كوردی
جەستەی ژنان لە وێنەی پرۆگرامی خوێندنی دوای شۆڕش، پیشاندانەوە و سیاسەت
عەلی جەعفەری
وەرگێڕانی: جەواد حەیدەری
پوختە
سیستەمی پەروەردەی ئێران بۆ پەروەردەكردنی مرۆڤی دڵخوازی خۆی، ئاڕاستە و ڕوانگەیەكی ڕەگەزی و بەشێوەیەكی سەرەكی لەسەر بنەمای گوتاری زاڵی پیاوانەی لەبەرچاو گرتووە. ئەم ئاڕاستەیە دووانە لێكدژەكانی لە شێوازی پیشاندانەوەی ڕەگەزی بە تەواوەتی سروشتی و بە هەق پیشانداوە. سیستەمی پەروەردە لە پرۆگرامی خوێندندا بە دوای هەژمونی شوناس لە ڕوانگەی كۆمەڵایەتی ژنانەوە بووە، كە گرنگترین تایبەتمەندیەکەشی جەستەی ژنە. بەسەرنجدان بە گرنگی ڕۆژ لە دوای ڕۆژی وێنە لە پرۆسەی پیشاندانەوەدا، واتاسازیی و شوناس بەخشین، ئەم وتارە گرنگی بە وێنەی پرۆگرامی خوێندن داوە.
بە پشتبەستن بە شێوازی لێكۆڵینەوە و گوتاری میشێل فۆكۆ، تیۆر و چەمكی پیشاندانەوەی ستوارت هاڵ، تیۆری گوتاری ئەرنستۆ لاكلا و شانتال موف، ئاڕاستە و ڕوانگە و خوێندنەوەی ڕەگەزی و شێوازی بینین، لەم وتارەدا پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لە ناو پرۆگرامی خوێندن لە دوای شۆڕش لە پەیوەندی لەگەڵ گوتاری زاڵ لە ماوەی (٤٠) ساڵی ڕابردوودا تاوتوێ دەكەین. هەوڵی ئەم وتارە لەسەر ئەمەیە تا سیستەمی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لە دەورەكانی گوتاری دوای شۆڕش بخاتە بەر ڕەخنە و شیكردنەوە و وەڵامی ئەم پرسیارەش بداتەوە كە چ سیستەمێكی بینین لەو دەورانانەدا نوێنەرایەتی كردووە تا لەڕێگەی فاكتەری گونجاوی خۆی وێنا بکات و بیخاتەڕوو.
بە پێی ئەو شتانەی كە ئەم وتارە دەستی كەوتووە لە بازنەی پیشاندانەوەدا جەستەی ژنان لەناو وێنەی پرۆگرامی خوێندندا، بە شێوازی لەبەرچاوگرتن بەرەوڕووی چەندین هەڵاواردن و جیاكاری جۆراوجۆر دەبینەوە. لەوانە سڕینەوەی بەشێكی زۆر لەو كچ و ژنانەی كە لەڕووی جلوبەرگەوە، هەڵبژاردنێكی جیاوازیان هەیە. لەلایەكی ترەوە پیشاندانەوەی جەستەی ژنان بە زۆری پابەندی گوتاری زاڵی سەرنجڕاكێشی ڕەگەزییە، جەستەی ژنان بە پێستێكی ڕووناك و لەشولارێكی لەڕ و باریك، دەموچاوێكی جوان و لوتێكی بچووك دەردەخات، كە لەگەڵ ڕاستییەكانی كۆمەڵگە یەك ناگرنەوە.
بەرایی و شیكردنەوەی بابەت
جەستەی ژنان لەسەردەمی ڕەزا شای پەهلەوی بەملاوە هەمیشە یەكێك بووە لە تەوەرەكانی سەرەكی ململانێ سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان و باس و خواسی گوتاری هەر دەورەیەك بووە. هەڵبەت پێشینەی گرنگیدان بەو بابەتە بۆ ساڵانێكی پێش لە ڕەزا شاش دەگەڕێتەوە، كاتێك كە هاتنە دەرەوەی ژنان لە پشت پەردە بوو بە بەشێك لە ویست و داخوازییەكانی گرووپێك لە ژنان و ڕۆشنبیرانی نوێخواز. بەهەرحاڵ بڕیارەكەی ڕەزا شا لە لە مانگی دیسەمبەری (١٩٣٥) لەسەر بنەمای لابردنی نیقاب (ڕووبەند) كە بە ڕووداوی لابردنی حیجاب ناوی دەركرد، وەك یەكەمین دەستێوەردانی ڕەسمی لەم بوارەدا دەناسرێت، دەستێوەردانێك كە هەرچەندە داسەپێندراو بوو، دژایەتییەكی زۆری مەزهەبی و نەریتخوازانی كۆمەڵگەی لێكەوتەوە، هاوڕێیەتی بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگە بە تایبەتی ژنانی لەگەڵ خۆیدا هێنا. بەدەر لە ڕەخنەكان سەبارەت بە ناچاربوونی وەها گۆڕانكارییەك، كچان و ژنانێكی زۆر پێشوازییان لە لابردنی نیقاب و كەمكردنەوەی كۆت و بەندەكانی ڕوانینی نەریتییان كرد و ئەمەش كاریگەری لە سەر وەها گوتارێك هەبوو.
سەرەڕای پاشەكشەكردنی ڕەزا شا لە بڕیارەكەی و هەڵوەشاندنەوەی یاساكە و لەبەرچاوگرتنی سیاسەتێكی نەرم لەو بوارەدا، ئەم بابەتە بەردەوام لە ئاگایی و ویژدانی بەشێك لە مەزهەبییەكاندا مایەوە و دواتریش دوای شۆڕشی (١٩٧٩) بە دەركردنی یاساگەلێكی قورس و سەخت لەبارەی حیجابەوە دووبارە دەركەوتەوە.
كەمتر لە مانگێگ دوای شۆڕشی (١٩٧٩) لە ئێران، ئایەتوڵڵا خومەینی لە قوتابخانەی “رفاە” لە تاران وتارێكی پێشكەشكرد و ژنانی بێ حیجابی بە ڕووت لە قەڵەمدا، داوای لەو ژنانە كرد كە بە جلوبەرگی ئیسلامییەوە لە شوێنی كارەكانیان ئامادە بن. لە دۆخی شۆڕشگێرانە و گوڕوتینی ئەو كاتی شۆڕشدا، هەرچەندە ژمارەیەكی زۆر ژنان ملكەچی ئەو بڕیارە بوون و بڕیارەكەیان قبوڵ كرد، بەڵام هاوكات ژنانی دژی حیجابی زۆرەملێ لە تاران و چەند شارێكی دیكەی ئێران دەستیان كرد بە ناڕەزایەتی دەربڕین و ڕەخنەگرانیش لەناو میدیا و ڕۆژنامەكاندا وێڕای پێداگری كردن لە ئازادی جلوبەرگ، ڕەخنەیان لە حیجابی زۆرەملێ و ناچاری گرت. لەگەڵ ئەو ناڕەزایەتییانە، هەندێك لە ژنانی ڕۆشنبیری وەك (سیمین دانشوەر و هوما ناتق) كە خۆیان باوەڕیان بە حیجابی ئیجباری نەبوو، نەرمییان پیشاندا و ئامادەیی خۆیان بۆ بڕیاری حیجابی زۆرەملێ دەربڕی.
هاوكات لەگەڵ ئیجباری بوونی حیجابی ئیسلامیی بۆ ژنان، بەتاوان زانینیش ڕەوتی خۆی دەستپێكرد. جگە لە سنوورداركردنی ئەو ژنانەی كە حیجابی ئیسلامیی لەبەرچاو ناگرن، سزاكانی وەك (قەدەغەكردنی ڕۆیشتن بۆ فەرمانگەكان بەبێ حیجاب، دیاریكردنی سزاكانی وەك هۆشداری پێدان و دەركردن بۆ هەمیشە و بێبەشكردن لە خزمەتی حكومی، هەروەها بۆ ئەو ژنانەی كە لە شوێنە گشتییەكان بەبێ حیجابی ئیسلامیی هاتوچۆ دەكەن سزای قەمچی لێدان لەبەرچاو گیرا).
بەمشێوەیە جەستەی ژنانی نا ئیسلامیی وردەوردە لەناو میدیا و بەرهەمە فەرهەنگی و كولتوورییەكان و لەناو ژیانی ڕۆژانەی خەڵك سانسۆر و سڕایەوە. حكومەت دواتر بە درێژایی چەندین ساڵ وردەوردە بە هێنانەئارای چەمك گەلێكی وەك (حیجابی باڵا) هەنگاوێكی دیكەی بۆ گەیشتن بە ویست و داخوازییەكان نا، بۆ ئەوەی كەسانێكی دیكە لەگەڵ خۆی ڕێكبخات ئیمتیازاتێكی تایبەتی لە بواری پیشەیی و خوێندن لەبەرچاو گرت.
دوای چل ساڵ لە شۆڕشی (١٩٧٩)، وێڕای ئەوەی كە هەر دەورەیەك گوتاری جیاوازی خۆی سەبارەت بە جلوبەرگی ژنان زاڵ كردووە، بەڵام هەموویان لە پێناوی ڕێڕەوی زاڵبوون بەسەر جەستەی ژنان هەنگاویان ناوە، ئەگەرچی تاكتیكەكان جیاواز بوون، بەڵام ستراتیژییەكی هاوشێوەیان لەبەرچاو گرتووە. بەڵام لەم نێوەندەدا سەرنجدان بە ڕۆڵی سیستەمی پەروەردە (وەك گرنگترین دامەزراوە بۆ پەروەردەكردنی نەوەكانی داهاتووی وڵات) سەرقاڵبوون بەو بابەتە و گرنگێكی زۆریان پێداوە. لەدرێژەی شێوازەكانی دیسیپلین و ڕێكوپێك كردن و كۆنترۆڵكردنی جەستەی ژنان، پرۆژەی گۆڕانكاری ڕیشەیی لە سیستەمی پەروەردە و فێركردن لە مانگی سێپتەمبەری ساڵی (٢٠١١) لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی فەرهەنگی ئێران پەسەند كرا. ڕەواج دان و قووڵكردنەوەی فەرهەنگی شەرم و حەیا و خۆداپۆشین و حیجابی گونجاو لەگەڵ لێهاتوویی و تواناكانی سیستەمی فێركردن و پەروەردەی ڕەسمی و گشتی بوو بە یەكێك لە ئامانجە دیاریكراوەكان و بۆ ئەو مەبەستەش شەش ڕێكار دیاری كرا. یەكێك لە ڕێكارەكان، پلان داڕشتن بە مەبەستی ڕازیكردنی قوتابیان بۆ ئەوەی كە خۆویستانە و بەڕەزامەندی خۆیان لەڕێگەی دڵەوە، شەرم و حەیا و حیجاب بەو پێییەی ئیسلام پێناسەی كردووە قبووڵ بكەن. وەها ئاڕاستەیەك هەمیشە لەپرۆگرامی خوێندن لەدوای شۆڕشەوە لەبەرچاو گیراوە. لەسەر ئەم بنەمایە سیستەمی پەروەردە بە شێوازگەلی جیاواز بۆ پیشاندانەوەی جەستەی ژنانی شیاو و دڵخواز لە دەق و وێنەكان لە پرۆگرامی خوێندن سوودی وەرگرتووە، تا حیجابی دڵخواز لەناو قوتابییەكاندا پەرەپێبدات، بە شێوەیەك كە قوتابییەكان بە دڵ وەری بگرن.
سیستەمی پەروەردە لە ساڵانی دوای شۆڕش بە زیادكردنی وێنە بۆ ناوەڕۆكی پلانی پەروەردەیی خۆی شانۆگێڕی شانۆیەكە، كە لەگەڵ بوارەكانی دیكەی فەرهەنگی لە دۆخی گوتاریدا و لە پەیوەندی لەگەڵ پێكهاتەی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەڵدەستێت. ئەم سەكۆی نمایشكردنە هەروەك (ككی دیور ١٩٣١-١٩٩٤) دەڵێت: “كۆمەڵێك وێنە، پەیوەندییە كۆمەڵاتییەكانی نێوان كەسەكاندا نیشان دەدات كە لە ڕێگەی ئەو وێنانەوە دەبینرێن”.
سیستەمی پەروەردە لەڕێگەی كتێبە دەرسی و قوتابخانە و مامۆستاكانەوە چ جەستەیەك وەك جەستەیەكی گونجاو و شیاو پیشان دەدات؟ بابەتی سەرەكی ئەم وتارە ئەوەیە كە پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەناو وێنەی پرۆگرامی خوێندنی دوای شۆڕش بدۆزێتەوە و شیكاری بۆ بكات تا بتوانێت لەڕێگەی ڕێكخستنێكی تیۆری بۆ تاووتوێكردنی “پیاوانە جەستەی ژنان پیشان بداتەوە، نۆڕمی لەبەرچاوگرتن جەستەی ژنان لە وێنەی پرۆگرامی خوێندن و ڕێژەی ئەوان، بابەتی ڕەگەزی و لە كۆتاییدا سیستەمی نیشاندانەوەی جەستەی ژنان ڕێك بخاتەوە.
ئەم جۆرە لە دەستنیشانكردن بۆ شیكارییەكانی تیۆری جدی ترە بۆ بواری زمانی، بواری زمانی گشتی بریتیە لە زمانی ڕۆژانە، وێنە و هێما و نیشانەكانی بینین و بیستن و لەمس كردن. هەروەها ڕەوتی مێژوویی زێدی ئەو زمانە كە زیاتر پیاوانە و ئایدیۆلۆژیكییە ڕێگای بۆ دەكاتەوە. بابەتی سەرەكی ئەم وتارە ڕاڤەی ڕێكوپێكی تیۆرییە لە بواری زماندا.
پێشینەی توێژینەوە
لە پەیوەندی لەگەڵ ئەم وتارەدا سێ جۆر توێژینەوە دەكرێ لەبەرچاو بگیردرێت، بەشێوەی گشتی لە پەیوەندی لەگەڵ توێژەینەوەكانی پەیوەنداری بە ڕەگەزی لە ئێران ژمارەیەك كەم لەوان گرنگیان بە وێنە داوە. بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە وتاری “زین السالحین و بلخاری (٢٠١٩) بە ناونیشانی سیاسەت، ڕەگەزی و پیشاندانەوە: ڕاڤە و شرۆڤەی ڕەخنەیی ڕوانینی ڕەگەزی لەسەردەمی ناسری بكەین. كە بە پشتبەستن بە بۆچوونەكانی میشێل فۆكۆ (١٩٢٦-١٩٨٤) سیگمۆند فرۆید (١٨٥٦-١٩٣٩) و ژاك لاكان (١٩٠١-١٩٨١) سەبارەت بە دووبارە پیشاندانەوەی وێنەگرانەی ڕەگەزی و بەها و ڕێساكانی كۆمەڵایەتی و دەروونناسی باو لە بەشی خودئاگا و ناخودئاگای بەكۆمەڵی ئێران كاریان كردووە.
وتارەكە بابەتی ڕەگەزیی لە ڕوانگەی سیاسیەوە بۆتە دووبارە پیشاندانەوەی وێنەگرانە و پەیوەندییەكانی هێز و دەسەڵاتی پیاوسالار، چوارچێوەیەكی ڕەگەزی تایبەت لەگەڵ خۆی هێناوە. پەیوەندییەكانی هێز و نەزمی ڕەگەزی كە دەتوانن لە گۆڕەپانی خەیاڵ و خولیای سیمبولی كۆمەڵگە بكەوێتە بەر باس و لێكۆڵینەوە.
لەناو توێژینەوەكانی بواری سیاسەتی جەستەیی هەندێك سەرنجی خۆیان داوەتە سەر وێنە، ڕاورد راد و گیشیزجانی (٢٠١٧) بەئاڕاستەی خوێندنەوەی كولتوورە سەرەتاییەكانی خەڵك و چەشن ناسی مۆدیڵ پیشاندانەوەی جەستەی میدیایی بەكارهێنەرانی ئێران لە ئینستاگرام كاریان كردووە.
لەوێدا نموونە زاڵەكانی پیشاندانەوەی جەستە لە وێنە شەخسییەكاندا، نمایشی ڕەگەزی و چۆنێتی بەكارهێنانی ڕێكار و تەكنیك و ئامانجەكانی نواندنەوەی جەستە، لەڕوانگەی گاڤمەن و باتلەر خراوەتە بەر باس و لێكۆڵینەوە. ئەوان لە خوێندنەوەكانی خۆیاندا سێ جۆر فۆرمی جەستەیی (كۆمەڵایەتی، شانۆیی و جوانناسی) وەك دووبارە پیشاندانەوەی جەستەی بەكارهێنەرانی ئینستاگرامیان دەستنیشان كردووە كە ڕێكار و ستراتیژی (ئاشكراكردن و شاردنەوە، گورج و گۆڵی، هەڵخەڵەتاندن و جوانناسی) تەكنیك و ئامانج گەلی جیاوازیان هەبووە.
تاقمێكی دیكە لەو توێژینەوانە سەرنجی سەرەكی خۆیان خستووەتە سەر دەقە نووسراوەكانی پەیوەندیدار. وتاری یاسینی (٢٠٢٠) لەو وتارانەیە. ئەو بە ڕوانینی گوتاری ڕەخنەیی كردارەكانی گوتاری زاڵی لە سەردەمی ڕەزا شا (تێخوڕانە و بە بڕیار) و لەسەردەمی محەمەد ڕەزا شا (پەرەسەندنانە) تاوتوێ كردووە و دەرئەنجامەكانی لە هەردوو سەردەمەكەدا خسووەتەڕوو، سیاسەتەكانی گوتاری پەهلەوییەكان لێكچوویی و هاوشێوەسازی ڕێژەیی جلوبەرگ لە ئێرانی لێكەووەتەوە. كە لە چەند چەشنی سروشتی، جۆر و سنووری پۆشاك لەچین و توێژە جیاجیاكان و بەستێنی جیاوازی كولتووری كۆمەڵایەتی بە تایبەتی نەتەوە جۆراوجۆرەكان كەمتەرخەم بوون. لەسەر بنەمای دەستكەوتەكانی ئەم وتارە، بەرگریكردنی ژنان لەبەرامبەر سیاسەت و كردارە گوتارەكانی سەردەمی پەهلەوییەكان (ڕەزا شا و محەمەد ڕەزا شا) بە تێكەڵكردنێك لە دانوستان و بەرخۆدان، جیاوازییەكی لە جۆر و ئاستی لەبەركردنی جلوبەرگ و جوانناسی جل هێنایە ئاراوە.
وتارەكەی بێنەزیر (٢٠١٩) لەو توێژینەوە دەگمەنانەیە كە گرنگی بە نەزمی جەستە لەسیستەمی پەروەردەیی دەدات، هەڵبەتە ئەو لە وتارەكەی خۆیدا بە ڕوانێكی میشێل فۆكۆیی چیرۆكانی قوتابخانە لە ڕوانگەی كۆمەڵناسی جەستەوە دەخوێنێتەوە و شرۆڤەیان دەكات. لە چیرۆكی گەلێك لە نووسەرانی هاوچەرخ، نووسەر لەڕێی هەبوونی ڕێكار و تەكنەلۆجی نەزمی و تەكنیك و شێوە جەستەی قوتابیان بە مەبەستی دووبارە نواندنەوە پیشان دەدات.
گەلێك لێكۆڵێنەوە هەن كە لەڕوانگەی پیشاندانەوە سەیری پرۆگرامی خوێندنیان كردووە، لەوانە دەتوانین ئاماژە بە وتاری سادقی (٢٠١٤) بە ناونیشانی” دووبارە هاتنە ئاراوەی گوتاری شوناس لە كتێبە فارسییەكانی قۆناغی بنەڕەتی بكەین. ئەم لێكۆڵینەوەیە ناوەڕۆكی نووسینی كتێبە درەسییەكان بە پشتبەستن بە تیۆری (لاكلا و موڤ) تاوتوێ كردووە. بەپێی دەرئەنجامەكانی ئەو خوێندنەوەیە، لە پرۆگرامی خوێندندا وتارگەلێكی جیاواز و لێكدژ هەن. گوتارە شوناس بەخشەكان لە كتێبە فارسییەكانی قۆناغی بنەڕەتی بە شێوازگەلێكی جیاواز پۆلێن بەندی كراون. پەیوەندی نێوان گوتارەكان لە هەندێك حاڵەتدا دوژمنكارانە و نەیارانەیە و گوتاری ئایینی و شۆڕشی ئیسلامیی دەستێوەردانێكی هەژموونی كردووە و مانای لەبەرچاو گیراو بەشێوەیەكی كاتی سەپاندووە. دەرئەنجامەكانی ئەو لێكۆڵینەوەیە دەریخستووە شوناسە دووبارە دەرخراوەكان لەو كتێبانەدا لەسەر بنەمای تۆڕێكی پەیوەندی نێوان گوتارە زاڵەكانە كە لەواندا مانا بەرهەم دێت. بە چاوخشاندنەوەیەك بە لێكۆڵینەوەكانی ڕابردوو، بۆمان دەردەخات كە تا ئێستا لە بواری سیستەمی پەروەردەیی بە تایبەتی پرۆگرامی خوێندن لە بواری پیشاندانەوەی دووبارەی بینینی جەستەی ژنانە خوێندنەوەیەكی جدی نەكراوە.
چوارچێوەی تیۆری
جەستەی مرۆڤ بابەتێكی سەربەخۆ نییە لە پەیوەندییە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووریییەكاندا، بە وتەی فۆكۆ جەستە بە بەشێك لە پەیوەندی هێز و دەسەڵات لە قەڵەمدەدرێت و بە شێوەی ڕاستەوخۆ لە بوارێكی سیاسەتدا سەرقاڵە. پەیوندییەكانی هێز و دەسەڵات بە دوای ئەوەوەیە كە لەڕێگەی تەكنەلۆجیاوە بەسەر جەستەكاندا زاڵبوونێكی ڕاستەوخۆی هەبێت و بیخاتە ژێر ڕكێڤی خۆی و بەرجەستە، چاودێریی، كۆنترۆڵ و پەروەردەیان بكات. لە كۆتاییدا جەستەكان لە ناردنی پەیام و مانای مەبەست لەگەڵ خۆیدا بهێنێت و بە واتایەكی دیكە لەبواری سیاسی و ئابوورییەوە سوودمەندتری بكات. ( فۆكۆ ١٩٧٥:٣٤) ئەم شێوازی نەزمە لە ناوەندە جیاجیاكانی وەك قوتابخانە، خێزان، میدیا و… هتد، بە تەواوی یان نیمچە تەواوی بەكار دەهێنرێت تا بە گرێدانی جۆرەكانی هێز، زاڵبوون و نفوز، وردترین و دوورترین توخمەكان بهێنێتە ئاراوە و دابەشكردن و بڵاوكردنەوەی بچووكترین پەیوەندییەكانی دەسەڵات گرەنتی بكات. (فۆكۆ ١٩٧٥:٢٥٢)
شێوازە دیسیپلینەكان لە ناو هەموو كولتوور و كۆمەڵگەكاندا لەڕێگەی سنووربەندییە سیمبولییەكان مرۆڤ بەرەو پۆلێن بەندییەكان پەلكێش دەكات. گەلێك دەستەبەندی هەن كە بە گشتی لە قازانجی گرووپێك و بە زیانی گرووپێكی دیكەن. زۆرێك لە ئایدیۆلۆژییەكان بە گەورەكردنی ئەو جیاوازییانە بەو سنووربەندیانە وەها گرنگی دەدەن كە سەرپێچی لەوان قەدەغەیە و وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر كولتوور و كۆمەڵگە لە قەڵەمدەدرێت. (هال ١٩٩٧) .
یەكێك لە گرنگترین و باوترینی ئەو سنووربەندییانە، لە ڕێگەی ئایدیۆلۆژیای ڕەگەزی كراوەوە دەكرێت. ئەو ئایدیۆلۆژیانە بە شێوەی گشتی چاویان لەسەر كۆمەڵێكی تێكپەستاو لە شێواز، باوەڕ، نۆڕم، ڕێساكانە كە لەپێناو ڕێكخستنەوەی جەستە و ڕەفتار و شێوازەكانی دەربڕینی هەستە لەسەر بنەمای ململانێ دوو جەمسەریی ڕەگەزیی كار دەكەن كە هەمیشە یەكیان بەسەر ئەوی تریاندا زاڵە.
لەسەر بنەمای ئەو هەمبەری و ململانێیە ڕۆڵ و پێگە و بەرپرسیارێتی ژن و پیاو پێناسە دەكرێت. تا ئەو جێیەی كە ئەگەر پیاوێك كە سەرپێچی لێ بكات دەكەوێتە پەراوێزەوە و ئەگەر ژنێكیش مل نەدات بەشێواز گەلی جیاواز سزا دەدرێت. ( ڕیج ١٩٨٠، ڕوبین ١٩٨٤، باتلر ١٩٩٠، بوردیۆ ١٩٨٤، شیپر ٢٠٠٧، بوگئون ٢٠١٤).
سیستەمی پەروەردەی ئێران بە تایبەتی لە دوای شۆڕش، پەروەردەكردنی مرۆڤێكی دڵخوازیان لەسەر بنەمای جیاوازییەكانی ژنان و پیاوان كردە مەبەست و بۆ هەر ڕۆڵێك بەرپرسیارێتیەكی جیاوازیان لەبەرچاو گرت كە قابیلی گۆڕین و چەنەلێدان و چاوپۆشی نەبوو. (جەعفەری ٢٠١٤) وەها دوانە لێكدژەكان جگە لەوەی زۆرینەی پیاوان، بەڵكو ژمارەیەكی زۆریش لە ژنان وەك شتێكی ئاسایی و سروشتی قبوڵیان كردووە و ئەوانیش لە ڕەوتی ئاسایی سازی وەها ڕووبەڕووبوونەوەیەك ڕۆڵیان هەیە. سیستەمی پیشاندانەوەی ڕەگەزی وێڕای بە سروشتی نیشاندانی ئەو جیاوازییانە، بۆ ژنان و پیاوانیش دوو ڕۆڵی جیاوازیان پێناسە كردووە كە سەرپێچی كردن لەو ڕۆڵانە قابیلی قبوڵكردن نییە. لۆژیكی جیاكردنەوەی ڕەگەزیی لەنێوان ژن و پیاو لە دوای شۆڕش، لەسەر بنەمای جیاوازی لە تایبەتمەندییەكانی جەستەیی و دەروونی ژن و پیاو داڕێژراوە و ئەم جیاوازییانە بە شێوەیەكی سروشتی و ئاشكرا پیشاندانەوەی بۆ كراوە. پڕۆسەی بە سروشتی كردنی ئەو جیاوازییانە لەڕێگەی قوتابخانە و میدیای گشتی و كۆبوونەوەكانی ماڵان بە تایبەتی لەناو ژناندا بەهێز كراون.
جوانی جەستەی ژنان وەك گرنگترین تایبەتمەندی ئەوان لە قەڵەمدراوە و ژنان لە سەرووی پیاوانەوەن. جوانی نیعمەتێكە كە خودا بە ژنانی بەخشیوە. لەم ڕووەوە وەها جەستەیەك دەبێت بە باشترین شێوە پارێزگاری لێبكرێت بۆ ئەوەی هیچ زیانێكی پێنەگات. لەسەر بنەمای ئەو زانستە جەستەی ژنان بەشێوەیەكی پەنگخواردوو فریودەرە و سەرنجی پیاوان بۆ لای خۆی ڕادەكێشێت. لەم ڕووەوە ئەمە مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەلامەتی ئەخلاقی تاك و كۆمەڵگە. لەسەر ئەم بنەمایە بۆ ڕێگریكردن لە گەندەڵی و خراپەكاری و هەروەها گرەنتی تەندروستی و ئاسایش لە كۆمەڵگە، ژنان دەبێت جەستەی خۆیان لە پیاوانی نامەحرەم دابپۆشن. پێكهاتەی سەرەكی كۆمەڵگەی ژنان پێدەچێت ئاسایشی دەروونی و ڕۆحی خۆیان لەسایەی وەها گوتارێكی زاڵ بدۆزنەوە و لە شوێنەكانی وەك ماڵەوە، خانەوادە، قوتابخانە، كوچە و كۆڵان و شوێنی كار خۆیان دەگونجێن لە دووبارە پیشاندانەوە بەشدارییەكی زۆریان دەبێت.
بە پەیڕەوی كردن لە میشێل فۆكۆ و ئیدوارد سەعید دەتوانین بڵێین گوتاری زاڵ لە چوارچێوەی ستراتیژی “ئەویترسازیی” و لەڕێگەی دەستكاریكردنی بیرەوەری دەستەیی لە هەوڵدابووە بە یارمەتی دامەزراوە جیاوازەكانی وەك پەروەردە لە مێشكی وەرگرانی خۆیدا مانا و گێڕانەوەیەكی هاوبەش لە جەستەی ژنان بخوڵقێنێت. لە ئاكامدا بۆ ژنانی ئەو كۆمەڵگەیە لە جەستەی ژنانێكی شیاو شوناسێكی یەكپارچە و لێكدانەبڕاو دروست دەكات. لەڕەوتی دروستكردنی ئەو گێڕانەوەیە، گوتاری زاڵ بە پشتبەستن بە جیاوازییە ڕەگەزییەكان و بە دوای ئەودا لەبەرچاوگرتن یان نەگرتنی سووژەكان بە فەرمی دەناسێنێت یان لە فەرمی بوونیان دەخات.
لەبەرچاوگرتن لە ڕوانگەی كۆمەڵایەتییەوە بابەتێكی ناڕاستەقینەیە و لە ڕوانگەی بینینەوە دان بەو ڕاستییەدا دەنێت كە ئۆبژەیەك لە چاوی كەسێكی دیكەدا جێی خۆی نەگرتووە. لەبەرچاوگرتنی فیزیكی پێویستی بە ناسینی ئۆبژەی لەبەرچاوگیراوە لە چوارچێوەی زەمەن و شوێنێكی ئامادە، وەك بابەتێك بە تایبەتمەندی خۆیەوە لەبواری بینیندا جێ بكەوێت. ئەوەی پیشاندانەوە جەستەی ژنان لەناو كتێبەكانی دەرسیدا دەیبینین ئەوەیە كە هەموو ئەو وێنانەی كە ناسراون لە چوارچێوەی بینینی قوتابییەكان لابراون و ئەو وێنەی كە نەناسراو و نەرێنی و ناشیرین و سووكایەتی پێكراوە دووبارە پیشاندانەوەی بۆ كراوە و بە شێوازی خوازەیی و شانۆیی لەبەرچاو نەگیراون. ئەمانەش لە ئاستی خوازەیی سووك و چروك و ناشیرینن.
لێرەدا لە تیۆری چارلز تیلور (١٩٣١) نزیك دەبینەوە، بە واتایەكی وردتر نەبینین دەتوانێ ڕیشەی لە دووبارە ناسینەوەی چەواشەكراو بێت. لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانین بڵێین كە گوتاری زاڵ بە لەبەرچاوگرتنی جەستەی تایبەتی ژنان، باقی جەستەكان لە بازنەی دیتن و لە ئەنجامدا لە دووبارە بوونەوە وەلا دەنێت. بە سڕینەوەی ژنان لە وێنەكاندا بەگشتی بە فەرمی ناساندنی ئەوان زەوت دەكات و دەیانخاتە پەراوێزەوە، هەروەها دووبارە ناسینەوەیەكی چەواشەكراو و ڕووخێنەر لەوان دەخاتەڕوو. چارلز تیلور دووبارە ناسین بە حاڵەتێك لە ستەم و غەدر، سەرلێ شێواندن، كاول كردن و سنوورداركردنی دەرفەتەكانی ژیان دەزانێت و شرۆڤە و لێكدانەوەی بۆ دەكات. لەكاتێكدا هەروەك چۆن چارلز تیلور جەختی لەسەر دەكاتەوە، دووبارە ناسین پێویستییەكی سەرەكی ژیانی مرۆڤە نە تەنها ڕەفتارێكی بە ئەدەبانە كە مرۆڤ لەبەرامبەر ئەوانی دیكە ئەنجامی دەدات.
بەهەڵسەنگاندنی گۆڕانی گوتاری سیاسی لە هەر دەورەیەكدا دەبینین چەمكێك كە بە وتەی ئێرنێستۆ لاكلا (١٩٣٥-٢٠١٤) و شانتال موف (١٩٤٣) دەبن بە “دالی ناوەندی” و دالە بگۆڕەكان هەڵدەبژێرن و ڕایدەكێشن و دووبارە پێناسەی دەكەنەوە تا بە دروستكردنی تۆڕێكی چەمكی نوێ، پێكهاتەی گوتارێكی تازە دابڕێژنەوە. شۆخی و شەنگی و جوانی ژنان وەك یەكێك لە دالە بگۆڕەكان لە دەورەی پەهلەوی دەچێتە خزمەت دالی ناوەندی و بەرچاو دەكەوێت. لە دەورەی دوای شۆڕش دالی ناوەندی وەك داپۆشەر و بەرچاوكەوتن دالە بگۆڕەكان بۆ لای خۆی ڕادەكێشێت و تۆڕێكی چەمكی نوێ لەناو دڵی گوتاری نوێ دادەڕێژێت. دەرخستنی بەو جۆرە لە جوانی لە گوتاری سەردەمی پەهلەوی دەبێت بە سیمبولێك لە پێشكەوتن و گەشەسەندن و پەرەسەندن. ئەمە لە كاتێكدا شاردنەوە و داپۆشینی جوانی ژنان لە گوتاری دەورەی دوای شۆڕش ڕێگایەكە بۆ گەشەسەندن و بەرەوپێشچوون و پێشكەوتنی كۆمەڵگە لە قەڵەم دەدرێت.
بە واتایەكی شارەزایانەتر و بۆ شیكردنەوەی زیاتر دەتوانین بڵێین هەر بابەتێك یان ڕاستییەك یان چەمكێكی دیاریكراوی كۆمەڵایەتی لە گوتار گەلی جیاوازدا، مانای جیاواز هەڵدەگرێت، كرداری داڕشتن بە دیاریكردنی ئەوەی كە دالی ناوەندی یەك گوتار چییە، واتابەخشی بە بابەتێك یان ڕاستییەك یان چەمكێك دەبەخشێت و ئەم مانابەخشینە بە بابەت، بەردەوام بە شێوەی ڕێژەیی بووە. بەو واتایە كە بە بەراورد لەگەڵ گوتارەكانی دیكە پۆلێن بەندی دەكرێت و كرداری داڕشتن لە دەقێكی دیاریكراو لەناو پانتایی زماندا ئەنجام دەدرێت. بابەتەكان لەم ڕووەوە بەهۆی سنوورداربوون لە بواری زماندا دیاریكراو و سنووردارە. گوتارەكان لە نووسینەوە و كۆكردنەوەدا واتا بەو بابەتانە دەبەخشن. لاكلا و موف جەخت لەوە دەكەنەوە كە كاری نووسینەوە و كۆكردنەوە لەسەر بنەمای Nodal Point (خاڵی یەكتربڕین) تەنها كارێكی زمانی و ناسینێكی سادە نییە، چونكە نووسینەوەی چەمكەكان لەسەر بنەمای Nodal Point لەڕاستیدا پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان ڕێكدەخاتەوە. لەم ڕوانگەوە دەبێت گوتارە جیاوازەكان وەك ڕێكخراوێكی چەمكی، هەروەها وەك كاری سیاسی و كۆمەڵایەتی سەیر بكرێت نەك تەنها وەك بابەتێكی زەینی و زمانی. بەپێی ئەوەی كە لاكلا و موف دەڵێن، گوتارەكان بابەتێكی تێگەیی و ناساندن نین. كاتێك كاری نووسین و داڕشتنەوە لەلایەن گوتارێكەوە ئەنجام دەدرێت لەڕاستیدا جۆرێك ڕێكخراوی كۆمەڵایەتی و سیاسی جێدەكەوێت كە ئامانجی ئەوان بە وتەی میشێل فۆكۆ نەزمێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی تایبەتە. هێزە سیاسییەكان كە لە گوتارێكی هەژموونی سوودمەند دەبن بە دوای نەزمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و نەزمی ڕەگەزیی و نەزمێكی ڕەگەزیی تایبەتن. ئەم نەزمی ڕەگەزییە بۆ چۆنێتی كۆنترۆڵ و دیسیپلینی جەستەیی چەمكسازی و واتابەخشی بۆ دەكات و بە دالی ناوەندی واتاكانی تەواو دەكات و لەناو ڕێكخستنەوەی مانایی خۆی لۆجیك دادەنێت و دیسیپلین و سزا بە ڕەوا دەزانێت.
نیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەناو پرۆگرامی خوێندن وەك بەشێك لە ئامرازی ئایدیۆلۆژیك لە پێناوی سەقامگیری گوتاری زاڵ كار دەكات. نواندنەوە و نیشاندانەوە بە وتەی ستوارت هال (١٩٣٢- ٢٠١٤) پرۆسەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسییە كە لەڕێگەی ئەوەوە ئەندامانی یەك كولتوور لە زمانێك بۆ دروستكردنی واتا بەكاری دەهێنن.
هال نیشاندانەوە و نواندنەوە بە دوو ستراتیژی قاڵبدانەوە و سروشتی ساز دەزانێت. قاڵبدانەوە كردارێكی واتابەخشە كە مرۆڤەكان بە تایبەمەندییە سادە و سەرەكییەكان دادەبەزێنێت و ئەو تایبەتمەندییانە بە شێوەیەك نواندنەوە و نیشاندانی بۆ دەكات كە سروشت، پێناسە و سەقامگیربوونیان بۆ دەكات.
سروشتی سازی، ستراتیژی نواندنەوە و نیشاندانەوەیە بە ئامانجی جێگیركردن و سەقامگیركردنی جیاوازییەكانە، كە جیاوازی بابەتێكی سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی نییە، بەڵكو تەواو سروشتییە و لەم ڕووەوە هەر جۆرە دەستێوەردان و گۆڕانێك لەودا قەدەغە دەكات. بەمشێوەیە كوالێتی دیتنی سووژە لەڕێگەی كۆمەڵێك لە شێوازەكانی چەمكسازی و ڕێكخستن و دانانی نیشانە و چەمكەكان لەتەنیشت یەكتر و پەیوەندی ئەوان بە یەكەوە، یان بە واتایەكی وردتر لە كۆمەڵەی نواندنەوە و نیشاندانەوە پۆلێن بەندی دەكات. بە تیشك خستنەسەری ئەم وتارە بۆ وێنەكان، دەبێت بڵێین كە لە سیستەمی نواندنەوە و نیشاندانەوە وێنە وەك زمان ڕۆڵی میدیا و واسیتە لە دروستكردن و گواستنەوەی مانای تایبەت دەگێڕێت. بە واتایەكی تر پرۆسەی وێنەسازی كردارێكی كۆمەڵایەتییە و زیاتر لە پانتایی پەیوەندییە زمانییەكان ڕوو دەدات و لەڕێگەی نیشانە و هێما و ئاماژە بە دوای گواستنەوەی ماناكان و وەرگرتن و دەركی مانای وێنەكان و مانای گوتاری هەژموونی ئەنجام دەدرێت.
هەر وەك چۆن ڕۆلان بارت (١٩١٥-١٩٨٠) هەر وێنەیەك جگە لە دوو توخمی سەرەكی “سەیر و سەمەرە” و “فێركردن” توخمی سێهەمیشی هەیە و ئەویش بریتییە لەخۆگرتنی پێكهاتەی هێماكان كە ئاماژە بە ئاستێكی قووڵتر دەكات. بە وتەی ستوارت هال ئەوەی لەڕێی دیتنەوە لەڕێگەی نواندنەوە و دووبارە پیشاندان دەخرێتەڕوو تەنها نیوەی ڕاستییەكەیە و نیوەكەی دیكە (مانایەكی قووڵتر لەوەی كە نەوتراوە) نیشان نەدراوە. بە كورتی دەتوانین بڵێین هەر شتێك تەنها لوتكە كێوی سەهۆڵینەكە بە دەرەوەیە و باقی شتەكانی دیكە لەژێر ئاوەكەدایە و نابیندرێن و شاراوەیە.
تێبینییەكانی شێوازی ناسین
هەر وەك پێشتر ئاماژەی پێدرا لەم خوێندنەوەیەدا ئێمە شێوازی چۆنایەتی ئاڕاستەی گوتارییمان لەبەرچاو گرتووە. ستوارت هال هەروەك میشێل فۆكۆ، ئاڕاستەی گوتاری بە شێوازێكی گرنگ لە شرۆڤە و ڕاڤەی كولتوور و مانای هاوبەش دەزانێت. بە بڕوای ئەو لێڕوانینی گوتاریی، زیاتر لەگەڵ بەرهەم و دەرهاویشتەكانی پیشاندانەوە لەگەڵ سیاسەتی گوتاریی پەیوەندی هەیە و دەریدەخات مانای دروستكراو لە چوارچێوەی گوتارێكی تایبەت چۆن لەگەڵ دەسەڵات و هێز پەیوەندی هەیە و ئاكار و ڕەفتار ڕێكدەخات و لە كۆتاییدا فۆڕم بەشوناس و زەینیەتی سووژەكان دەبەخشێت.
ئەم وتارە سەرجەم پرۆگرامی خوێندنی (١٢) ساڵی خوێندن (چ سیستەمی كۆن و چ سیستەمی نوێ، لە قۆناغی سەرەتایی، ناوەندی و دواناوەندی هەموو بەشەكانی خوێندن لە دوای شۆڕشی ١٩٧٩ دەگرێتەوە، وێنەگەلێك كە بە جۆرێك جەستەی ژنان پیشاندەداتەوە. ئێمە لەناو پرۆگرامی خوێندندا بە سەرنجدان بە ئامانجی ئەم وتارە، وێنەكانمان هەڵبژاردووە.
ئەم وتارە بە دوای ئەوەوە نییە تا مانای دروستی وێنەكان بخاتەڕوو، چونكە وێنەكانیش وەكو بوارەكانی دیكەی زمان، مانایەكی سەلمێنراو و نەگۆڕیان نییە و بە وتەی ستوارت هال: هیچ یاسایەك لە ئارادا نییە تا بتوانێ گرەنتی ئەوە بدات كە شتەكان تەنها یەك مانای دروست و ڕاستیان هەیە، یان ماناكان بە درێژایی زەمەن ناگۆڕدرێن. بەڵام ئێمە هەوڵدەدەین لە شیكردنەوە و لێكدانەوەی وێنەكان تێبگەین. تێگەیشتن و لێكدانەوەیەك لەپێناو شێوازی بەڵگەهێنانەوە، چونكە وێنەكان لە بواری كۆمەڵایەتی و سیاسی ساختە و ناڕاستن و بۆ وەرگر و بینەر دەرفەت و گونجانی هەڵكۆتن فەراهەم دەكات.
بە سەرنجدان بە گوتاری زاڵ لەبارەی جەستەی ژنانی نەشیاو و ناپەسەند یان جەستەی ژنانی دیكە ئەگەری دیتنی نەداوە یان لەگەڵ سنوورداربوونەوە ڕووبەڕوو بووەتەوە. ئەوەی كە كۆگای وێنەكان لە حاڵەتێكی دیكەدا لەناو پرۆگرامی خوێندندا بەتاڵە و ئێمە تا ئەو جێیەی كە پێمان بكرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو سنوورداریەتییە ڕوو لە دەقی نووسراو دەكەین. لەگەڵ ئەوەشدا تێگەیشتن لە سیستەمی پیشاندانەوە و جوانناسی وێنەكان تەنها بەرهەمی توخمەكانی چاو و دیتن نییە، بەڵكو بەرهەمی كەڵەكەبووی ماناكانە لە نووسینەكاندا، ئیتر وێنەكان پانتای ماناگەلێكی ترن. لەمڕوەوە لەم لێكۆڵینەوەیەدا گرنگیمان بە توخمەكانی دیتن بە تایبەتی لە وێنە هەڵبژاردراوەكاندا داوە. ئەو توخمانەش بریتین لە ژێرنووس، شیكردنەوەی پەیوەندیدار بە وێنەكان، ناونیشانی وانە و حاڵەتە هاوشێوەكان.
بەدەستهاتووەكانی توێژینەوە، ڕاڤە و لێكدانەوە
هەڵسەنگاندنی وێنە لەناو پرۆگرامی خوێندن دەریدەخات كە پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەڕوانگەی شوناسەوە، زیاتر سیاسەتی یەكبوون و یەكگرتن درێژە پێدەدات.
بەڕای میشێل فۆكۆ گوتاری زاڵ بە پێناسەكردنی چوارچێوە و ڕێكارە دیسپلینەكان، لەلایەكەوە بەدوای كۆنترۆڵكردنی جەستەكان و لەلایەكی تریشەوە بەدوای دروستكردنی شوناسێكی تاقانەیە كە لە پرۆگرامی دەرسی لەسیستەمی پەروەردە بە كۆمەك وەرگرتن لە كەسایەتییە مەزهەبی و نیشتمانییەكان تایبەتمەندییەكانی پێناسە كراوە. مانای ئەو وێنانە لەڕێگەی هەڵسوكەوتە تێكهاڵاوەكان لە نێوان ئەو شتانەی كە ئامادەیە و دەبیندرێت، یان ئامادە نییە و نابیندرێت فۆڕم و قاڵب وەردەگرن و شوێنی نەدیتن بە شتێكی دیكە پڕ كراوەتەوە، شتێك كە قابیلی دۆزینەوەیە، هەڵبەت نەك بە شێوەی ئاشكرا.
ئەم وتارە دەیەوێت بە ڕاڤەكردنی بابەتیانە و هاوپێچكراو و وێنەكانی بەردەست لەناو پرۆگرامی خوێندن شرۆڤە بكات و ئەو شتە نهێنییانە بدۆزێتەوە.
جەستەی ژنان و پەیوەندی سووژە و هێز
وێنەی یەكەم لە یەكەمین لاپەڕەی سەرەكی كتێبی پۆلی یەكی سەرەتایی ساڵی ١٩٨٨، جەستەی ژنان لەناو پۆلێك دا پیشاندەدات، ئەم وێنەیە هی سەرەتای دەیەی (١٩٨٠)یە. ئەو دەورەی كە قوتابییەكان لەبری مەقنەعە (جۆرێك سەرپۆشی ژنانەیە-وەرگێڕ) هێشتا قوتابیانی كچ هەر بە لەچكەوە دەچن بۆ قوتابخانە. پۆلەكە ئەندازەی پێویست ڕووناكە و هەموو توخمەكانی دیتن لە وێنەكەدا بە باشی دەبیندرێت. پەیوەندی نێوان هێز و سووژە لە (Meta picture) بە باشی پیشان دراوە. هەر وەك دەیبینین لێرەدا لەگەڵ بابەتی ڕەگەز مامەڵە دەكەین، بە تایبەتی جەستەی ژنان جێی سەرنجە، لەم ڕووەوە پرسیارگەلێك لە زەمینەی ڕۆڵی كۆمەڵایەتی و هێز و كۆنتڕۆڵی ڕەگەزیی دێنە ئاراوە كە ناكرێت چاوپۆشیان لێبكرێت.
پەیوەندی هێز لەوەها وێنەگەلێك و هاوشێوەی ئەو وێنانە بەجۆرێك پێداگری لە نواندنەوە و پیشاندانەوەی جەستەی ژنان دەكات، كە بە زۆری خۆی لە كرداری دیتن ئاشكرا و دەردەخات. بەشێوەیەك وێنە دەخوڵقێنرێت، هەروەها بەشێوەیەك كە بینەر لە دەرەوەی وێنەكە بۆ دیتن پەلكێش دەكات. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پەیوەندییەی هێز، ڕوانین و چاوپێداخشان بۆ وێنەكە بەو شێوەیە نمایش دەكات تا ڕوون ببێتەوە. بە مانایەكی وردتر لەو وێنەیەدا نواندنەوە و پیشاندانەوە لانیكەم لە سێ پێگەوە ڕوودەدات. یەكەم لە ڕوانگە و بۆچوونی بینەر، دووەم لە ڕوانگەی خوڵقێنەری وێنەكە، سێیەم لەڕوانگەی پەیوەندی سووژەكانی ناو وێنەكە (پەیوەندی مامۆستا و قوتابییەكان).
پێگەی سووژەكانی ناو وێنەكە لە دووبارە نواندنەوە لانیكەم بۆ ئێمە لە هەموو شت گرنگترە، ئەوان كچان و ژنانێكن كە جەستەی ژنانەی ئەوان جێی سەرنجی ئێمەیە. لە وێنەكەدا قوتابییەكان دەبینین كە نیگای ڕاستەوخۆیان بۆ لای مامۆستاكەیانە، بەشێوەیەكی گشتی پەیوەندی نێوان مامۆستا و قوتابیان بە تایبەتی لەڕوانگەی ژنانەوە گرنگ و جێی سەرنجدانە. فەرمانبەرانی قوتابخانە بە تایبەتی مامۆستاكان سووژەن و هەم بۆ قوتابییەكانیش نواندنەوە و دووبارە پیشاندانەوەی جەستەی ژنانە باش و شیاو گونجاوە.
ئەو وێنەیە نیگای ئێمە وەك بینەرێك بۆ پێكەوە گونجان و پێكەوە هەڵكردن ڕادەكێشێت. سووژەكانی ناو وێنەكە و نیگای بینەر، دەڵێی لەگەڵ یەكتر لە پەیوەندییەكی ڕوو لەگەشەدان و ئەوە هەمان ئەو شتەیە كە هێزی نفوز لە دیتن یان ڕوانگە و تێڕوانین پیشان دەدات. وێنەكە لە لایەكەوە بینەر بۆ چاودێریی بەسەر دیسیپلین لەناو پۆلەكەدا ڕادەكێشێت و لەلایەكی دیكەوە وەرگر دەخاتە هاوڕێی سووژە تا چاودێر بێت بەسەر چاوی چاودێرانی گوتاری دەسەڵات و حوكمڕانان. هەستێك كە لە بینینی ئەو وێنەیە لەناو زەین و مێشكدا دروست دەبێت باس لە شتێك دەكات، كە دەكرێت پێی بڵێین پەسەندكردنی دوو هێندە یان دوو بەرابەر. لەسەر ئەو بنەمایە ئەوەی بینراوە بە فەرمی دانی پێدا دەنرێت و پەسەندی دەكات و هاوكات ئەوەی دەیبینێت لەڕێگەی دیتنەوە پشتڕاست دەكرێتەوە و باوەڕی پێدەكرێت. بێگومان هێز لەدەست سەیركەرانی كۆمەڵگەی پیاوسالاردان، كە بە باوەڕی ئەوان جەستەی ژنان لە شوێنی تایبەتی وەك ماڵەوەش دەبێت كۆنترۆڵ بكرێت. شێوازی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەو وێنانەدا بە جۆرێك لە جۆرەكان چەمكی “نیگای سەركێشی پیاوان”ی نووسەر لۆرا مالوی (laura mulvey)مان بیردەخاتەوە. دیوێكی تری ئەم چەمكە پێگەی بێ دەسەڵاتی ژنانە كە سەرەڕای ئەوەی جەستەیان لەژێر ناوی حیجابی شەرعیدا داپۆشیوە بەڕەواڵەت لەبەردەم نیگایەكی پیاوانەدان كە ئیتر ئەو نیگایە تەنها لە دەستی ڕەگەزی پیاودا نییە، بەڵكو زۆربەی ژنانی ئەو كۆمەڵگەیەش بە هەمان عەینكەك و چاویلكەی پیاوانە سەیری هاوڕەگەزەكەی خۆیان دەكەن. بناغەی وەها ڕووداپۆشینی ژنان لە پیاوان بەڕەواڵەت دەبێت لە پێگەی لاوازی بەرەنگاربوونەوەی ژنان لەگەڵ وەها نیگایەكی پیاوانە بۆی بگەڕێیت. گوایە پیاوان بە بەردەوامی بۆ ژنان هەڕەشەن و بەردەوام لە دەرفەتێك دەگەڕێن كە پەردە لە جەستەی ژنان هەڵبدەنەوە. لەم ڕووەوە جەستەی ژنانی دەستەمۆكراو كە وێنەكانیان لەناو لاپەڕەی پرۆگرامی خوێندن بڵاوبۆتەوە، دەبێت هەر بە داپۆشراوی بمێنێتەوە تا ببێتە قەڵغانێك لەبەرامبەر نیگای خوێڕی و بێشەرمانە و هەرگیز وەها دەرفەتێك بۆ پیاوانی چاوگێڕ و چاوحیز نەڕەخسێنن. هەڵبەتە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە وێنەی ژنان لەناو پرۆگرامی خوێندن بۆ ئەوەیە كە بڵێین كە ئاسایشی ژنان لەوەدایە كە داپۆشراو بن.
ئەم وێنانە بەشێوەیەكی پەنگخواردوو زەینی بینەر بۆ لای تێگەیشتنێكی تایبەت و گوتارێك ڕێنوێنی دەكات و ڕێگە بە جۆرێك لە هەڵوێستگرتنی خەیاڵی دەدات. سەرنجی بینەر بۆ لای ئەو تێگەیشتنە ڕادەكێشێت كە ئیمتیازی توانایی دادوەری كردن لە بارەی شێوازی پیشاندانەوە، دۆخی دیاركراو، بەستراوەتەوە بە كەسی سیاسەتداڕێژ و پلاندارێژی دەرسی و وێنەگر و تەنانەت بینەریش بەدوور لە جۆری ڕەگەزەكەی، نیگایەكی پیاوانەی هەیە، چونكە لە بنەڕەتدا ئەو وێنانە لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژی یان گوتارێكی ڕەگەزی پیاوسالاری دروستكراوە، لەم ڕوانگەیەوە ڕوانینەكانی پیاوان دەبێتە پێوەر. پێگە و ڕەوشی سووژەی”ها” لەم وێنەیەدا ئاڕاستەی نیگا بۆ ئەوانی تر یان بەرزتر یان نزمترە و دەتوانێت پەیوەندی هێزەكان بە باشی دەربخات. ئاست و شێوازی دیسپلین بۆ جەستەی ژنان لەناو وێنەی پرۆگرامی خوێندن بە ئاشكرا دەردەخات و دەبینین كە لە ناوەندەكانی قوتابخانە و خانەوادە و بە شێوەی تەواو یان نیوە تەواو، بوونی هەیە تا پەیوەندییەكانی هێز پێناسە بكات.
جیاكردنەوەی جەستەی ژنان و پیاوان لەناو وێنەكاندا بە تەواوەتی ڕوون و ئاشكرایە. بەمشێوەیە دەبینین كە كۆنترۆڵكردن فەزا و جیاكردنەوەی ڕەگەزی بەشێكە لە توخمەكانی پێكهێنەری ئاڕاستەی دیسیپلینی قوتابخانە و سیستەمی وێنەیی. ئەم شێوازە بە پشتبەستن بە لێكدانەوە تایبەتییەكان لە دەقی ئیسلامی زیاتر لەسەر جوداسازی و جیاكردنەوەی ڕەگەزیی و دیاریكردنی هەرێمی پاوانخوازی و قەدەغەكراو بونیات نراوە. بەم شێوەیە بە ڕەگەزییكردنی شوێن و جێگەكان، هەركەس بە سەرنجیدان بە گوتاری زاڵ لەپێگەی خۆیدا جێ دەگرێت. لە ئەنجامدا زیاتر و وردتر دەكەوێتە ژێر چاودێری. لەسەر ئەم بنەمایە گوتاری زاڵ بە پێداگریكردن لەسەر جیاكردنەوەی ڕەگەزیی بەرزكردنەوەی ئاستی توانایی، كارامەیی و سەلامەت ڕاگرتنی كۆمەڵگە دەكاتە ئامانج و مەبەستی خۆی. قوتابییەكان كە هەموویان كچن لەبەرامبەر مامۆستا هاوڕەگەزەكەی خۆیان بە پێی یاسا و ڕێسای ڕەگەزی زاڵ ئامادەن. بە شێوەیەك كە ڕەتكردنەوە و كاریگەریی كردارە گوتارییەكان لەسەر جەستەی ژنان دەبینین. ئاڕاستەی دیسیپلین لەسەر جەستەی ژنان بەشێوەیەك كاری كردووە كە كردوویەتی بە بەشێك لە بەشەكانی پێكهێنانی دابەش و بۆ هەر كامیان بەرنامەیەكی پێناسە كردووە. هەر یەك لەوان كەوتوونەتە ژێر پەروەردەیەكی ورد و حیساب بۆ كراو. ئەم ئاڕاستەیە تەنها بەشێكی تایبەت لە جەستەی ژنان لە دەست، مەچەك بۆ خوارەوە، دەموچاو لەخۆ دەگرێت كە ببینرێت. بە شێوەیەك كە نابێت یەك تاڵ مووی بە دەرەوە بێت. لەمەوبەدوا ساتە مێژووییەكەی دیسیپلینەكان دەستپێدەكات، كاتێك كە هونەری جەستە بەپێی هەلومەرجی نوێ دەردەكەوێت. بە واتایەكی دیكە دیتنی مەرجداری جەستەی ژنان، مەرجی یەكەمە بۆ ئەوەی جەستە دەستەمۆكراوەكان بێنە ناو گۆڕەپانی بەشداریكردنی كۆمەڵایەتی. بەو ئامانجەی كە هەم سەرقاڵی چالاكییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی خۆیان بن و هەم بە ئاساییكردنەوە و سازگارسازی جەستە دەستەمۆییەكان كۆمەك بە بەردەوامبوونی گوتاری زاڵ بكەن.
لایەنێكی دیكەی جیاكردنەوە، خۆی لەڕێگەی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان دەردەخات. لە پۆلی وانەوتنەوەدا قوتابییەك نابینی كە جلوبەرگی لەوانی دیكە جیاواز بێت. هەر كەس كە جیاواز بێت مافی ئەوەی نییە بچێتە ناو قوتابخانە و مافی چوونە ژوورەوەی بۆ پۆل نییە و لەوێدا نابیندرێت. قوتابخانە تەنها شوێنی بۆ ئەو كەسانە هەیە كە لەچوارچێوەی دیاریكراو بۆ جەستەی ژنان پەیڕەوی دەكات.
هەروەك دەیبینین شێوازەكانی هێز لە ڕوانگەی فۆكۆوە لەبەرچاوگرتن و دیسیپلینە، وەك دوو فۆڕم لە بەكارهێنانی هێز لە پرۆگرامی خوێندن، هەروەها لە قوتابخانەكاندا تا لە ژێر ناوی تەكنەلۆژیای جیاكردنەوە ئەركی لەت لەتكردن و دیسیپلین بەخشین بێت، لە ئەستۆ دەگرێت.
سەرەڕای ئەوەش جلی قوتابیان و مامۆستا بە شێوەیەكە كە هێڵ و دەرپەڕاندنی هیچ جێیەكی جەستە تێدا ئاشكرا نییە. جەستە ڕزگاربووەكان لە پۆشاكی شەرعی كچانی قوتابی لە دۆخی تاك ڕەگەزی (قوتابخانەی كچان) هەرچەند لەگەڵ بڕیارەكانی ئیسلام سەبارەت بە حیجاب دژایەتی نییە، بەڵكو بە پەیڕەوكردن لە سیاسەتی جەستە، دەبێت پابەندی هەمان گوتاری زاڵ بیت.
ئەم بڕیارە بە كردەوە وەك ڕەفتارێكی گرنگ بۆ بەخشینی دیسیپلین بە جەستەی ژنان و ڕاهێنانی ئەوان لە قەڵەم دەدرێت تا دەستەمۆبوونیان بە وردترین و كاریگەرترین شێوە جێبەجێ بكرێت.
دانانی دەموچاوی مامۆستا لە پێشەكی نەخشەی ئێران لەلایەكەوە دەتوانێت ئاماژەیەك بێت بۆ جۆرێك لە جەستەی ژنان بە شوناسی نیشتمانی یان بە گشتی بوونی حیجابێكی تەواو لەناو هەموو ژنانی سەرتاسەری وڵات، لە لایەكی تریشەوە دەتوانێت ئاماژەیەك بێت بۆ چەمكی “مامی نیشتیمان” كە چەمكێكە زۆر جار لە ئەدەبیاتی ئێران بە تایبەتی لە شیعری ئیرەج میرزا، كە لەو شیعرەدا جەخت لە بەرگریكردن لە نیشتیمان دەكات لەبەرامبەر هێرشی بێگانەدا. لێرەدا بە واتایەكی دیكە پای نامووسیش دێتە ئاراوە، نامووس كە چەمكێكی ڕەگەزییە و خراوەتە پاڵ ژنان، زەمینەیەكی مەزهەبیشی هەیە (نامووسی ئیسلام) كە لەسەردەمی حكومەتی پەهلەوی و چ لە دوای شۆڕشی ئیسلامی بۆتە داڵغە و ترسێكی نیشتمانی لە ئێران. ئاماژەی نێوان دەقی لە بەشێك لەم وێنەیەدا بە جۆرێك لەپارێزگاریكردن لە جەستەی ژنان و كچانی ئەمڕۆكە و ئایندە یان (نامووس) لەبەرامبەر هێرشی بێگانەدا یان (نامۆكان) جەخت دەكاتەوە. ئاڕاستەی نیگای ئەو كچەی كە لەلای تەختەكە وەستاوە و بە ڕەواڵەت سەرقاڵی شیكردنەوە یان وەڵامی پرسیاری مامۆستاكەی دەداتەوە ئاماژە بە خاكەڕایی و شەرم و حەیای ئەو دەكات، كە ئەمەش وەك یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی جەستەیەكی گونجاوی ژنان لەناو گوتاری زاڵدا لە قەڵەم دەدرێت. لەگەڵ ئەوەی كە وێنەی دیوارەكە لە تەنیشت چاوی كچەكەیە و گۆشەی نیگای كچەكە بە شێوەیەكە كە ئەگەری هەیە لەمپەر بێت لەوەی كە كچەكە ڕاستەوخۆ سەیری مامۆستا بكات و ئەبڵەق بێت. شەرم و حەیا لەڕوانگەی نیگای زاڵی پیاوانەوە لە كچێك شیاو چاوەڕوان دەكرێت. بێجگە لە جیاكردنەوەی ڕەگەزی شوێنی، كچانی قوتابی بە حیجابێكی تەواوە لە هەموو شوێنەكانی قوتابخانە ئامادەن و چاوی چاودێرانی گوتاری زاڵ بەردەوام چاودێری جەستەی ئەوان دەكات. هەر وەك لە وێنەی دووەمدا دەبینین جگە لەناو پۆل لە هەموو شوێنەكانی دیكەی قوتابخانە، بەڕێوەبەر و جێگری بەڕێوەبەر و ڕێكخەر، هەروەها هاوپۆلەكانی حارز و ئامادەن و هەر یەك لەوان بە نوێنەرایەتی لە گوتاری هەژموونی ئەوانی دیكە دەخەنە ژێر چاودێرییەوە، جگە لەوەش جەستەی كچان لە ژێر چاودێری ئاڵاش دایە، ئاڵایەك كە یەكێكە لە گرنگترین كۆڵەكەكانی نیشتمانیی و شوناس بەخشین. لە ناوەندی وەها شێوازی دیسیپلینی لەگەڵ جۆرێك لە چاودێری بەرەوڕووین كە لە لایەك گوێڕایەكی كەسانێك وەك ئۆبژە و بابەت وێنا كراون و لە لایەكی دیكەشەوە بەرجەستەكردنی كەسانێك كە ملكەچ و گوێ بە فەرمانن ئاشكرا دەكات. گرنگی وەها چاودێرێك لە ناو پۆل و لەناو قوتابخانە لەڕوانگەیەكەوە ناسك، بەڵام زۆر گرنگ. شێوازێك كە میشێل فۆكۆ بەپێچەوانەسازی بینین باسی لێوە دەكات، لەكاتێكدا هێز و دەسەڵات بەپێچەوانەی نەریتی خۆی، خۆی شاردۆتەوە یان لانیكەم خۆی هەبوونی ئاشكرا نییە. بەهۆی وەها پێچەوانەسازییەك، ئەو سووژانەی كە دەسەڵات حكومیان بەسەردا دەكات بەشێوەیەكی ئیجباری قابیلی دیتن و بینینە. لەوەها دۆخێكدا دەسەڵات توانای دیسیپیلین و هێزی خۆی لەبنەڕەتدا لە ڕێگەی ڕێكوپێكردن و نەزم بەخشین بە شتەكان ئاشكرا دەكات. بە واتایەكی وردتر لە ڕاستیدا چاودێری و دیتنی بەردەوام و هەمیشەی نهێنی دیسیپلین ئاشكرا دەكات. وەها دیسیپلینێك جەستەی ژنان بە جۆرێك دروست دەكات وەكو تەكنیك گەلێكی تایبەت، كە ئەو جەستانە هەم وەك بابەت و هەم وەك كەرەستەكانی جێبەجێكردنی سیاسەتی خۆی دەبینێت. لەگەڵ ئەوەشدا لە وێنەكانی پرۆگرامی خوێندن، شێوازەكانی دیسیپلین جگە لە قوتابخانە لە شوێنەكانی دیكەی وەك كۆڵان و شەقام و تەنانەت لە ماڵەوەش دەبیندرێت. دەڵێی لەگەڵ تێكەڵەیەك لە چاودێری زنجیرەیی و سزادانی گونجاو و سازگار بەرەوڕوو دەبینەوە كە بە بەرزترین پلە لە چەمكی كۆمەڵگەی(pinopticon) ی “جرمی بنتام” دەردەكەوێت.
ئاساییكردنەوەی جەستەی ژنانی گونجاو لە گوتاری زاڵ، بۆ قوتابیانی نەوەی دوای شۆڕش بە جۆرێك ڕوودەدات كە بیرەوەری بە كۆمەڵ بە هەمان شێوە فۆرم بگرێت. بە هەمان شێوە كە وێنەی پۆلەكانی وانەوتنەوە (وێنەی 1 و 2 و 3) پیشان دەدات. جەستەی ژنان دەبێت لەناو پۆل و حەوشەی قوتابخانە و كتێبخانە و ناوەندەكانی كولتووری دەبێت بە هەمان شێوە بێت، سەرەڕای ئەمەش وەها جەستەیەك دەبێت لە كوچە و كۆڵان و شەقام و بازاڕ و تەنانەت لە ماڵەوەش دەبێت وەك نیگایەكی گشتی لەبەرامبەر چاوەكانی چاودێری گوتاری دەسەڵاتدار بێت
جەژنی ئەرك (تەكلیفی شەرعی)
لە وینەكانی ژمارە (٤ و ٥) كچانێكی تەمەن (٩) ساڵان بە ڕوخسارێكی شاد و پێكەنیناوی دەبیندرێن كە لە سەروبەندی تەمەنی تەكلیفی شەرعیدان، دەڵێی بۆ تێپەڕاندنی قۆناغی منداڵی و گەیشتن بە قۆناغی باڵق بوون پەلەیانە. بە چاوخشاندن بە دەق و وێنەكانی ناو پرۆگرامی خوێندن دەبینین كە نامەیەك لە لایەن فریشتەكانەوە بۆ كچەكان نووسراوە و تێیدا پێداگری كراوە كە ئەمڕۆ، یەكێكە لە گرنگترین ڕۆژەكانی ژیانی ئەوان و قوتابخانە بۆ ئەوان جەژنی ڕێكخستووە تا ڕایبگەیەنن كە ئەمساڵ ئەوان بە پلەیەكی بەرز گەیشتوون و دەبێت هەوڵبدەن تا بە ئەنجامدانی كاری باش، پاداشتێكی زۆر لە خوا وەربگرن. فریشتەكان هەروەها بە كچەكان دەڵێن:” لەناو ئەو عەبا و چارشێوانەدا چەند جوان و خۆشەویستن.”
جگە لە ڕەنگە شاد و زیندووەكان، شەوق و شورێكی زۆریش بە وێنەكانی جەژنی تەكلیف دراون تاوەكو ڕێوڕەسمێكی لەبیرنەكراو و سەرنجڕاكێش بۆ گەیشتن بە پێگەیەكی باڵا و تەواوبوونی شوناسێكی ناتەواو سوودی لێ وەردەگرن. ڕێوڕەسمەكانی قوناغی گوزار وەك تەكنەلۆژی خۆی لەڕوانگەی فۆكۆوە، ئەگەرچی چاوێكی لەسەر خودپەروەری و ڕزگاریدەر هەیە و دەتوانێت خۆ پەروەردەكردنی ئەوانی دیكەی لێبكەوێتەوە و بە شێوازی تازە و داهێنانەرانە ببێتە بوون و ژیان، بەڵام لە لایەكی ترەوە دەتوانێت ببێت بە بەشێك لە دیسیپلینی بەردەست.
لە گواستنەوەی قۆناغی منداڵی بۆ قۆناغی باڵقبوون، پلانداڕێژەر، یاسا و بەڵێنەكان دەدات بە گوێی كچاندا. ئەمجار زۆربەیان بەبێ بوونی پیاوان، بەڵام لە سایەی دەسەڵاتی و زاڵبوونی پیاوان و بانگهێشتكردنی دایكان، پلانداڕێژەران لەڕێگەی شێوازگەلێكی وردەوە نیشانەگەلێك دەخوڵقێنێت و بیرەوەری لە زەینی ئەواندا دروست دەكات. بیرەوەرییەكی بەكۆمەڵ كە بە بەشداری بەڕێوەبەران و مامۆستایانی ژن و دایكان، بەشێك لە شوناسی كچانی ئەمڕۆ و دایكانی سبەی لەم سەرزەمینەدا دروست دەكات. لەمەوبەدوا ئەوان وەك بەشێك لە كچانی باڵقبوو لەلایەن گوتاری زاڵەوە بە فەرمی دەناسرێن و دەبێت وەك ژنانی باڵق و ژنانی گەورە پابەندی سیاسەتەكانی گوتاری زاڵ بن. ئەوان بڕیارە وەك دروستكەرانی ئایندەی وڵات بە وەها جلوبەرگێك پارێزگاری لە داوێن پاكی و ئەخلاقی كۆمەڵگە بكات.
دەتوانین بڵێین كە لە جەژنی تەكلیف جۆرێكی تایبەت لە مەراسیمی هێز بوونی هەیە، تا هونەری تایبەتی جەستە دەربخات كە لەسەر بنەمای جەستەی دەستەمۆكراوی ژنان بە ئامادەنی خۆی لەسەر شوناسێكی هاوبەش پشتڕاست بكاتەوە.
كچانی تەمەن نۆ ساڵان بە بەشداریكردن لە مەراسیمێكدا كە بەڕێوەبەر، ڕێكخەر، مامۆستایان، ئیمام، پێشنوێژ و دایكان ئامادەن، لەڕاسیتدا بڕیارە لەگەڵ خوای خۆیان پەیمان ببەستن كە ملكەچی بڕیارەكانی خوا بن. لەسەر ئەم بناغەیە دیتنی فۆرمی ملكەچی و گوێڕاڵی و عەبدایەتی خوا لە جەستەی ژنانەی ئەواندا دەردەكەوێت. بەمشێوەیە ئەم وێنەیە دەلالەت لە یەكگرتوویی و یەكدەستبوونی جەستەی ژنان لەبەرامبەر خوای تاقانە و بەها ئایینەكانی زاڵ دەكات.
زاڵبوونی گوتاری عەبا و چارشێو وەك باڵاپۆشی و حیجابی باڵا لە ساڵانی (2000)دا پرۆگرامی خوێندن شێوازی خۆیان بۆ ئەو لایە ڕێنوێنی كرد. بە فرە چەشنكردنی وێنەكانی جەستەی ژنان، لە ڕووی ڕەنگی جلوبەرگەوە، جەختكردنەوە لە ڕەواج دان بە حیجابی باڵا ڕووی لەهەڵكشان كرد.
بۆ نموونە لە وێنەی (٦)دا وانەیەك بە ناونیشانی “هەڵبژاردنی پەپوولە” كچێك بە ناوی پەپوولە لەگەڵ دایكی خەریكی خۆ ئامادەكردنن بۆ ئەوەی بچن بۆ میوانیی، كە بڕیارە لەو میوانییەدا پەپوولە لەگەڵ كچی پووری یاری بكەن. دایكی پەروانە مەقنەعە (جۆرێك پۆشاكی سەرە) بەسەرەوەیە و عەبایەكی بە خۆیدا داوە و چاوەڕوانی كچەكەیەتی. پەپوولەش لەبەردەم ئاوێنەیەكدا وەستاوە و سەرقاڵی چاككردنی لەچكەی سەریەتی. پەپوولە قژی سەری بە سەرپۆشی سەوز و سوور داپۆشیوە. گۆشەی نیگای پەپوولە بە شێوەیەكە كە دەڵێی لە ئاوێنەكەدا سەیری كەسێك دەكات، دەقی وانەكەش كە لە تەنیشت وێنەكان دانراوە، هەڵگری گفتوگۆیەكە لەنێوان دایك و كچێكدا. كچەكە سەرەڕای ئەوەی كە سەیری دایكی دەكات كە عەبای بەخۆیدا داوە، لێی دەپرسێت منیش عەبا بەخۆمدا بدەم؟ دایك دەڵێت: بە عەباوە حیجابەكەت تەواو دەبێت. لەدرێژەی دەقەكەدا بەو ئەنجامە دەگەین كە پەپوولە پێی خۆش بوو باشترین حیجاب هەڵبژێرێت. پەپوولە لەپەیوەندی لەگەڵ وێنەكانی دیكە (دایك و كچ) بە شانازییەوە دەیەوێت كە باشترین حیجابی خۆی هەڵبژێرێت و بە ئاشكرا بیدركێنێت. دەكرێت ئەمە باشترین سات بێت بە لای گوتاری پیاوسالارانە كە كچەكان مانای ڕاستەقینەی جەستەی ژنانەی خۆیان لەناو حیجابی باڵا و تەواودا بدۆزنەوە و ئەمەش باشترین هەڵبژاردنە.
لە وێنەی (٧)دا دایك و كچێكی منداڵ دەبیندرێت كە دایكەكە بە نیازە بەرماڵ بۆ كچەكەی بدوورێت. بۆ ئەو مەبەستە لە بازاڕ قوماشیان كڕیوە و لە وێنەكەدا دەبینین كە دایكەكە عەبا و چارشێو دەدات بەسەر كچەكەیدا و خەرێكی ڕێك و پێكردنی كچەكەیەتی. لێرەدا ئەو شتانەی لە سەرەوە باسمان كرد، دووبارە دەردەكەونەوە.
پارادۆكسی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لە فەزای تایبەتیدا
پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەناو پرۆگرامی خوێندندا هەر وەك سینەما و تەلەفزیۆن جیاوازییەكی لە نێوان فەزای گشتی و فەزای تایبەتی كە شوێنێكە تێدا ژنان لەبەرامبەر مەحرەمی خۆیان ئاسوودەن، نەهێشتۆتەوە. وەها نیشاندانەوەیەك نیشاندەری ڕێژەی دەستڕۆیشتوویی گوتاری هەژموونە لە ناو فەزایەكی شەخسی و تایبەتیدا. وا بەرچاو دەكەوێت جەستەی ژن وەك نامووس تەنانەت لە ناو فۆڕمی خەیاڵ و لەناو وێنەكاندا كە بەتەواوەتی پەیوەندییە بە شتی تایبەتەوە هەیە دەبێت شاراوە و نهێنی بمێنێتەوە. لێرەدا لەگەڵ جۆرێك لە دەستكاری لە خستنەڕوو و پیشاندانەوەی جەستەی ژنان ڕووبەڕوو دەبین. لێرەدا لەچوارچێوەی كرداریكدا گوتارێك سەرهەڵدەدات كە بە جۆرێك بیرۆكەی پیاوانەیە و دەسەڵاتی بە سەر تەواوی كۆمەڵگە و جەستەی ژناندا هەیە.
ئەندامانی جەستەی ژن جگە لە دەست و دەموچاو لە ماڵەوە هەمووی داپۆشراوە، تەنانەت ئەو كاتەی هەر دایك و كچ پێكەوە بن یان كچێك لە حوزوری خوشكەكەی یان برا بچوكەكەشی بێت. ئەم جۆرە لە خۆداپۆشین تەنانەت ئەو منداڵانەی كە هێشتا نەچوون بۆ قوتابخانەش دەگرێتەوە. جگە لەمەش لەو وێنانەی كە ژن یان كچێك بە تەنیاش لە ماڵەوە بن دەبێت دیسیپلینی جەستەیان هەبێت و داپۆشراو بن. تەنانەت لە وێنەی (٨)دا كچێك بە ناوی كوبرا (كەسایەتی ناوداری سەردەمی منداڵانی دەیە ١٩٧٠ و دەیەی ١٩٨٠ و دەیەی ١٩٩٠) كە هێشتا كچێكی منداڵە و باڵق نەبووە و گەیشتووە بە تەمەنی شەرعی دەبێت پابەند بێت. بۆ نموونە شێوازی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لە وێنەی (٩)دا لەگەڵ ڕاستییەكانی كۆمەڵگە یەك ناگرێتەوە و دژە. ژنان و كچان بە تایبەتی ئەو كچانەی كە تەمەنیان كەمە دەبێت لەماڵەوە حیجابی تەواو بكەن، بەڵام ئەمە دەلالەت لە چ شتێك دەكات.
پێدەچێت ئەو پیاو و كوڕانەی كە بینەری وێنەی جەستەی ژنانن لەناو پرۆگرامی خوێندن، تەنانەت لە كاتی تەنیایی و لە شوێنی چۆڵیشدا بەشێوەیەكی پەنگخواردوو توانای ئەوەیان هەیە تووشی هەڵە ببن و لەلایەكی ترەوە وا دەردەكەوێت كە داڕێژەرانی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان نیگەرانی پیشاندانەوەی ڕاستەقینە بە تایبەتی لە هەرێمی شەخسی و تایبەتیدا بن.
دەرئەنجام:
لە بازنەی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لە ناو وێنەی پرۆگرامی خوێندندا ئێمە لەگەڵ سیستەمی دیتنی جیاكاری و هەڵاواردن ڕووبەڕوو دەبینەوە لەگەڵ بەراوردكاری پیاو و جەستەی پیاوانەدا.
هەروەها بە پەیڕەوكردن لە سیاسەتی زاڵ لە زەمینەی جەستەی ژنان، لە وێنەكاندا بەشێكی زۆر لە كچان و ژنان بەر لە شۆڕش جل و بەرگێكی تریان لەبەردابووە لە پرۆگرامی خوێندندا لابراون. وێنەی ئەوانەی كە باوەڕی تەواویان بە خۆداپۆشین هەبووە، بەڵام هەڵبژاردنێكی جگە لەوەی هەیانە بە جلوبەرگێكی گونجاو لە قەڵەم دەدرێت. (وەك ژنانێك كە لەچك و بلۆز و پاتۆڵیان كە جگە لە مل و دەموچاو و دەستیانی داپۆشیوە، لە پرۆگرامی خوێندندا نابیندرێت. وێنەی ژنانی خاوەن حیجاب، مانتۆ (جۆرێك جلی ژنانەیە) پانتۆڵ و لەچك یان مەقنەعە (جۆرێك سەرپۆشی ژنانەیە) لە دوو دەیەی دوای شۆڕش زیاتر گرنگی پێدەدرا، وردە وردە بەرەو كاڵبوونەوە ڕۆیشتووە و دەیەی سێهەم و چوارەمی شۆڕش عەبا و چارشێوە و حیجابی باڵا زیاتر جێی سەرنج و گرنگی پێدان بووە.
ڕوون و ئاشكرایە لە سەردەمی حكومەتی پەهلەویشدا ئێمە جیاكاری و هەڵاواردن دەبینین. پیشاندانی جەستەی ژنان لەسەردەمی پەهلەویدا تا ڕادەیەكی زۆر ئەو ژن و كچانەی دەگرتەوە كە بەبێ حیجانی ئیسلامیی و زیاتر لە كراس و پاتۆل و تەنوورە دەردەكەوتن. ژنان و كچان جگە لەمانە، دەست و دەموچاو و بەشێكی زۆری تری جەستەیان لەوانە قژ، گەردن، باسك و قۆڵ و قاچ و ئەژنۆ و هەندێك جار تا سەرووی ئەژنۆشیان لە وێنەكاندا وێنا دەكران و دەردەكەوتن. لەو قۆناغەدا هەرچەند بە دەگمەن ژنانت دەدی كە بە حیجابی ئیسلامی دەركەون، بەڵام ئەوان بە تەواوەتی پەراوێز خرابوون.
لەگەڵ ئەوەی كە جەستەی ژنان پیشاندراو لە پرۆگرامی خوێندن بە تەواوەتی داپۆشراوە و جلوبەرگەكان بە شێوەیەك جەستەیان داپۆشیوە، كە هیچ یەك لە ئەندامە سێكسییەكانی ئەوان بەدەرەوە نییە، بەڵام لەو وێنانەدا حاڵەتەكان و لەش و لاری جەستەی ژنان لە دۆخە جیاوازەكاندا بەراورد لەگەڵ جەستەی پیاوان هێشتا هەر جێگەی دیتن و سەرنجڕاكێش ترە.
لەلایەكی ترەوە سەرەڕای جەختكردنەوە لەوەی كە دەبێت جەستەی ژنان داپۆشراو بێت، لایەنی سێكسی جەستەی ژنان لەدوای شۆڕشەوە تەنها لە دەست و دەموچاودا دەردەكەوێت و لەم بەشە لە جەستە، كاریگەری گوتاری زاڵی جوانی بە تەواوەتی ئاشكرایە. دەموچاوی ژن وەك بەشێك لە جەستە لەلایەن شەرعەوە شمولی حیجاب ناكات، بەشێوەیەك كە بەنیازی قەرەبووی نەدیتنی بەشەكانی دیكەیە و نوێنەرایەتی جوانییە سێكسییەكانی باقی ئەندامانی دیكەی جەستە بە دەموچاو دراوە. ئەم بەشە لە جەستە بە تایبەتی لە چەند دەیەی دواییدا لەناوەندی گرنگی جوانناسی و سەرنجڕاكێشی سێكسی جێی گرتووە و مەیل بە دەستێوەردان و دەستكاری ئەو لەناو كۆمەڵگەدا پتر لە ڕادە زیادی كردووە و لە وێنەی پرۆگرامی خوێندنیش خۆی نیشان دەدات. ژنانی ڕووخسار جوان بە لوتێكی بچووكی كەمێك ڕوو بەسەرەوە، دەستانێكی شووش و باریك، نینۆكێكی ڕێكوپێك، تایبەتمەندی سەرەكی نیشاندانەوەی دەموچاو و دەستی ژنانە لە وێنەكاندا. لەڕوانگەی ڕەنگی پێستەوەش وێڕای سەرنجدان بە زاڵبوونی ڕەنگی سپی و ڕۆشن بەسەر ڕەنگی ڕەشدا لە گوتاری جوانناسی ژناندا دەتوانین بڵێن كە لەناو هەموو وێنەكانی ناو پرۆگرامی خوێندندا هیچ جەستەیەكی ژنان بە ڕەنگی ڕەش نابینین. سەرەڕای ئەوەی كە ڕەشپێست لە ناوچە جیاجیاكانی وڵات هەیە، ئەو بابەتە تۆختر بوەتەوە. لەلایەكی ترەوە لەگوتاری جوانناسی و سەرنجڕاكێش بوونی جەستە، لەڕبوونی ماسولكەكان زاڵە بەسەر جەستەیەكی پڕ و خڕدا، لە وێنەی پرۆگرامی خوێندنیشدا جەستەی ژنانی دڵخواز لەڕوانگەی حەجم و ئەندازەوە زۆربەی لەڕ و لاواز و زۆریشیان باریك دووبارە نیشان دراون. بەشێوەیەكی گشتی نیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەناو وێنەی پرۆگرامی خوێندندا نوێنەری و دووبارە نیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەم چەند دەیەی ڕابردوودا نییە و لەگەڵ ڕاستییەكانی كۆمەڵگە زۆر لەیەكەوە دوورن.
لەئێستا سنوورداركردنەوەی دیتنی جەستەی ژنان تەنها بۆ دەموچاو و دەست، باقی بەشەكانی دیكەی جەستەی ژنانی كردووە بە بەشێكی قەدەغەكراو. لەم ڕووەوە بە پەیڕەوی كردن لە مێشێل فۆكۆ و هال دەتوانین بڵێن ئەو بابەتە بە جۆرێك بووە بە فێتیشیزم (fetishism) .
فێتیشیزم جۆرە نەخۆشییەكە كە كەسەكە بۆ چێژوەرگرتن لە سێكس پێویستی بە كەلوپەلی بێ گیان و پێویستی بە بەشێك لە جەستە هەیە بۆ چێژ وەرگرتن لە چێژی سێكسی- وەرگێڕی كوردی.
شایانی باسە كە ڕاستییەكان لە مەودای نێوان پیشاندان و پیشاندانەوە جوانناسی سیاسەتی كۆنترۆڵ جەسەتە ئاشكرا دەكات و خوێندنەوە بۆ ئەو دەرفەتێكی تری گەرەكە. ئەم وتارە هەرچەند دەرفەتی تەواوی بۆ سەرقاڵبوون بە شێوازی پیشاندانەوەی جەستەی ژنان لەناو وێنەی پرۆگرامی خوێندن لەبەردەستدا نەبوو، بەڵام ڕێگەی بۆ وەها توێژینەوەی بەردەوام خۆشكرد، توێژینەوەیەك كە بەسیستەمی جوانناسی زاڵ بەسەر بازنەی پیشاندانەوە چاو بخشێنێتەوە و گرنگیدان بەو بابەتەش ڕوون و ئاشكرایە.
جەژنی ئەرك( تەكلیفی شەرعی)
منابع
منابع فارسی
کتابهای درسی
پیامهای آسمانی اول دبیرستان 1398
تعلیمات اجتماعی سوم ابتدایی 1390
تفکر و سبک زندگی، اول دبیرستان ویژه دختران 1399
تفکر و سبک زندگی، دوانزدهم دبیرستان 1399
دین و زندگی، دهم دبیرستان 1399
فارسی، اول دبستان 1367
فارسی، اول دبستان 1390
فارسی، اول دبستان 1391
فارسی، دوم دبستان 1362
فارسی، سوم دبستان 1380
فارسی، سوم دبستان 1390
فارسی، ششم دبستان 1399
هدیه های آسمانی سوم دبستان 1390
هدیه های آسمانی سوم دبستان 1399
روزنامه ها و نشریات
روزنامه اطلاعات 16 اسفند 1357 شماره 15802
روزنامه اطلاعات 19 شهریور 1362 شماره 17105
روزنامه جمهوری اسلامی 13 شهریور 1370 شماره 3546
روزنامه کیهان 16 اسفند 1357 شماره 10655
روزنامه کیهان 2 مرداد 1359 شماره 11053
مجله زن ڕوز 14 مرداد 1354 شماره 536
مجله زن ڕوز 23 دی 1357 شماره 706
مجله زن ڕوز 3 اسفند 1347 شماره 206
مجله مکتب اسلام 1353 شماره 7
کتابها، مقالات و گزارشها
بی نظیر، نگین (1398) فناوری انظباعی و بدن بر ساخته در داستانهای مدرسه، نقد و نظریه ادبی
پهلوی، محمد ڕضا (1346) انقلاب سفید. چاپ دوم تهران
راودراد، اعظم و گیشنیزخانی، گلناز(1396) ” گونه شناسی الگوهای بازنمایی بدن ڕسانه ای کاربران ایرانی شبکه اجتماعی اینستاگرام” فصلنامه مطالعات ڕسانه های نوین 3(10) 259-304
زین الصالحین، حسن و بلخاری قهی، حسن(1398) ” سیاست، جنسیت، بازنمایی: تحلیل انتقادی دیدمان جنسیت در دوره ناسری”. نشریه هنرهای زیبا و هنرهای تجسمی 24(1) 39-48
سند تحویل بنیادین آموزش و پرورش.
شریعتی،علی (1391)زن مجموعه آثار21،تهران: بنیاد فرهنگی علی شریعتی، نسخه الکترونیکی. شهرام نیا، امیرمسعود و زمانی،نجمه سادات(1392) علل وپیامدهای شکل گیری پدیده کشف حجاب در دوره پهلوی. فصلنامه گنجینه اسناد23(1) 62-85
صادقی، علی اشرف و مرادخانی، همایون(1393) ” برساخت گفتمانی هویت درکتابهای فارسی دوره ابتدایی” . جامعه پژوهی فرهنگی5(4)، 59-88
طباطبایی، محمدحسین (1417) المیزان فی تفسیر القران، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین
عزتی قادری، ڕزیتا و جعفری هفت خوانی، نادر( 1398) ” بازنمایی فرهنگ بدن در مجلات عامه پسند زنان ، ڕسانه و فرهنگ”. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 9(1)، 201- 225
غزالی، ابوحامد امام محمد (1361) نصیحه الملوک. تصحیح و حواشی و تعلیقات جلال الدین همایی. تهران: بابک
گنجی، مهدی، امیرمظاهری، امیر مسعود و لبیبی، مهدی(1399) ” کشمکشهای گفتمانی در عرصه دستکاری و بازنمایی بدن در زنان”. مسائل اجتماعی ایران. 11(1) 233-256.
لنگرودی، م (1375) ” نگاهی به چهره زن در ادب پارسی، قسمت نهم نثر پارسی و ستم به جایگاه انسانی- اجتماعی زنان”. پیام زن، 54
محسنی، ابوالخیری، علیرضا و حاضری، محمد علی (1398). ” تحلیلی بر منازعات گفتمانی حجاب در دوره جمهوری اسلامی ایران”. فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، 19، 83-102
مرکز بررسی های استراتژیک ڕیاست جمهوری (1393). گزارش نشست تخصصی حجاب، آسیب شناسی سیاستهای گذشته، نگاه به آینده.
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی( 1397). عوامل موثر بر اجرایی شدن سیاستهای حجاب و ڕاهکارهای پیشرو.
مریدی، محمدرضا و ڕهگذر، فائزه (1395). ” تحولات زیباشناختی مد لباس در ایران پس از انقلاب اسلامی”.مبانی نظری هنرهای تجسمی 2 ، 95-108
یاسینی، ڕاضیه(1399) ” سیاستهای گفتمانی پوشاک زنان در ایران در دوره پهلوی اول( امرانه) و دوم ( اشاعه گرانه) “. فصلنامه ی علمی مطالعات فرهنگ و ارتباطات 21(52)، 89-108
منابع انگلیسی:
Berger,J.(1980).Why look at animals? In About looking, London: Writers and Readers, PP .1-26.
Budgeon, S. (2014). The dynamics of gender hegemony: femininities, masculinities and social change. Sociology, 48(2), 317-334.
Burke. E. (1968; 1757). A philosophical enquiry into the origin of our ideas of the sublime and beautiful. ed. James T. Boulton (Notre Dame, IL: University of Notre Dame Press).
Butler, J. (1993). Bodies that mater; on the discursive limites of sex. New York: Routledge.
Butler, J. (2007; 1990). Gender Trouble. Routledge.
Crary, J. (1999). Suspensions of Perception: Attention, Spectacle, and Modern Culture, Cambridge, MA, and London: MIT Press.
Crossley, N. (2004). Ritual, body technique, and (inter) subjectivity: In Kevin Schilbrack (ed.). Thinking Through Rituals; Philosophical Perspectives, Routledge.
Deleuze, G. (1991). Empiricism and subjectivity: an essay on Humen’s theory of human nature (trans Constantin V. Boundas). New York: Columbia.
Derrida, J. (1982) Sending: on representation (trans P. Caws & M. A. Caws). Social Research, Summer.
Dreyfus, H. L. & Rabinow, P. (1982). Michel Foucault Beyond Structuralism and Hermeneutics. University of Chicago Press.
Gayle S. R. (1984). Thinking sex. Notes for a radical theory of the politics of sexuality, In Carole Vance, Pleasure and Danger. Exploring Female Sexuality, Exploring Female Sexuality, Routledge & K. Paul.
Hall, S. (1985). Signification, representation, ideology: Althusser and the post-structuralist debates, Critical studies in mass communication, 2. N° 2, Juin.
Hall, S. (1997a). Introduction. In: Hall, S (eds) Cultural Representations and Signifying Practices, London: The Open University: 1-12
Hall, S. (1997b). The work of representation. In: Hall, S (eds) Cultural Representations and Signifying Practices, London: The Open University: 13-74.
Hall, S. (1997c). The spectacle of the ‘Other’ In: Hall, S (eds) Cultural Representations and Signifying Practices, London: The Open University, pp. 223-291.
Honneth, A. (2001). Invisibility: On the Epistemology of Recognition. Aristotelian Society, 75(1), 111-126.
Laclau, E., & Mouffe, C. (2014; 1985). Hegemony and Socialist Strategy. Towards a Radical Democratic Politics. London, Second Edition, Verso.
MacCabe, C. (2008). An interview with Stuart Hall, December 2007. Critical Quarterly, 50(1-2), 24.
Millett, K. (1970). Sexual Politics. Garden City, NY: Doubleday, 43-16.
Mitchell, W.J.T. (1994). Metapictures, In: Picture Theory. The University of Chicago Press, Ltd, London, PP 35-83
Mulvey, L. (1975). Visual Pleasure and Narrative Cinema. Screen, 16(3), 6-18.
Najmabadi, A. (1997). The erotic valan [homeland] as beloved and mother: to love, to possess, and to protect. Comparative studies in society and history, 39(3), 442-467.
Rich, A. (1980). Compulsory Heteroscxuality and Lesbian Existence. Signs, 5(4), 631-660.
Rose, G. (2016). Visual methodologies an introduction to researching with visual material, 4th Edition. University of Oxford, UK, Open University, UK.
Said, E. (2000). Invention, Memory and Place. Critical Inquiry, 26(2) (Winter, 2000).
Scheman, N. (1993). Thinking about quality in women’s visual art. In Engenderings: Constructions of Knowledge, Authority, and Privilege, New York: Routledge.
Schippers, M. (2007). Recovering the feminine other: masculinity,
femininity, and gender hegemony. Theory and Society, 36(1), 85-102
Taylor, C. (1994). The politics of recognition. In A. Gutmann (Ed.). Multiculturalism: Examining the politics of recognition (Pp. 25-73). Princeton, NJ: Princeton University Press.
Tong, R., & Fernandes, B. T. (2018). Feminist thought a comprehensive introduction (5* ed) Routledge, ebook.
SV Traue, B., Blane, M., & Cambre, C. (2019). Visibilities and visual discourses: rethinking the social with the image. Qualitative Inquiry, 25(4), 327-337.
Webb, J. (2009). Understanding representation. SAGE Publications Ltd.
منبع فرانسوی
Barthes, R. (1957). Mythologies. Editions du Seuil.
Barthes, R. (1980). La chambre claire (note sur la photographie). Gallimard.
Boidy M. (2017). Les études visuelles. Presses Universitaire de Vincennes.
Bourdieu, P. (1998). La domination masculine. Paris, Seuil.
Debord, G. (1992). La Société du spectacle. Paris, Gallimard.
Fanon, F. (1952). Peau noire, masques blancs. Edition du Seuil.
Foucault, M. (1966). Les mots et les choses. Paris, Gallimard.
Foucault, M. (1969). L’Archéologie du savoir. Paris, Gallimard.
Foucault, M. (1971). Nietzsche, la généalogie, l’histoire, Hommage à Jean Hyppolite, Paris, PUF. Foucault, M. (1975). Surveiller et Punir, Naissance de la prison. Paris, Galimard.
Foucault, M. (1976). Histoire de la sexualité. 1. La volonté de savoir, Paris, Gallimard.
Jafari, A. (2012). Canon vestimentaire féminin et pratiques policières en Iran, in Regards Croisés sur la Régulation Sociale des Désordres, sous la direction de Manuel Boucher, Virginie Malochet, L’Harmattan, P103-121, Paris.
Jafari, A. (2014). De l’homme attendu à l’homme aliéné; La domination idéologique dans le système éducatif en Iran; Thèse de doctorat, Université Paris-Sorbonne.
Pahlavi, M. R. (1979). Réponse à l’histoire. Albin Michel, France.
Paivandi, S. (2006). Religion et éducation en Iran L’échec de l’islamisation, L’harmattan.
Rancière, J. (2003). Le destin des images, la fabrique éditions. La Fabrique éditions.
[1] – ئەم بابەتە وەرگێڕانی توێژینەوەیەكە بە ناویشانی ” بدن زنان در تصاویر کتاب های درسی پس از انقلاب؛ بازنمایی و سیاست. نووسینی علی جعفری، پژوهش های انسان شناسی ایران، دوره 11 ، شماره پیاپی 21 بهار و تابستان1400 ، صص 41-67
وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٥)، ساڵی دووەم، تشرینی یەكەمی 2022