووە ([46])، دواتر بەرامبەر پێدانی “جزیە” و “خەراج” لەگەڵ لەشكری موسوڵمانەكان رێككەوتن بە مەرجی ئەوەی لەشكرەكە ژین و ئازادییان بپارێزن ([47])
_ لە شاری قرمسین (كرماشان) هاوشێوەی مەندەلی و حەلوان ڕێككەوتنی “جزیە” و “خەراج” لە نێوان خەڵك و سوپای موسوڵمانەكان كراوە([48]). خەڵكی ئەم ناوچانەش بە گشتی مەرجیان ئەوە بووە ڕازین بەوەی پارە بدەن، بەمەرجی ئەوەی ئیدی “نەكوژرێن، تاڵان نەكرێن، ڕێگای هاتوچۆیان لێنەگیرێت، بۆ هەركوێ كە دەیانەوێت بتوانن بڕۆن”([49]).
_ لە ناوچەكانی هەرێمی چیا (مەڵبەندی دێرینی هۆزە كوردییەكان([50])) كە پێگەی زەردەشتییەكان بووە، بەرگریكردن بەرامبەر لەشكری موسوڵمان زیاتر بووە لە ناوچەكانی دی، ئەمەش زیاتر لە شاری نەهاوەندی زۆرینە كوردنشیندا([51]) زەق بووەتەوە، كە شەڕێكی گەورەی بەناوبانگی بەخۆیەوە دیوە (21ك/642ز)([52])، ئەم شەڕەش كە لە سەرچاوە مێژووییە ئیسلامییەكاندا بە “فتح الفتوح” نێوبراوە، بە سەركەوتنی لەشكری هێرشبەری موسوڵمان كۆتاییهاتووە([53])، بەڵام سەرباری ئەوەش رێككەوتن لە نێوان خەڵك و لەشكرەكەدا كراوە([54])، بەمەش بێت هەموو خەڵكەكە نەبوونەتە موسوڵمان و نەچوونەتە ناو ئیسلامەوە و بەرامبەر “جزیە” هەندێكیان لەسەر ئایینی خۆیان ماونەتەوە.
_ یەك ڕۆژ پاش شكستەكەی “نەهاوەند” (21 ك/642ز)، خەڵكی “دەینەوەر” شارەكەیان ڕادەستی لەشكری موسوڵمانەكان كردووە، دواتر ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی خەڵكی شارەكە “جزیە” و خەراج” بدەن بە موسوڵمانەكان بەرامبەر بەوەی لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە و سەر و ماڵیان پارێزراوبێت ([55]).
_ لە ئەزەربیجانی كوردنشین فرمانڕەواكەی (مەرزەبان) كە فارسێكی ساسانی بووە شارەكەی ڕادەستی لەشكری موسوڵمانەكان بە سەركردایەتی “حوزەیفەی كوڕی یەمان” كردووە كە لە هاوەڵانە (22ه/643م)، ڕادەستكردنەكەش بەپێی رێككەوتنێك بووە كە ناوچەكە ساڵانە 800 هەزار درهەم بدەن بە دەوڵەتی خیلافەت لە بەرامبەر زامنكردنی تەناهی و پارێزگاریكردن لە پەرستگا ئایینییەكانی زەردەشتی و پاراستنی گیانی خەڵكە كوردەكەی([56]). لە رێككەوتنەكەشدا هاتووە “هیچ كەس نەكوژرێت و هیچ ژنێك نەكرێتە كەنیزەك، هیچ پەرستگایەك ـ بیت نار ـ نەڕوخێنرێت، كوردانی بلاشجان و سبلان و میان و رۆدان پارێزراوبن، خەڵكی شاری “شیز” (ورمێ) ئاهەنگی خۆیان وەك جاران بگێڕن “([57]).
هاوكات لەگەڵ ئەم نموونانەی سەرەوەدا لە میحوەری دووەمی لەشكركێشی موسوڵمانەكانەوە بۆسەر ناوچە كوردنشینەكان كە هەرێمی “جزیرە” و بەشەكانی باكوری كوردستانی ئێستایە كە ناوچەی جێگە نفوزی ڕۆمە بێزەنتییەكان بووە (17یان 18 ك/638م یان 639ز) خەڵكەكە كەمتر بەرگرییان كردووە و هاوشێوەی ناوچەكانی بندەستی ساسانی بەرەنگاری موسوڵمانەكان نەبوونەتەوە، لەم میانەیەشدا زانیارییە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن خەڵكی “جزیرە” لەگەڵ لەشكری “عياض بن غنم” (لە هاوەڵانە)، بەبێ كێشەیەكی ئەوتۆ رێككەوتوون “جزیە و “خەراج” بدەن([58])، ئەم رێككەوتنەش رێگەی خۆشكردووە بۆ ئەوەی بەبێ جەنگ بچنە ژێر ڕكێفی هەژموونی موسوڵمانەكانەوە (20هـ/641م). هەر لەم میانە و كاتانەشدا شاری هەولێر، پاشان سەرجەم نێوچە كوردییەكانی تری بادینانی ئێستا چوونەتە ڕیزی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی موسوڵمانەكان([59]) ، لە سەرجەم رێككەوتنەكانیشدا ئەوە جێگیر كراوە هەركەس “جزیە” و “خەراج” نەدات و بیەوێت كۆچ بكات ئەوە ڕێگەی پێدەدرێت و بەزۆر گیر نادرێت و ناهێڵرێتەوە([60]).
ئەم هەموو هەواڵە مێژووییانەشی لەسەر ڕێككەوتن و چەسپاندنی باجە ئاینییەكانی “جزیە” هەن لە ناوچە كوردنشینەكان چ لە بەری چیاوە بێت (ڕۆژئاوای ئێران) یان جزیرە (باكوری كوردستان) و هەولێر و دەوروبەری موسڵ، ئاماژەن لەسەر مانەوەی كۆمەڵە خەڵكانێك لەسەر ئایینی كۆنی خۆیان و نەچوونە نێو ئیسلام بە خێرایی لەو ناوچانەی كە ئاماژەیان پێكرا، ئایینە دێرین و بڵاوەكانی ناوچەكەش جگە لە زەردەشتی بەشێوەی سەرەكی بریتی بوون لە جوو، كریستیان لەگەڵ سروشتپەرستی (میترایزم)([61]). ئەوەشی ئاسانكاریی بۆ رێككەوتنەكان كردووە بڕیاری خەلیفەی دووەمی ئیسلام (عومەری كوڕی خەتاب) بووە كە پشتئەستوور بە پێشینەی مامەڵەی پێغەمبەر (د.خ) لەگەڵ “مەجوسییەكان” ی ناوچەی “بەحرەین”، دەستووری دا بە “سعد بن أبي الوقاص” مامەڵەی شوێنكەوتەی ئایینە ئاسمانییەكان لەگەڵ زەردەشتییەكاندا بكات ([62])، بەهۆی ئەمەشەوە زەردەشتییەكان ڕێگایان دۆزییەوە بۆ بەردەوامبوون هاوشێوەی جووەكان و كریستیان، ئەوانەشی باجدانیان قبوڵنەكرد (جزیە و خەراج) و نەشبوونە موسوڵمان، ڕێگەی سێیەمیان هەڵبژاردووە كە جەنگ و بەرەنگارییە، هەر لەسەر ڕاسپاردەی خەلیفەی دووەمیش (عومەری كوڕی خەتاب) لەشكری موسوڵمانەكان لەگەڵیاندا جەنگاون، نموونەی ئەمەش لەنێو كوردەكانی وڵاتی فارس دا تۆماركراوە كە لە بەرەنگاریی لەشكری “سارية بن زنيم” دا تێكشكان (لە هاوەڵانە) (23ه/644مـ)([63])، ئەم گیانی بەرهەڵستكاریی و دەرگیرییە لەگەڵ لەشكری موسوڵمانەكان درێژەی كێشاوە بۆ سەردەمی خەلیفەی سێیەمی ڕاشیدی “عوسمانی كوڕی عەفان”، لەم میانەیەشدا هەندێك لە كوردەكان ڕاپەڕیون و یاخیبوونیان هەڵبژاردووە و جارێكی دی لەپاش موسوڵمانبوون “بێباوەڕ بوونەوە” (24ك/645ز)([64])، بەڵام سەرەنجامی ئەم كوردانەی ئەرمینییە و ئازەربایجان بە تێكشكان كۆتاییهاتووە و جارێكی تر خرانەونەتەوە نێو هەژموونی قەڵەمڕەوی موسوڵمانەكان و ناچاركراون ڕێككەوتنی باجدان (جزیە و خەراج) جێبەجێ بكەنەوە كە ساڵانە 800 هەزار درهەم بووە بەپێی ئەو رێككەوتنەی پێشتر لەگەڵ “حذیفة بن الیمان” دا كردبوویان([65]).
هەندێك لە ڕۆژهەڵاتناسییەكان ئەم بەرگرییەی هۆزە كوردەكان و پێداگرییان لەسەر دەستگرتن بە ئایینی خۆیان دەبەستنەوە بە هاندەری كۆمەڵایەتی و ئایینی و هەندێكجاریش گیانی خێڵەكی([66])، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا ناكرێت هاندانی پیاوە ئاینییەكانی زەردەشتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیسلام فەرامۆش بكرێت، بەو پێیەی ئاینێكی نامۆ بووە پێیان و كۆتایی بە باڵادەستی و هەژموونی ئەوانیش دەهێنا كە گەورەی پەرستگاكان بوون، لەم بارەیەشەوە “محەمەد ئەمین زەكی بەگ” پێیوایە بە هاندانی پیاوە ئاینییەكان خەڵكی ناوچە كوردنشینەكان بەرەنگاری ئیسلام بوونەتەوە، پاش ڕەوینەوەی نامۆیی ئایینە نوێیەكەش ئیسلام بووەتە جێگرەوەی زەردەشتی لە نێو كورددا([67]).
وا دیاریشە بەهۆی بەرەنگاری و نامۆیی بە ئیسلام و دوورەدەستی پانتایی كوردییشەوە، بڵاوبوونەوەی بەربڵاوی ئیسلام و لەسەر ئاستی میللی لە ناو كورد چەندین ساڵ كەوتووەتە پاش پرۆسەی كۆنترۆڵكردنی سەربازییانەی ناوچە كوردنشینەكان، ئەم دواكەوتنەش هێندە درێژەی كێشاوە، هەندێك باس لەوە دەكەن؛ كورد بەچڕی و لەسەر ئاستێكی بەربڵاو سێ سەدە پاش هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەكانیان وردە وردە چوونەتە ناو ئایینی ئیسلامەوە ([68])، لە ماوەیەشدا هەواڵ و گێڕانەوەكانی ئیسلامەتی كورد زۆر كەم و دەگمەنن و لە سەدەی چوارەمی كۆچییەوە ئیتر وردە وردە هەواڵی كورد و ناوچەكانیان دەردەكەون، بەڵام ئەم بۆشاییە مێژوویی و نادیاری وردەكارییەی دوو سەدەی یەكەمی ئیسلام دیاردەیەكی گشتگیرترە و بۆ عەرەب و فارسیش هەمان شتە و بە تەنیا نابێتە بەڵگەیەكی بەهێز.
گریمانەی دواكەوتنی موسوڵمانبوونی ناوچە كوردنشینەكان بۆ چەند سەدەیەك پاش لە لەشكركێشییەكان (الفتوحات) لە گەشتنامەی هەندێك گەڕیدەدا پاڵپشتی هەیە، یەكێك لەوانە بەناوی “أبي دلف” لە سەدەی 4ك/10ز دا باسی لەوە كردووە لە ناوچەی چیایی و سەختەكانی شارەزوور و هەوراماندا؛ موسوڵمانبوونی كورد چەندین سەدەیەك كەوتووەتە پاش لەشكركێشی موسوڵمانەكانەوە([69])، ئەم حاڵەتەش نزیكە لە پێدراوە بەردەستەكان و ئەگەرێكی ڕێتێچووە، چونكە وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا جگە لە بۆشایی مێژوویی دەربارەی چیرۆكی ئیسلامەتی كوردەكان لە سەرەتادا، سەختی ناوچەكە و دوورە دەستی و كەلێن و جیاوازییە كولتوورییەكانیش یارمەتیدەر نەبووە بۆ وەرگرتنی خێرا و دەست و دەمی ئیسلام لەسەر ئاستە جەماوەرییە بەربڵاوەكەی، لەگەڵ ئەمەشدا دەشێت بە میللیبوونی ئیسلام لە ناوچە كوردنشینەكان، پرۆسەیەكی جیاواز بووبێت لە موسوڵمان بوونی خەڵكانی دەستەبژێر، چونكە وەك ئاماژەی پێكرا هەر لە سەرەتای لەشكركێشی موسوڵمانەكاندا بۆ كوردستان ئاماژەی ئەوە لە شاری جەلەولا بەردەستە كە خەڵكێك هەبوون سۆراغی پەرستشە ئیسلامییەكانیان كردووە كە چۆنییەتی ڕۆژووگرتنە([70]).
ڕەوشی ئایینی زەردەشتی لە سەدەكانی نێوەڕاستی ئیسلامدا
شوێنەوار و تۆمارە مێژووییەكان مانەوەی كاریگەریی زەردەشتی لە ناوچەكانی بڵاوبوونەوەی بۆ ماوەیەكی درێژ لە پاش هاتنی ئیسلامیش دەردەخەن، ئەمەش لەسەر دوو ئاست دەردەكەوێت كە گشتی و تایبەتن، یەكەمیان پەیوەندی بە دۆخی گشتی زەردەشتییەكان و دووەمیشیان ناوچە كوردنشینەكانەوە هەیە:
یەكەم _ ئاستی گشتی:
بە كۆتاییهاتنی سەدەی یەكەمی كۆچی ئایینی زەردەشتی بووەتە كەمینە و دەسەڵات و پێگەی جارانی نەماوە([71])، سەرباری ئەمەش لە سەرچاوە مێژووییەكانیشدا ئەوە هاتووە كە زەردەشتییەكان تا ساڵی 280ك/893ز لە سنووری دەوڵەتی عەباسیدا رێگەیان پێدراوە لە جەژنەكانیان ئاگردانی خۆیان هەبێت، بەڵام لەوە بەدوا ئاگركردنەوەیان لێ قەدەغە كراوە([72])، لە چوارچێوەی ئەم تەنگەتاوكردنانەشدا خەلیفەی عەباسی “المعتضد بالله” دەستپێكردنی وەرگرتنی باجى لە نەورۆزەوە دواخست بۆ 11ی حوزەیران و بەم بۆنە تازەیەش گوتراوە “نەورۆزی موعتەزید _ النيروز المعتضدي”([73])، ئەمەش بە واتای پەراوێزخستنی سەری ساڵی عەجەم و بۆنەی گرنگی زەردەشتییەكان دێت، بەڵام ئەم تەنگەتاوكردنە تا سەر درێژخایەن نەبووە و دەشێت بە دەركەوتنی بوەیهییەكان بڕێك ئارامش بۆ زەردەشتییەكان گەڕابێتەوە. ئەم بنەماڵە حوكمڕانە فارسە زیاتر لە سەدەیەك لە بن عەبای عەباسییەكاندا بوونە حوكمڕانی بەغدا (334_447ه/946_1055م)، بەهۆی ئەوەشی ڕیشەی خۆیان بردووەتەوە سەر ساسانییەكان، دەكرێت لەگەڵ پەیڕەوانی ئایینە دێرینەكانی ڕۆژهەڵات بەراورد بە عەباسییەكان كراوەتر بووبن([74]). لەم میانەیەشدا ئەوە هاتووە كە لە سایەی بوەیهییەكاندا زەردەشتییەكان بە فەرمی وەك “أهل الذمة” ناسێنراون كە سیستمی پارێزگاری پەیڕەوانی ئایینە ئاسمانییەكانە بەرامبەر باجی “جزیە”([75])، هەروەها لە كۆشكی خیلافەت و دەوڵەتدا نوێنەریان هەبووە و بە “المـلـك” نێوبراوە، پۆستەكەشی پشتاوپشت پڕكراوەتەوە، ئەركی كۆكردنەوەی باجی لە خەڵكە ژێردەستەكەی خراوەتە ئەستۆ([76]).
دووەم_ ئاستی تایبەتی ناوچە كوردنشینەكان:
سەبارەت بە ناوچە كوردنشینەكانیش چەند هەواڵ و گێڕانەوەیەكی مێژوویی بەردەستن ئاماژەن بۆ مانەوەی زەردەشتییەكان دەكەن لە پاش هاتنی ئیسلام و لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامی (سەردەمی عەباسی)، دیارترین ئەو ئاماژانەش بریتین لە:
_ تا سێ سەدە پاش هاتنی ئیسلامیش بۆ ناوچەكانی ڕۆژهەڵات و باكوری نیوە دوورگەی عەرەبی لە هەموو هەرێمێكی ئێرانی ئێستادا پەرستگایەكی زەردەشتی هەبووە كە ئاگردانی تێدا بووە ([77])،. زانیاری ئەوەش بەردەستە كە لە سەرجەم شار و هەوار و شوێنەكانی نیشتەجێبوونی خەڵكیشدا لە وڵاتی فارس پەرستگا (ماڵی ئاگر) هەبوون([78])، ئەمە لە كاتێكدا ژمارەی كوردەكان لە وڵاتی فارس بە دەوروبەری 500 هەزار ماڵ خەمڵێنراوە ([79]).
_ گەڕیدەی ناسراو “المقدسي” لە سەدەی 4ك/10 باسی بوون و مانەوەی زەردەشتییەكان (مجوس)ی، لە نێوچەكانی هەرێمی چیا كردووە كە دەڤەرێكی كوردنشینە ([80]).
_ هەندێك هەواڵی مێژوویی لەبارەی پەرستگایەكی زەردەشتی (ماڵی ئاگر) لە شاری شیز (ورمێ) لە بەردەستدان (سەدەی 4ك/10ز)، ئەم شارەش كە لە باكوری ڕۆژئاوای ئێرانی ئێستادایە هاوینەهەواری هۆزی هەزبانی كوردی بووە ([81]). بەپێی گێڕانەوەكانیش پەرستگاكە گەورەبووە و مەڵبەندی زەردەشتییەكانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بووە، قوبەیەكی زیوینی هەبووە ([82])، تا ئەوكاتیش (سەدەی 4ك/10ز) ئاگرەكەی خامۆش نەبووە ([83]).
_ گەڕیدەیەكی دیكە هەر لە سەدەی 4ك/10ز كۆمەڵگەیەكی زەردەشتی دیوە لە شاری “ئەرزن”ی سەر بە هەرێمی “ئەرمینیە”ی كوردنشین، ئەمانەش پێیان گوتراوە “البرسيین”، كە ناوی ئەوانەیە لە پاش هاتنی ئیسلام پارێزگارییان لە ئایینی خۆیان كردووە([84]).
_ لە شاری “حەلوان” تا سەدەی 7ك/13ز هەیوانێكی گەورە و جێگە ئاگردانێك بینراون ([85])، دەشێت ئەمەش ڕووگەی زەردەشتییەكانی هەرێمی چیا بووبێت، بە تایبەت كە لە ڕۆژئاوای ئەم هەرێمەدا هاوشێوەی هەبووە([86]).
_ لە دەوروبەری شاری “قرمسین” (كرمانشاه) و جێگەی دیكەی كوردستان (كەلی پەیكوڵی)، نەخش و نیگاری زەردەشتی دۆزراونەتەوە كە ئاماژە بۆ خواوەندی زەردەشتی دەكەن (ئەهورامەزدا)([87]).
_ یەكێك لە پیاوە ئایینییە ناسراوەكانی ئایینی زەردەشتی لە هەورامان بە ناوی “پیری شالیار” ژیاوە (دەورەبەری 150 ساڵ پ.ز)، كتێبێكیشی هەیە بەناوی “ماریفەتو پیری شالیاری” كە هۆنراوەی دوو بەیتییە بە شێوەزاری هەورامی كۆن ([88]). بۆچوونی دی هەن دەڵێن “پیری شالیار” ناوی “خودادادی جاماسبی هەورامییە”، لە سەدەی 5ك/11ز دا ژیاوە، پاشان هاتوەتە ناو بازنەی ئیسلام لەسەر ڕێبازی سۆفییەكان و لە نێو ئیسلامدا پارێزگاریی لە پێگەی خۆی كردووە([89])، تا ئێستاش خەڵك ڕێز لە مەزار و گۆڕەكەی “پیر شالیار” دەگرن و ساڵانە لە گوندەكەی لە هەورامانی تەخت جەژنی “كۆمسا” دەگێڕن كە بەخشینەوەی نان و شیرینییە و وەك عارفێكی ئیسلامی تەماشای دەكەن، بەڵام باس لەوە دەكرێت ئەوەی بە موسوڵمان ناسراوە پیری شالیاری دووەم یان سێیەمە كە تێكەڵ بە یارسانەكان بووە، بەڵام ئاهەنگ و مەراسیمەكە هەر لە مەزاری یەكەمەكەدا بەڕێوە دەچێت و تێكەڵبوون لای خەڵكەكە درووستبووە([90]).
_ لە سەدەی 7ك/13 ز گەڕیدەی بەناوبانگ “یاقوت الحموي” لە نزیك هەولێر باس لە گوندێك دەكات بە نێوی “ماڵی ئاگر”([91]) كە دەشێت زەردەشتی بووبن، ئەمەش پاڵپشتی تری هەیە لەوانەش شیعرێكی “ابن المستخف”ی دیمەشقی (م. 635ك/ 1237ز) كە هەجوی هەولێر دەكات بەوەی شارێكی لە ڕێدەرچوون (فاسق) چونكە “بیت النار” یان هەیە([92]) (أربل دار الفسق حقاً فلا يعتمد العاقل تعزيزها……. لو لم تكن دار فسوق لما أصبح بيت النار دهليزها([93])).
_ بەپێی گێڕانەوەكانی “مستوفي قزویني” پەرستگای ئاگر لە نێوچە كوردییەكاندا تا كۆتایی سەردەمی عەباسییەكان و هاتنی مەغۆلەكان هەبووە([94]).
سەرباری ئەو نموونانەش زەردەشتییەكانی پاش بڵاوبوونەوەی ئیسلام تا سەر و بەردەوام لە تەناهی و ئارامیدا نەژیاون و دەگوترێت لە كۆتاییەكانی دەوڵەتی عەباسیدا دۆخیان خراپ بووە و داڕماوە ([95])، بە تێپەڕبوونی كاتیش لە سنووری دەوڵەتی خیلافەتەوە كۆچیان كردووە بەرەو چین و هیندستان و لەوێ ڕەوەندێكی گەورەیان پێكهێناوە و پێیان گوتراوە “بەرسییەكان”([96]). لە سەرچاوەكانیشدا ئەوە دەردەكەوێت بەشێوەیەكی گشتی وێنەی زاڵ و باو لەسەریان ئەوەبووە كە ئەوان بتپەرست و ئاگرپەرستن و هاوەڵ بۆ خودا بڕیاردەدەن، تا ئەوەی پەیڕەوی ئایینێكی ئاسمانی بن، وەهاش تەماشاكراون كە مارەكردنی مەحرەم حەڵاڵ دەكەن([97])، ئەمەش نەیهێشتووە لانیكەم هاوتای جووەكان و كریستیانەكان وەك خاوەن پەیامی ئاسمانی تەماشا بكرێن و وردە وردە بەرەو پووكانەوە چوون و هەواڵ و باسیان لە سەرچاوەكاندا نامێنێت، شتێكی چاوەڕوانكراویشە ئەمەش ڕەنگدانەوە و كاریگەریی لەسەر ناوچە كوردنشینەكان هەبووبێت و هۆكاری پووكانەوەی ئایینەكە بێت، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پاش سێ سەدە ناوچە كوردییەكان لە سایەی دەسەڵاتی عەبباسییەكاندا دەسەڵاتی خێڵەكی و میرنشینی تایبەتیان دامەزراندووە، بەشێوەیەكی فراوانیش كارلێكیان لەگەڵ تەوژمە باڵادەستەكانی ئیسلام كردووە و چەندین زانا و شەرعزان و دادوەر و هەروەها عارفی گەورەی سۆفیگەری لە نێوچەكانیاندا دەركەوتووە، لە ڕێگای میرنشینەكان و دەوڵەتی ئەیوبییشەوە لە میسر بەشداری سەرەكییان لە بەرەنگاریی و هەڵمەتە ئیسلامییەكانی دژ بە خاچ دروشمەكان كردووە و لە چوارچێوەی ئیسلامەتیدا ڕێگای نوێیان بۆ ئایینداری دۆزیوەتەوە([98]).
ئەنجام
لەم توێژینەوەیەوە دەگەینە ئەم ئەنجامانە:
_ مشتومڕی زۆری كراوە و چڕ لەبارەی نێوەڕۆكی ئایینی زەردەشتی و ئاسمانیبوونی ئایینەكە و گونجان و دژیەكی بنەماكانی لەگەڵ ئایینە ئاسمانییەكانی دیكەدا هەیە، بەهۆی فەوتانی زۆر لە دەقەكانیشییەوە یەكلاییكردنەوەیان ئەستەمە و هەندێك لەوانەشی لەبارەیەوە دەگوترێن تێڕوانینی پاشینەكان و خوێندنەوەی شوێنەوارەكانن.
_ ئایینی زەردەشتی یەكێك لە پێكهێنەرە سەرەكییەكانی فەرهەنگی كوردییە لە پێش دەركەوتنی ئیسلام، بەهۆی دەركەوتنی ئایینەكە لە پانتایی كوردیدا لە لایەك و باڵادەستی ساسانییە زەردەشتییەكان لە ناوچەكانی نیشتەجێبوونی كورددا لە لاكەی تر بووەتە ئایینی زاڵ لە پانتایی كوردیدا.
_ كۆنترۆڵكردنی سەربازییانەی ناوچە كوردییەكان لەلایەن لەشكری ئیسلامەوە پاش ساڵی 16ك/637ز نەبووەتە هۆی ئەوەی سەرجەم كورد دەستبەرداری ئایینە دێرینەكانی ناوچەكانیان ببن و بەشێكیان ڕێككەوتوون باجی ئایینی (جزیە) بدەن لە پای مانەوەیان لەسەر ئایینەكەیان و پاراستنی سەروماڵیان بە تایبەت لە هەرێمی چیا لە ڕۆژئاوای ئێرانی ئێستا.
_ بەدرێژایی سەدە ئیسلامییەكانی پاش لەشكركێشی موسوڵمانەكان بۆ ناوچە كوردییەكان، شوێنەوار و كاریگەریی زەردەشتی بە شێوازی جۆراوجۆر لە ناوچە كوردییەكاندا بینراون و كاریگەریی ئایینەكە درێژەی هەبووە، بەڵام دەركەوتنی ئیسلام و بڵاوبوونەوەی لە نێو كورددا سەرەتای پووكانەوەی ئایینی زەردەشتییە و بە تێپەڕبوونی كات زۆرینەی كورد لەگەڵ ئیسلامدا ئاوێتەبوون و لەسەر ئاستی جەماوەری دەستبەرداری ئایینی زەردەشتی بوون.
([1]) بڕوانە: المسعودي: مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقيق كمال حسن مرعي، المكتبة العصرية، بيروت، 2005م، ج1، ص 175؛ الطبري، تاريخ الرسل والملوك، تحقيق محمد فضل بن إبراهيم، دار المعارف، مصر، 1967، ط2، ج1، ص 561_562؛ الشهرستاني: الملل والنحل، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3، 1992م، ج2، ص 265؛ خليل عبدالرحمن: أفِستا الكتاب المقدس للديانة الزرادشتية، روافد للثقافة والفنون، دمشق ط2، 2008م، ، ص 27؛ شفيع الماحي أحمد: زرادشت والزرادشتية، مجلس النشر العلمي، الكويت، 2011م، ص ص 15 _18؛ نوري إسماعيل: الديانة الزرادشتية (مزديسنا)، دار علاءالدين، دمشق، ط7، 2009، ص 9.
([2]) شفيع الماحي: زرادشت والزرادشتية، ص 16؛ جمال رشيد وفوزي رشيد: تاريخ الكرد القديم، جامعة صلاح الدين، أربيل،1990م. ص ص 112.
([3]) ماري بويس: تأريخ الزرادشتية من بدايتها حتى القرن العشرين، ترجمة خليل عبدالرحمن، مركز الدراسات الكردية، السليمانية، 2010م، ص 92.
([4]) ول ديورانت، قصة الحضارة، ترجمه زكي نجيب محمود وآخرون، دار الجيل، بيروت – لبنان، 2002، ج11، ص 180.
([5]) عبدالله مبلغي العباداني: تاريخ الديانة الزرادشتية، ترجمة عبدالستار قاسم كلهور، مؤسسة موكريانى، أربيل، 2011م، ص 76.
([6]) الدينوري: الأخبار الطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، وزارة الثقافة والإرشاد القومي، مصر، د.ت ص 25؛ المسعودي: مروج الذهب، ج1، ص 175؛ الشهرستاني: الملل والنحل، ج2، ص 266.
([7]) الشهرستاني: الملل والنحل، ج5، ص 266؛ أحمد علي عجيبة: دراسات في الأديان الوثنية القديمة، دار الآفاق العربية، القاهرة، 2004م، ص 118.
([8]) أبي يوسف: كتاب الخراج، دار المعرفة، بيروت، 1979م، ص 129.
([9]) ول ديورانت، قصة الحضارة، ج12، ص 277.
([10]) الجاحظ، الحيوان، دار الكتب العلمية – بيروت، 1424، ج5، ص 36.
([11]) الشهرستاني: الملل والنحل، ج2، ص 266؛ عبدالرفيع حقيقت: دور الإيرانيين في الحضارة، ترجمة علاء الدين عبدالعزيز السباعي، المركز القومي للترجمة، القاهرة، 2012م، ص 144.
([12]) ماري بويس: تاريخ الزرادشتية، ص 92.
([13]) جەمال نەبەز، فەلسەفە و ڕامانی یارسانی” ل 45.
([14]) أحمد علي عجيبة: دراسات في الأديان الوثنية القديمة، ص 118؛ أحمد أمين: فجر الأسلام، دار الكتاب، لبنان، ط10، 1969م، ص 101.
([15]) بڕوانە: فرست مرعي: زواج المحارم في الديانة المجوسية من خلال الآفستا والروايات التاريخية، مجلة kurdiyet ، العدد 6، 2022، ص 73_ 96؛ كۆمەڵێك نووسەر، كورد و زەردەشتییەت، ل73_225؛ آرثر كريستنس: إيران في عهد الساسانيين، ترجمة يحيى الخشاب، دار النهضة العربية، بيروت، د.ت، ص 110_112.
([16]) فرست مرعي: زواج المحارم في الديانة المجوسية، ص 73_ 96؛ آرثر كريستنس، إيران في عهد الساسانيين، ص 110_112.
([17]) بڕوانە، سورەتی النساء ئایەتی 23.
([18]) المسعودي: مروج الذهب، ج1، ص 175؛ العباداني: تاريخ الديانة الزرادشتية، ص 76.
([19]) بڕوانە: فرست مرعي، تاريخ الزرادشتية، مكتبة هيما، دهوك، 2022، ص 50_95.
([20]) حسن تقي زادة و محمد محمد ملايري، الديانات الشرقية القديمة الزرادشتية، المانوية، المركز الأكاديمي للأبحاث، العراق، 2014، ص 11.
([21]) أبوبكر الجصاص، الفصول فی الأصول، وزارة الأوقاف الكويتية، 2004، ج3، ص 46.
([22]) كلثومة جميل: كردستان في عهد الساسانيين 224 _ 630م، مطبعة التربية، أربيل، 2007م، ص 49؛ تومابوا: مع الأكراد، ترجمة آواز زنكنة، دار الجاحظ، بغداد، 1975م، ص 102؛ محمد أمين زكي: خلاصة تاريخ الكرد وكردستان، من اقدم العصور التاريخية حتى الآن، ترجمة محمد علي عوني، د.ن، مصر، ط2، 1961م، ص 161.
([23]) الجاحظ، الحيوان، ج5، ص 175.
([24]) جەمال نەبەز، فەلسەفەو ڕامانی یارسانی لە فەرهەنگ و كۆمەڵگەی كوردیدا، سلێمانی، 2019، ل 29
([25]) الدينوري: الأخبار الطوال، ص 25؛ المسعودي: مروج الذهب، ج1، ص 175؛ شفيع الماحي: زرادشت والزرادشتية، ص 28.
([26]) الطبري، تاريخ الرسل والملوك، ج1، ص 562.
([27]) أرثر كريستنس: إيران في عهد الساسانيين، ص 570؛ حسام الدين النقشبندي: الكرد في لرستان الصغرى (الشمالية) و شهرزور خلال العصر الوسيط، دراسة سياسية وحضارية، مؤسسة ذين، السليمانية، 2011م.، ص 105.
([28]) اليعقوبي: تاريخ اليعقوبي، دار صادر، بيروت، د.ت، ج2، ص 176؛ كەلسوم جەمیل، بڵاوبوونەوەی زەردەشتی، لا 245.
([29]) كلثوم جمیل، كردستان في عهد الساسانيين 224 _ 630م، مطبعة وزارة التربية، أربيل، 2007م، ص 49؛ تومابوا: مع الأكراد، ص 103؛ محمد أمين زكي: خلاصة تاريخ الكرد، ص 287.
([30]) بڕوانە: سەلام ناوخۆش، جیاوازی زەردەشتییەت و مەجوسییەت بە بەڵگەی شوێنەواری، لە چوارچێوەی كتێبی كورد و زەردەشتییەت، سەنتەری تاسك، هەولێر، 2019، ل 557_ 566.
([31]) ول ديورانت، قصة الحضارة، ج12، ص 286.
([32]) تۆفیق وەهبی، بنەچەی كوردان و بنچینەی زمانی كوردی، وەرگێڕانی، تەها فەیزی زادە، ئێران، لا 15_16.
([33]) كەلسوم جەمیل، بڵاوبوونەوەی زەردەشتی لە وڵاتی كوردان، بەشێك لە كتێبی كورد و زەردەشتییەت، چاپخانەی كوردستان، هەولێر، 218، لا 245.
([34]) محمد علي الصويركي، تاريخ الأكراد في بلاد الشام ومصر، مديرية الثقافة للأمانة العامة، عمان، 2010، ص 27_29.
([35]) أبي يعلى، طبقات الحنابلة، محمد حامد الفقي، مطبعة السنة المحمدية، القاهرة، 1952م، ج2، ص 89.
([36]) بۆ زانینی مێژووی كۆنترۆڵكردنی ناوچە كوردییەكان؛ بڕوانە: البلاذري، فتوح البلدان، تحقيق عبد الله أنيس وعمر أنيس الطباع، مؤسسة المعارف، 1987م، بيروت، ص 423 _ 433؛ ابن خلدون، ديوان المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر، تحقيق، خليل شحادة دار الفكر، بيروت، ط2، 1988، ج2، ص 536_540. هەندێك ئاماژەی تر سەرەتا و كۆتایی پرۆسەكە بە ساڵانی نێوان 20_30 ك/ 641 _651 ز دیاری دەكەن. بڕوانە: فرست مرعي، الفتح الإسلامي لكردستان دار الزمان، دمشق، 2011، ص111.
([37]) ابن الأثير: الكامل في التاريخ، تحقيق أبي الفداء عبدالله القاضي، دار الكتب العلمية، بيروت، 1987م، ج2، ص 437؛ ابن خلدون: العبر وديوان المبتدأ والخبر في ايام العرب والعجم والبربر، بيت افكار الدولية، الأردن _ السعودية، 1992م، ص 558.
([38]) بڕوانە: حسام عيتاني، الفتوحات العربية، في روايات المغلوبين، دار الساقي، بيروت، 2022، ص 55.
([39]) الأب ألبیر أبونا: تاریخ الکنیسة السریانیة المسیحیة، دار المشرق بیروت، 2002م، ط2، ص 51، ج2، ص 252_253.
([40]) بڕوانە: أبو يوسف: الخراج، تحقيق طه عبدالرؤوف و سعاد حسن، المكتبة الأزهرية للتراث، ص 79.
([41]) بڕوانە: ابن قدامة المقدسي، الشرح الكبير، دار الكتاب العربي، بيروت، 1983، ج10، ص 595.
([42]) أبي يوسف: الخراج، ص 122؛ النووي: المنهاج، ج11، ص 266.
([43]) محمد جميل بندي الروزبياني: مدن كردية قديمة، وزارة الثقافة، السليمانية، 1999م، ص 165.
([44]) البلاذري: فتوح البلدان، ص 369.
([45]) اليعقوبي: البلدان، ص 46؛ المسعودي: مروج الذهب، ج2، ص 97؛ أبو الفدا: دار صادر، بيروت، د.ت، ص 307.
([46]) خليفة بن الخياط: تاريخ خليفة بن خياط، تحقيق أكرم ضياء العمري، دار القلم، دمشق، 1397ه، ص 139؛ ابن كثير: البداية والنهاية، دار ابن الجوزي، القاهرة، 2009م، ج7، ص 179.
([47]) الحموي: معجم البلدان، دار صادر، بيروت 1977م، ج2، ص 292.
([48]) البلاذري: فتوح البلدان، ص 423.
([49]) البلاذري: فتوح البلدان، ص ص 466 _ 467.
([50]) القلقشندي: الصبح الأعشى في صناعة الأنشا، دار الكتب المصرية، القاهرة، 1922م.، ص 373.
([51]) اليعقوبي: البلدان، ص 48؛ ابن الأثير: الكامل في التاريخ، ج8، ص 83؛ القزويني: نزهة القلوب، دنياى كتاب، تهران، 1963م، ص 74.
([52]) خليفة بن خياط: تاريخ، ص 147؛ الطبري: تاريخ الرسل والملوك، ج4، ص 114.
([53]) مسكويه: تجارب الأمم وتعاقب الهمم، تحقيق سيد كسروي حسن، دار الكتب العلمية، بيروت، 2003م، ج1، ص 243؛ ابن كثير: البداية والنهاية، ج7، ص 209.
([54]) الدينوري: الأخبار الطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، وزارة الثقافة والإرشاد القومي، مصر، د.ت ص 137.
([55]) البلاذري: فتوح البلدان، ص 430؛ الذهبي: سير أعلام النبلاء، تحقيق حسان عبد المنان، بيت الأفكار الدولية، الأردن _السعودية. 2004م، ج1، ص 355.
([56]) خليفة بن خياط: تاريخ، ص 151.
([57]) ياقوت الحموي: معجم البلدان، ج1، ص 129.
([58]) ياقوت الحموي: معجم البلدان، ج2، ص 134.
([59]) البلاذري: فتوح البلدان، ص 464؛ سامي الصقار: إمارة أربل في العصر العباسي، دار الشواف، الرياض، 1992م، ص 31.
([60]) البلاذري: فتوح البلدان، ص 464؛ ابن كثير: البداية والنهاية، ج8، ص 183.
([61]) المسعودي: مروج الذهب، ج2، ص 97؛ ابن خلدون: العبر، ص 561؛ محمد أمين زكي: خلاصة تاريخ الكُرد، ص 161.
([62]) أبي يوسف: الخراج، ص 130؛ أحمد أمين: فجر الإسلام، دار الكتاب العربي، بيروت، 1969م، ص 101.
([63]) الطبري: تاريخ الرسل والملوك، ج4، ص 178؛ ابن الأثير: الكامل في التاريخ، ج2، ص 442.
([64]) ابن الجوزي: المنتظم في تاريخ الأمم والملوك، تحقيق محمد عبد القادر عطا، مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، 1992م، ج 5، ص 4.
([65]) ابن الاثير: الكامل في التاريخ، ج2، ص491؛ ابن كثير: البداية والنهاية، ج7، ص 233
([66]) باسيلي نيكيتين: الكرد، دراسة سوسيولوجية وتاريخية، ترجمة نوري طالباني، مؤسسة حمدي، السليمانية، ط2، 2007م، ص 299.
([67]) محمد أمين زكي: خلاصة تاريخ الكرد، ص 188.
([68]) أرشاك بولاديان، الأكراد في حقبة الخلافة العباسية في القرنين 10 و 11 م، مترجم، دار الفارابي، بيروت، 2013م، ص 128؛ تومابوا، مع الأكراد، ص 105.
([69]) أبي دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي، الرسالة الثانية، تحقيق بطرس بولغاكوف، ترجمة محمد منير مرسي، مؤسسة ژین، السليمانية، 2012م، ص 126_ 127.
([70]) أبي يعلى، طبقات الحنابلة، تحقيق الدكتور عبدالرحمن بن عثمان العثيمين، د.ن، الرياض، 1989م، ج2، ص 89.
([71]) تقي زادة و ملايري، الديانات الشرقية القديمة، ص 15.
([72]) السيوطي: تاريخ الخلفاء، دار التقوى، مصر، 2006م، ص 264.
([73]) الطبري، تاريخ، ج10، ص 39.
([74]) مارى بويس: تأريخ الزرادشتية، ص 182.
([75]) أحمد أمين: فجر الإسلام، ص 86.
([76]) آدم متز: الحضارة الإسلامية، في القرن الرابع الهجري ترجمه محمد عبدالهادي أبو ريده، بيروت، ط5، د.ت، ج1، ص 78.
([77]) إدوارد براون: تاريخ الأدب في إيران، ترجمه أحمد كمال الدين، د.ن، الكويت، 1984م، ج1، ص 310.
([78]) بڕوانە: ابن حوقل: صورة الأرض، دار صادر، بيروت، ط2، د.ت، ق2، ص 273.
([79]) ابن حوقل: صورة الأرض، ق2، ص 273، ق2، ص ص 269 _ 271؛ ماركو بولو: رحلات ماركوبولو، ترجمة عبدالعزيز جاويد، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، 2002م، ص 69.
([80]) أحس التقاسيم في معرفة الأقاليم، ص 394.
([81]) ابن حوقل: صورة الأرض، ق2، ص 336؛ ابن خلدون: المقدمة، ج1، ص 180.
([82]) أبي دلف: الرسالة الثانية، ص 100؛ الحموي: معجم البلدان، ج3، ص ص 383 _ 384.
([83]) أبي دلف: الرسالة الثانية، ص 101.
([84]) ناصر خسرو: سفرنامة، ترجمة يحيى الخشاب، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، 1993م، ص 51؛ عبدالرقيب يوسف، الدولة الدوستكية في كردستان الوسطى، دار ئاراس، أربيل، 2002م، ج2، ص 175.
([85]) حكيم خوشناو: الكرد وبلادهم عند البلدانيين والرحالة المسلمين (232 _ 846/626 _ 1229م)، دار الزمان، دمشق، 2009، ص 278.
([86]) القزويني: نزهة القلوب، ص 127.
([87]) بڕوانە شرۆڤەی شوێنەوارەكان لە: سەلام ناوخۆش، جیاوازی زەردەشتییەت و مەجوسییەت، ل 557_ 566.
([88]) هامنۆ هەورامی، جەژن و بۆنەكان و پەرستگا، لە چوارچێوەی كتێبی كورد و زەردەشتییەت، لا 272.
([89]) سدیق بۆرەكەیی: مێژووی وێژەی كوردی، ج1، ص 106؛ مەردۆخ ڕۆحانی: مێژووی ناودارانی كورد، وەرگێڕانی، ماجد مردوخ روحاني، سنندج، 2001م، ب1، ل 2.
([90]) هامنۆ هەورامی، جەژن و بۆنەكان و پەرستگا، لا 272.
([91]) ياقوت الحموي: معجم البلدان، ج1، ص 522.
([92]) الصفدي: الوافي بالوفيات، تحقيق أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى، دار إحياء التراث العربي، بيروت، 2000م، ج18، ص 130.
([93])الصفدي: الوافي بالوفيات، ج18، ص 132.
([95]) مارى بويس: تأريخ الزرادشتية، ص 182.
([96]) تقي زادة و ملايري، الديانات الشرقية القديمة، ص 15.
([97]) بڕوانە: القلقشندي، صبح الأعشى، ج13، ص 297؛ ألبير ابونا، تاريخ كلدوآثور، ص 252_253.
([98]) بڕوانە: ياسين طه، المذاهب والأديان والعقائد في كردستان خلال العصر الوسيط الإسلامي، مركز كردستان للوثائق والدراسات الأكاديمية، جامعة السليمانية، 2018، ص 85_ 130.
