كوردی
تێگەیشتنەوە لە کۆڕەو، ئایندەسازیی لە کۆژاندا
د.هەردی مەهدی میکە
بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به PDF كلیك له‌م به‌سته‌ره بكه:- ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی
کورد، “چی” کۆی دەکاتەوە نەک “کێ”
کۆڕەو تەجەللابوونی نەرمەهێزی ئیرادەی کۆمەڵگەی کوردستان بوو، کۆتایی ئەو خاڵە بوو تفەنگ لە پاراستنی دەستکەوتدا کورتی هێنا، بەڵام “ئیرادە و هۆشیاری”ی هاوبەشی کۆمەڵگە؛ هەم پاراستی و هەم دەستکەوتی سیاسی و مرۆییشی لێ وەبەر هێنا. ئەمە نموونەی ئەو نەرمەهێزە شاراوەی کوردە لە دنیای نوێدا کە هێشتا سیاسەتوانانی کورد نەک وەک پێویست وەبەریان نەهێناوە، بگرە لە کەشفکردنیشیدا کڵۆڵ بوون.
لە مێژووی هاوچەرخی کورددا، هیچ سیاسییەک، حزبێک، ئایدۆلۆژیایەک و دینێکیش نەیتوانیوە کۆمەڵگەی کوردستان یەک بخات، بەڵام کۆڕەو یەکی خست و دەرئەنجامی کاریگەر و واتاداری لێ کەوتەوە کە تێگەشتنەوەی سەرلەنوێی پێویستە.
کۆڕەو لە ڕوخساریدا شکست و بێنەوایی و دۆڕانی کورد بوو لەبەردەم هێزگەلێکدا کە سەد ساڵ دەنگیان نەبیست و بە زیادەیان دەزانی و بۆ قڕکردنی درێغییان نەکرد، بەڵام گەر لە ناواخن و دەرئەنجامەکانی کۆڕەوەوە لە ڕووداوەکە بڕوانرێت، وەرگەڕاندنی هەڵهاتن و شکستە بۆ بردنەوە، “هۆشیارییەکی ڕاستەقینەی کۆمەڵی” بوو بۆ پاراستنی دۆخی نوێ (ڕاپەڕین) و ڕەتکردنەوەی ستەم و ناڕازیبوونە دژی دۆخی پێشتری سەپێنراو (جینۆساید و سڕینەوەی کولتووری). کۆڕەو دەریخست: دەستکەوت (ڕاپەڕین)، کۆژان و ستەمە هاوبەشەکان، دەکرێت لەبریی “کاریزمای نەبوو”ی کوردستان سوودیان لێ ببینرێت و لە پڕۆسەی نەرمەهێز و یەکخستنی ئیرادە و ئیدارەی سیاسیدا ڕۆڵ ببینن و کورد کۆ بکەنەوە و وەک شیرازەیەکی بەهێز جێی هێز و کەسایەتیی سیاسی بگرنەوە.
چی ڕووی دا؟
پاش سەرکەوتنی ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان بەسەر دامودەزگای ڕژێمی عێراقیدا و ئازادکردنی کەرکووک، هەشت ڕۆژی نەبرد (٢٨ی ئازار/١٩٩١) حکومەتی بەغدا خۆی کۆ کردەوە و بە لەشکرێکەوە ڕووی کردەوە ناوچە ئازادکراوەکانی کوردستان، بەڵام ئەم جارەیان بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی جینۆساید و ڕەتکردنەوەی ستەم، کورد جێهێشتنی ماڵ و جوگرفیاکەی هەڵبژارد و کۆڕەوە ملیۆنییەکەی دەست پێ کرد. لە کۆچێکی گشتیدا، ڕوویان لە سنوورەکانی تورکیا و ئێران کرد. لە ٣ و٤ی نیسانی١٩٩١دا، کۆڕەوی کوردان گەیشتە لوتکە و نزیکەی دوو ملیۆن کورد ماڵوحاڵی خۆیان جێ هێشت و ئامادە نەبوون بگەڕێنەوە سایەی ڕژێمی عێراق، بەم کردەوەیە ئیرادەی هاوبەشی خەڵک، زلهێزان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیانی هێنایە دەنگ و دوو بڕیاری مرۆیی و سیاسی-سەربازیی بەدووی خۆیدا هێنا (دەستتێوەردان لە عێراق و دروستکردنی ناوچەی ئارام).
یەکەم جار لە ڕووی مرۆییەوە فەڕەنسا پڕۆژەی دانانی سنوورێک بۆ پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ لە عێراق و بەهاناوەچوونی “خەڵکی مەدەنی”ی بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی ٥/٤/١٩٩١دا پێشنیار کرد و بە زۆرینەی دەنگ (جگە لە کوبا، یەمەن و زیمبابۆی) بڕیاری ٦٨٨ی ئەنجوومەنی ئاسایشی لێ کەوتەوە.
پاشتریش جۆن مێجەری سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا بۆ فراوانکردنی کاریگەریی بڕیاری ٦٨٨ (ئەڵبەتە بە هاندانی چالاکوانانی کورد لە بەریتانیا)، داوای ناوچەیەکی ئارام و دژەفڕینی پێشنیار کرد و بەکردەیی بووە تەواوکاری بڕیاری ٦٨٨ و لە ئۆپەراسیۆنێکی هاوبەشدا (ناسراو بە ئۆپەراسیۆنی هەشت) کە بەریتانیا سەرپەرشتیی دەکرد، ناوچەی ئارام لە کوردستان (باکووری عێراق) چەسپێنرا.
هەڵهاتن و ئاکامی مەزن
– لە ڕووی کردەییەوە: کوردانی کۆچکردوو گەڕانەوە ناوچەکانی خۆیان و لە چوارچێوەی هێڵی ٣٦دا، ئاسمانی هەرێمی کوردستان لە حکومەتی بەغدا سەنرایەوە و قەدەغەی فڕینی فڕۆکەکانی کرا، بەمەش بەرەی کوردستانی توانیی دەستکراوەتر بەڕێوەبردنی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان وەئەستۆ بگرێتەوە، دەرئەنجام قەوارە، پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی دەستووریی کوردستان و “ڕۆیشتنی بێگەڕانەوە”ی سەددام و بەعسی لە کوردستان (جگە لە ناوچە دابڕێنراوەکان)ی لێ کەوتەوە، چونکە بڕیاری دژەفڕینی پێشنیارکراوی بەریتانیا، کەرکووکی لەخۆ نەدەگرت.
– لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە: پرسی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستانی بردە پێشەوە، بۆ یەکەم جار بوو پاش زیاتر لە سەد ساڵ لە تێکۆشانی کورد لە کوردستانی گەورەدا، ڕێکخراوێکی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجوومەنی ئاسایش (لانی کەمی مرۆیی) لەسەر کورد و دژی سەردەستەیەکی وەک بەغدا بێنە دەنگ و ئاکامی کردەیی لێ بکەوێتەوە.
– لە ڕووی واتاییەوە: ڕاستە بڕیاری ٦٨٨ تەنها مرۆیی بوو، وەک خەڵکی سیڤیل بەرگریی لە کورد کرد، نەک وەک شوناس و نەتەوەیەک و مافخوراو لە چوارچێوەی یەکێک لە دەوڵەتە دروستکراو و سەپێنراوەکاندا، بەڵام گوڕێک و قۆناغێکی نوێ بوو لە پۆلێنی وێستگەکانی جووڵانەوەی ڕزگاریخوازیی کوردستاندا، کە دانی بەوەدا ناوە دەوڵەتێکی سەرکوتکار مافی هاوڵاتییانی پێشێل دەکات و مافە کولتووری و مرۆییەکانیان پایماڵ دەکات.
مانیفێستکەری ئەو ڕاستییەش بوو پرسی کورد یەک پاکێجە و لەت ناکرێت، چونکە دەرکەوت لە بەهاناوەچوونەوە کوردانی ڕۆژهەڵات و باکوور هەر چییان لەدەست هات لە هاوکاریی مرۆیی و لۆبیکردن و پشتیوانی وەگەڕیان خست.
– لە ڕووی نەیارناسییەوە: هەریەک لە ئەنکەرە، ئەستەنبوڵ پاشان بەغدا و شام، تێگەیشتن چەکی سڕینەوە و بەزیادەزانینی کورد چارەسەری گرێیان بەرامبەر کورد ناکات و ناچارن هەم دان بنێن بە کوردستانی عێراقدا و لەوەش تێگەیشتن چیتر پرسی کورد و بزووتنەوەکەی بە “سەعدئاباد و جەزائیر و هەماهەنگیی چوارقۆڵی”یەکەی جاران لەناو نابرێت و کەس دەنگی نەبیستێت. کۆڕەوی کورد تێیگەیاندن ماڵسوتان و ماڵتێکچوونی کورد، ماڵی ئەوانیش بەئارامی ناهێڵێتەوە و پایتەختەکەیان دەهێنێتە لەرزە و دەست وەردەدرێت لەو دەوڵەتە مەرکەزییە سەپێنراوانەیان کە دەنگی گەلێک نابیستن.
لەوەش زیاتر، نەیارانی چوارقۆڵیی کوردستان لە پرسی کۆڕەودا لەت بوون و ناچار بوون دان بە پرسەکە و ئاکامەکانیشیدا بنێن و بگرە ڕاپۆرت و نامە و نوێنەرەکانیان لەسەر دۆخی خەڵکی کۆچکردوو، بوونە پاڵپشت و بەڵگەی پشت دەرچوونی بڕیاری ٦٨٨.
کۆڕەو وەک هێزی کولتوور
لە کۆڕەوەوە دەرکەوت لە ئەگەری بەکارهێنانی نەرمەهێز و هۆشیاریی ڕاستەقینەی جەماوەری و متمانەی خەڵکدا بە کیانی خۆماڵی نەک هەر دەتوانێت خۆی بپارێزێت، بەڵکوو دەتوانێت پشتوان و پارێزەری تفەنگ و توندەهێزی پێشمەرگە و قەوارەکەشی بێت، بەپێچەوانەشەوە هەمان هێندە دەتوانێت لەناوبەریشی بێت گەر متمانە بدۆڕێنێت.
لە دنیای نوێی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و کاریگەریی وڵاتان، دیدگای سیاسەتی واقیعگەرایی و واقیعگەرایی نوێ زۆرترین ڕۆڵی هەیە لە دیاریکردن و سنوورداکردنی ڕەفتاری دەوڵەتان و ئەندامەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەم دیدگایەدا گرنگ نییە دەوڵەت چ ڕەفتار و ئایدۆلۆژیایەکی هەیە و نیازی چییە، بەڵکوو ئەوەی ڕۆڵی بۆ دیاری دەکات جەمسەربەندییە نێودەوڵەتییەکان و پەیوەندیی زلهێزەکانە کاریگەریی یەکەم و ڕاستەقینە جێ دەهێڵێت.
ڕاستە کورد خۆی یەکێک نەبووە و نییە لە کارەکتەرە دەوڵەتییەکان، بەڵام لە ڕێی نیمچەلۆبیی کولتووری و سیاسی و پارادبلۆماسییەوە لە کۆڕەوەوە دەرکەوت دەتوانێت جیێ خۆی بکاتەوە، نەک تەنها ئەوەی لە چوارچێوەی دەوڵەت و دەستوور و یاساکانی عێراقدا بمێنێتەوە و مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، بەڵکوو دەکرێت دیاردەیەکی وەک کۆڕەو بیکاتە ئەکتەرێکی نادەوڵەتی و نێودەوڵەتیی کاریگەر، هەروەک ئەوەی قەوارەی هەرێم ڕۆڵی باشتری بینی و کاریگەرییشی لە دوا وێستگەی جەنگی دژەتیرۆر و داعشدا بەڕوونی بۆ دەوڵەتان دەرکەوت.
بۆیە دەکرێت لانی کەم سوود لەو نیمچەلۆبی و نەرمەهێزە کولتوورییانە وەربگیرێت، کە تێیدا تفەنگ و دەستوورەکان لە پاراستنی ماف و شوناسی کورددا کورت دەهێنن. بۆ نموونە لە پرسی کەرکووک و ناوچە دابڕێنراوەکان، مافەکانی کورد لە تورکیا، ئێران و سووریا و پشتیوانی لە جووڵانەوەی ڕزگاریخوازیی کورد لەو وڵاتانە و… تاد.
مێژوو بۆ ئایندەسازی
لە وردبوونەوە لە دیاردە و لێکەوتەکانی کۆڕەوەوە دەردەکەوێت پرسی کورد پرسێکی ماف-تەوەرە، بۆیە لەت ناکرێت، یەک پاکێجە و لە هەر پارچەیەک بێت یەک ستەمی هاوبەشی هەیە، گەرچی چوار نەیار و چەند هێز و چەند ئیدارەی هەبێت، بەڵام یەک ئیرادەی ناوەکیی هەیە، گەر بخرێتە کار سەرلەبەر دەخرۆشێت و سنووری سیاسی ناناسێت. لێرەدایە گرنگە پرسی کورد لە چوار پارچە لەت نەکرێت و نەرمەهێزی کوردان بۆ هەرچوار لا وەک پاکێجێک ڕێک بخرێتەوە و بجووڵێنرێت، گەرچی لە ڕووی بەڕێوەبردنی دۆسێکەوە چوار لایە، بەڵام لە ڕووی جۆری مامەڵە و پێشێلی مافەوە وەک یەکن. گەر کۆتکردنی ڕژێمی بەعس لە ٦٨٨ و دژەفڕیندا، بە هۆی چەوساندنەوەی گەلی خۆی و پێشێلی مافی مرۆڤەوە هاتبێتە ئاراوە، ئەوا تاران، ئەنکەرە و شام هیچیان لەو تاقیکردنەوەیە دەرنەچوون و هەمان پێوەر بۆ ئەوانیش ڕاستە و هەقیەتی هاوشێوەی کۆڕەو، فشار و کارتی نەرمی کوردان بەکار بهێنرێت. تا ئەو کاتەی ئێران و تورکیا دان بە مافی کولتووری و سیاسیی کوردانی ڕۆژهەڵات و باشووردا نەنێن، داننان و مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا نەک ناچارییە، بەڵکوو چەواشەکاری و بەکارتکردنی پرسی مرۆیی کوردە، چونکە پرسی کورد لە هەرچوار پارچە پرسی مافی مرۆڤە و مافی مرۆڤیش پرسێکە بەشبەش ناکرێت. ناکرێت لێرە بڵێیت پارێزگاری هەولێر و کوردی عێراقم لەدەست گورگی عەرەبی، بەڵام خۆت گورگێکی تورکی و فارسی بیت بەرامبەر زمان و شوناس و مرۆڤی کورد لە ئێران و تورکیا. کچێک تەنها لەبەر ئەوەی خوشکە بچووکەکەی فێری ئەلفبێی کوردی بکات، (٥) ساڵ توندی زیندانەکانی عەجەم بێت (زارا محەمەدی) و کچێکی دیکەش لەبەر ئەوەی بەرگریی لە مافی مرۆڤی عەفرینییەکان کرد (چیچەک کوبانێ)، بۆ هەتاهەتایە زیندانی تورکان بکەیت. سەڵاحەدینێکی سەرکردە لە زینداندا بێت تەنها لەبەر ئەوەی ماف و دیموکراسیی دەوێت (دەمیرتاش) و سەرکردەیەکیش لەبەر ئەوەی ئاشتیی دەوێت، لەسەر مێزی دانوستاندن تیرۆر بکرێت (قاسملو).
