زانیار حمد محمد ساڵح

پێشەكی

هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا لە ١٤ و ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٣ لە دوای ٢١ ساڵ لە دەسەڵاتی ئاکەپە بە دەرفەتێک دادەنرێت بۆ دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێ و داڕشتنەوەی سیاسەتی دەرەوەی توركیا، ئەمەش لەسەر بنەمای گۆڕانكاری لە پۆستەكانی (وەزیری ناوخۆ، بەرگری، دەرەوە)، گۆڕانكاری لەو پۆستە وەزارییانە ئاماژەیە بۆ سروشتی فرە ناوچەیی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا و توانای جەختکردنەوەی لەسەر چەند پرسێکی جیهانی لە یەک کاتدا نیشان دەدەن، وەك ئەمریکای لاتین، ئەفریقا، باڵکان، ئاسیای ناوەڕاست، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، ئاسیا و ئەوروپا. لە هەمانکاتدا ئاماژەیە بۆ تۆڕی دیپلۆماسی جیهانی کە تورکیا لە ماوەی ٢١ ساڵی ڕابردوودا دروستی کردووە.
لە مەراسیمی سوێندخواردنی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان بە سەرۆک کۆماری تورکیا لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٣، نزیکەی ١٠٠ میوانی بیانی لە ٨١ وڵاتەوە بەشدارییان کرد کە ٥٠ سەرۆکی دەوڵەتانی تێدابوو، مەراسیمەکە ئاماژەبوو بە هەردوو قۆناغی ڕابردوو و داهاتوو نەك تەنها لە سیاسەتی ناوخۆیی بەڵکو لە سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە.
تورکیا دوابەدوای دامەزراندنی وەک کۆمارێک لە ساڵی ١٩٢٣، لە چوارچێوەی دیدگای خۆی بۆ بوون بە نەتەوەیەکی مۆدێرن و عەلمانی، پەیوەندییەکی نزیکی ئابووری و سەربازی لەگەڵ ڕۆژئاوا دروستکرد. بەڵام لە دوای دەركەوتنی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان وەك سەرۆک کۆماری تورکیا، پارتی دەسەڵاتداری داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) هەوڵی داوە تورکیا وەک دەوڵەتێكی ئازاد و زلهێزێکی جیهانی لە سەر ئاستی ناوچەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی مامەڵە بكات. سیاسەتی دەرەوەی تورکیا سود لە زۆرێک لە ئامرازەکانی هاوکاری سیاسی و ئابووری و مرۆیی و کلتووری وەردەگرێت، تورکیا خاوەنی ٢٦٠ نوێنەرایەتی دیپلۆماسی و کونسوڵگەرییە، بەمەش پێنجەم گەورەترین تۆڕی دیپلۆماسی لە جیهاندا هەیە. هەروەها تۆڕێکی هاوکاری فراوانی هەیە لە ڕێگەی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتاندا، ئەم وڵاتە پەیوەندییەکی نزیک و بەهێز لەگەڵ وڵاتانی بەڵکان، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باکووری ئەفریقا، باشووری قەوقاز، باشوور و ناوەڕاستی ئاسیا دەپارێزێت و سیاسەتی هاوبەشی خۆی لەگەڵ ئەفریقا قووڵتر دەکاتەوە و سیاسەتی کرانەوە بەڕووی ئەمریکای لاتین، کاریبی، و ئاسیا و زەریای هێمن پەیڕەو دەكات.

دیبلۆماسەییەت و سیاسەتی دەرەوەی توركیا
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا، لە دوای سەرکەوتنی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا لە ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٣، خولی نوێی سەرۆکایەتیی دەستبەکاربوو، لە کۆشکی چانکایا لە ئەنقەرەی پایتەخت کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانی سازکرد و جێگرەکەی و کابینەی نوێی حکوومەتی ڕاگەیاند، ئەردۆغان جەختی لەوە کردەوە کە تورکیا لە ١٤ و ٢٨ی ئایار هەڵبژاردنەکانی ئەنجامدا، هەروەها بڕیاریدا نەخشەڕێگای سەدەی داهاتوو چۆن دەبێت بۆیە ئەم هەڵبژاردنە گرنگییەكی گەورە و تایبەتی هەبوو. لە کابینەی پێشووی حکومەتەکەی ئەردۆگان تەنها دوو وەزیر ماونەتەوە. جێگری سەرۆک کۆمار و ٤ وەزیر بە ڕەگەز کوردن کە یەکێکیان وەزیرەی دەرەوەیە، پارێزگاری ئیستەنبوڵ کراوە بە وەزیری ناوخۆ، سەرۆکی دەزگای هەواڵگری (میت) کراوە بە وەزیری دەرەوە و سەرۆکی گشتی ئەرکانی سوپای تورکیا بووە بە وەزیری بەرگری، ئەوەی جێگای سەرنجە نەمانی هەریەک لە سولەیمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆ، خلوسی ئاکار وەزیری بەرگری و مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی تورکیا، ئەم سێ کەسایەتییە هەم وەک کەسایەتی خۆیان و هەم بەهۆی پێگەکەیانەوە کاریگەری گەورەیان لەسەر سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی تورکیا هەبووە. هەرچەندە ئەو سێ کەسە بوون بە پەرلەمانتار، بەڵام سێ کەسی دیکە بە ئەزموونی جیاواز لەوانەی پێشوو خراونەتە شوێنیان. ئەوەی گرنگە کەسایەتی و دونیابینی و ڕابردووی ئەو کەسانەیە کە خراونەتە سەر کورسی وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری و دەرەوە، بە تایبەت پەیوەست بە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستان و سوریا و ڕۆژئاوای کوردستان. هەریەک لەو سێ کەسایەتییەی کراون بە وەزیری ناوخۆ، بەرگری و دەرەوە بە ئەزموونێکی پڕی چەند ساڵەوە هاتوونەتە سەر کورسی وەزارەت و بۆ ماوەی پێنج ساڵی دیکە لە سێبەری ئەردۆگاندا سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە و ململانێی جەنگی تورکیا ڕەنگڕێژ دەکەن (1).
دانانی هاکان فیدان(2) سەرۆکی پێشووی دەزگای هەواڵگری تورکیا وەک وەزیری دەرەوە لە کابینەی نوێدا چەند ئاماژەیەک بۆ سروشتی ئەو ڕێبازە دەدات کە ئەنقەرە لە ماوەی داهاتوودا لە سیاسەتی دەرەوەدا دەیگرێتەبەر.
هاكان فیدان لەو ساڵانەی کە سەرۆکایەتی دەزگای هەواڵگری دەکرد، سەرپەرشتی کەناڵەکانی پشتەوەی پەیوەندییەکان (هەستیارترینەکان)ی لەگەڵ ئەکتەرە جیاوازەکانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی دەکرد، لەوێدا ڕۆڵێکی دیار و بەرچاوی هەبوو لە داڕشتنی لایەنە ئەمنییەکان و هەواڵگرییەکانی پەیوەندی لەگەڵ ڕووسیا و ئەمریكا و وڵاتانی تر، هەروەها لە پشت پەردەوە بەشداری دەکرد لە ڕێکخستنی ئاشتەوایی لەگەڵ نەیارانی ناوچەیی توركیادا، وەک ئیمارات، ئیسرائیل و مصر، ئەمە جگە لە سەرپەرشتی ئەو کەناڵە ئەمنی و هەواڵگرییانەی کە ئەنقەرە ساڵانێک لەمەوبەر لەگەڵ ڕژێمی سوریا کردبوویەوە.
لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا ئەردۆغان نەخشەڕێگای توركیای داڕشتووە، كە سیاسەتی دەرەوە زیاتر سەربەخۆبێت لە ڕۆژئاوا و لە هەمان کاتدا ناسنامەی جیۆپۆلەتیکی خۆی وەک بەشێک لە ناتۆ بپارێزێت، جگە لەوەش هاكان فیدان ڕۆڵێکی دیار و بەرچاوی هەبووە لە ململانێی تورکیا لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) و یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە). هەروەها پەیوەندی هاكان فیدان لە ژێر ڕۆشنایی ئەو ئەزموونە هەواڵگرییە بەرفراوانەی کە بەدەستی هێنابوو لە بەڕێوەبردنی پرسە هەستیارەکان لەگەڵ ئەو ئەکتەرە دەرەکیانەی کە کاریگەرییان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی تورکیا هەبووە، ئەمە جگە لە زانیارییە بەرفراوانەکانی لە بواری دیپلۆماسی، کە بە هاوڕێیەتی بەردەوامی ئەردۆغان لە سەردانەکانی دەرەوە و گفتوگۆکانی لەگەڵ سەركردەكانی جیهان بەهێزتر بووە، بۆیە هاكان فیدان دەتوانێت سیاسەتێکی دەرەکی نوێ پەیڕەو بكات لەگەڵ دابینكردنی ئاسایش و دیپلۆماسی توركیا هاوئاهەنگ بێت(3)
ئەردۆغان گۆڕانکاریی بەرچاوی لە وەزارەتە سەرەکییەکانی دەوڵەتی تورکیادا کرد، بەو پێیەی هاکان فیدان سەرۆکی پێشووی دەزگای هەواڵگری تورکیا بۆ جێگرتنەوەی مەولود چاوشئۆغڵو، وەزارەتی دەرەوەی تورکیا دەگرێتە ئەستۆ. فیدان کە لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠١٠ەوە سەرۆکایەتی دەزگای هەواڵگری دەکات، لایەنگرێکی سەرسەختی ئەردۆغانە و پێشتر بۆ ماوەی سێ ساڵ ڕاوێژکاری دیپلۆماسیی بووە. ئەردۆغان لە ساڵی ٢٠١٢ لەبارەی فیدانەوە وتویەتی: ئەو پارێزەری نهێنییەکانی منیش و دەوڵەتیشە، هاكان فیدان ساڵانێکە “پیاوی متمانەپێکراو”ی ئەردۆغان بووە، هەروەها ئەو کەسەیە کە سەرکردایەتی دانوستانەکان لەگەڵ جیهانی عەرەبی، مصر، ئیمارات و لیبیا و هەروەها سوریا دەکات، کە سەرۆک کۆماری تورکیا هەوڵی بۆ دەدات لە ڕێگەی مۆسکۆوە پەیوەندییەكان ئاسایی بکەنەوە.
لەگەڵ بەردەوامبوونی گرژییەکان لەگەڵ ڕۆژئاوا، تورکیا بەدوای پەیوەندییەکی دیکەدا دەگەڕێت، بەتایبەتی لەگەڵ چین و ڕووسیا، پەیوەندییەکانی لەگەڵ پەکین بەهێزتر کردووە، لە ساڵی ٢٠١٥وە تورکیا پەیوەندییەكان زیاتر پەرەپێدا لەگەڵ چین، ئەمەش وایكرد كە چین ڕۆڵی سەرەكی بگێڕێت بۆ پڕۆژەکانی ژێرخانی توركیا، لەوانە وێستگەی وزەی ئەتۆمی و خەڵوز و هاندانی وەبەرهێنانی بیانی لە چینەوە، هەروەها چین لە ساڵی ٢٠١٦ەوە ملیارەها دۆلاری قەرز و گۆڕینەوەی پارەی بۆ تورکیا دابینکردووە، لە هەمان کاتدا تورکیا زیاتر چاوپۆشی لە سەرکوتکردنی ئویغورەکانی* چین دەکات کە کەمینەیەکی موسڵمانن، لە ساڵی ٢٠٠٩ ئەردۆغان مامەڵەی چینی بەرامبەر بە ئویغورەکان بە “جینۆساید” وەسف کرد، بەڵام لەو کاتە بەدواوە ئەنقەرە بە ئاشکرا فشاری نەخستوەتە سەر چین سەبارەت بە سەركوتكردنی ئویغرەكان لەلایەن حکومەتی ئەو وڵاتەوە(4). حكومەتی نوێی توركیا ئاراستەی كاركردنی بەو شێوازەیە كە توركیا هاوسەنگییەك بپارێزێت لە نێوان ڕۆژئاوا و وڵاتانی تر، بەڵام زیاتر مەیلی بە لای ڕوسیا و چینەوە هەیە.(5)

كابینەی نوێی حكومەتی توركیا بە سەرۆكایەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان:
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، دوای ئەوەی وەک سەرۆک کۆماری تورکیا سوێندی یاسایی خوارد، ناوی ئەندامانی کابینەی نوێی حکومەتی تورکیای لە رێوڕەسمێکدا ئاشکرا کرد. کابینەی نوێی حکومەتی تورکیا لەم كەسانە پێکدێت (6)
•جەودەت یڵماز، یاریدەدەری سەرۆک کۆمار
•یڵماز توونج، وەزیری داد
•ماهینوور ئۆزدەمیر گۆگتاش، وەزیری خێزان و کاروباری کۆمەڵایەتی
•ڤێدات ئشکهان، وەزیری کار و بیمەی کۆمەڵایەتی
•محەممەد ئۆزهەسەکی، وەزیری ژینگە و گۆڕانکاری کەش و هەوا وشارنشینی
•هاکان فیدان، وەزیری دەرەوە
•عوسمان ئاشکن باک، وەزیری وەرزش و لاوان
•ئاڵپارسڵان بایراکتار، وەزیری وزە و سامانە سروشتییەکان
•محەممەد شیمشەک، وەزیری دارایی
•عەلی یەرلیکایا، وەزیری ناوخۆ
•محەمەد نووری، وەزیری گەشتوگوزار و کلتوور
•یوسف تەکین، وەزیری پەروەردە
•یەشار گیولەر، وەزیری بەرگری
•فەخرەدین کۆجا، وەزیری تەندروستی
•محەممەد فاتیح کاجر، وەزیری پیشەسازی و تەکنەلۆجیا
•عومەر بۆڵات، وەزیری بازرگانی
•عەبدوڵقادر ئوراڵئۆغڵو، وەزیری گواستنەوە و گەیاندن
•ئیبراهیم یوماكڵی، وەزیری کشتوکاڵ و دارستان
زۆرینەی وەزیرەکان کەسانی شارەزا و پسپۆرن لە بوارەکانیاندا، بە پێی ناوی وەزیرەکان، جێگری سەرۆک کۆمار و ١٥ وەزیر گۆڕانکاریان بەسەردا هات، ئەو ناوانەی کە درێژەیان بە ئەرکەکانیان دا، بریتی بوون لە مەحمەد نوری ئەرسۆی، وەزیری گەشتوگوزار و کلتوور و فەخرەددین کۆجا، وەزیری تەندروستی، ئەوەی گرنگە لەناویاندا بە پێی زانیارییەکان یاریدەدەری سەرۆک و سێ لە وەزیرانی کابینەکەی ئەردۆغان بە رەچەڵەک کوردن، کە بریتین لە ( جەودەت یلماز، هاکان فیدان، محمد شیمشەک، فەخرەدین کۆجا)، ئەمەش ڕەنگە بە ناڕاستەوخۆ ئەردۆغان نیشانی بدات کە لە کابینەکەیدا پشتی بە کوردەکانیش بەستووە بۆ ئەوەی زیاتر دەنگی هاوڵاتیانی باکووری کوردستان و تورکیا بەدەست بهێنێت، بە پێی زانیارییەکان تا کاتی ئاشکراکردنی ناوی وەزیرەکان تەنانەت زۆربەی وەزیرەکانیش نەیانزانیووە کە بەربژێری وەرگرتنی وەزارەتن، ئەو ناوانەی کە زۆر دیارن هەریەکە لە وەزیری دەرەوە و ناوخۆ و وەزیری دارایین، بە تایبەت وەزیری دارایی محمد شیمشەک کە لە پێشوودا وەزیری دارایی بووە و ئەو کاتەی پۆستەکە لە دەستی ئەودا بوو، هەڵاوسان لە تورکیا 6.1٪ بوو، بەڵام ئێستا بە گوێرەی ئامارە فەرمییەکان، رێژەکە گەیشتووەتە 73٪. ناوبراو یەکێک بوو لە یەکەمین کەسەکان کە ئەردۆغان داوای لی کردبوو وەزارەتەکە وەربگرێت، هەربۆیە ئەردۆغان دەیەوێت لەو ڕێگەیەوە ئابووری تورکیا بەرەو قۆناغێکی سەقامگیر بەرێت، هەروەها وەزارەتە گرنگەکانی حکومەتی تورکیا دراوە بە کەسە شارەزا و ناوە دیارە سیاسیەکانی تورکیا.
لەلایەکی دیکەوە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، ئیبراهیم کالنی* وەک سه‌رۆكی ده‌زگای هه‌واڵگریی نیشتمانیی توركیا (میت) دەستنیشانکردووە، دانانی ” ئیبراهیم كالن” وەك سەرۆکی میت دەردەكەوێت ئەو پیاوە نزیكترین و كاریگەرترین كەسایەتییە لە ئەردۆغانەوە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕیتەوە كە متمانەپێكراوترین كەسییەتییە كە وادەكات زیاتر پێگەی ئەردۆغان بەهێزتر و بەتواناتر بێت.(7)

حكومەتی نوێی توركیا و سوریا :
ڕژێمی سوریا سوورە لەسەر ئەوەی كە توركیا هێزەكانی لە ناو خاكی سوریا بكشێنێتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش دوای هەڵبژاردنەكانی توركیا، بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا داوای کشانەوەی هێزە سەربازییەکانی تورکیای لە باکووری سوریا کرد، ئەمە چەندین جارە لە كۆبونەوەكان ئاماژە بۆ ئەوە كراوە كە ڕژێمی بەشار ئەسەد مەرجی سەرەكییان بۆ وتووێژ و كۆبونەوەكان و ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكان كشانەوەی هێزە سەربازییەكانی توركیایە لەسەر خاكی سوریا، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی لەوانەیە ڕژێمی ئەسەد لە ئێستادا پەیوەندییەكی باشی هەبێت لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان، لەلایەكی ترەوە بەشار ئەسەد گومانی لە هێزە سەربازییەكانی توركیا هەیە و وەك داگیركەر دەیبینن و پرسی دوژمنایەتی لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا مێژوویەكی دورودرێژی هەیە، بۆیە سوریا هێزی تورکیا لەناو خاکەکەیدا وەک داگیرکەر وێنا دەکات.
لە ئەگەری هەر ڕێككەوتنێك لە نێوان بەشار ئەسەد و ئەردۆغان ڕەنگە كاریگەری هەبێت لەسەر داهاتووی هەسەدە و ئیدارەی خۆسەری ڕۆژئاوای کوردستان، ئەمەش بە زیانی ئیدارەی خۆسەر دەبێت، بۆیە لە حاڵەتێكی لەو شێوەیەدا ئەمریكا ڕازی نابێت بە هەر جۆرە ڕێككەوتنێك لە نێوان توركیا و سوریادا چونكە ئەمە وادەكات كوردەكان كە لە ئێستادا وەك پارێزەرێكی ئەمریكی بوونیان هەیە لە ناوچەكەدا ئەوكات فۆكەسییان لەسەر شەڕی دژ بە توركیا و گروپە جیهادییەكانی نزیك لە توركیا بێت. ڕایەكی تریش هەیە پێی وایە ئیسرائیلیش لەگەڵ ئەوە نییە لە ئێستادا پێگەی ئیدارەی خۆسەر لاوازبێت چونكە بوونی بۆشایی ئەمنی لەو ناوچانە وادەكات كە بەرژەوەندییەكانی ئیسرائیلس بكەوێتە مەترسیەوە و هەڕەشە لە سەر ئاسایش و ئەمنی قەومی ئەو وڵاتە دروست ببێت، بۆیە كوردەكان باشترینن بۆیان.(8)

هەروەها ئەیمەن سوسان، جێگری وەزیری دەرەوەی سوریا ڕایگەیاند، ناگونجێت پەیوەندییەکی ئاسایی لەنێوان دوو وڵاتدا هەبێت، کە یەکێکیان زەویەکانی ئەوی دیکەیانی داگیرکردووە، ڕاشیگەیاند، کشانەوەی تەواو و بێ مەرج لە خاکی سوریا خاڵی سەرەکی هاتنە کایەی هەر پەیوەندییەکی ئاساییە لەگەڵ تورکیا، ئەگینا بەبێ ئەنجامدانی ئەو کارە، ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەکان وەهمە و ئەم بابەتە دەبێت بۆ هەموو لایەک ڕوون بێت. سوریا جەخت لەوە دەکاتەوە کە تورکیا هێزەکانی لە خاکەکەی بکشێنێتەوە ئینجا گفتوگۆی لەگەڵ دەکات، ڕەنگە ئەو کۆبوونەوانەی نێوان تورکیا و سوریا و ئێران و ڕوسیا بێ ئەنجامبن، چونکە تورکیا نیازی ئەوەی نییە لە خاکی سوریا بکشێتەوە.(9)
یەكێكی تر لەو پرسانەی كە بووەتە سەرچاوەی كێشە لە نێوان توركیا و سوریا بریتیە لە پرسی گەڕانەوەی ئاوارە سورییەكان كە نیشتەجێی خاكی توركیان، ئەمەش لە رووی ئابورییەوە بارگرانییەكی زۆری بۆ توركیا دروستكردوە و ڕەخنەیەكی زۆر لە ئەردۆغان گیراوە سەبارەت بەو پرسە و بەتایبەتی پارتە ئۆپۆزیسۆنەكان لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا زۆر جەختیان لەسەر ئەو بابەتە دەكردەوە و مشتومڕێكی زۆری دروستكردبوو، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی تورکیا جەختی لە گرنگی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان کردەوە کە دەبێتە هۆی گەڕانەوەی خۆویستانەی هاوڵاتییە سورییەكانی نیشتەجێی توركیا.
سەرۆکی کاروباری یەکێتی ئەوروپا لە وەزارەتی دەرەوەی تورکیا فاروق قایماکجی، داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بەتایبەتی یەکێتیی ئەورووپا کرد کە هاوکاربن بۆ گەڕانەوەی خۆبەخشانەی سوورییەکان بۆ وڵاتەکەیان. تورکیا دەیەوێت لە ڕێگەی یەکێتی ئەوروپاوە پرسی پەنابەرانی سوری چارەسەر بکات، تاوەکو وڵاتانی ئەوروپایش فشار لە سوریا بکەن بۆ ئەوەی ڕێککەوتن بکات لەگەڵ تورکیا بۆ ئەوەی پەنابەرە سورییەکان بگێڕنەوە بۆ سوریا، ئەم داواکردنی هاوکارییە لە ئەوروپا مانای ئەوە دەگەیەنێت تورکیا دەیەوێت پەیوەندییەکانی لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا بەرەو ئاسایی کردنەوە بەرێت، چونکە لە ماوەی ڕابردوودا پەیوەندییەکانیان بەرەو خراپی چووبوون و هەندێک وڵاتی ئەوروپی کونسوڵخانەکانیان لە تورکیا داخست، هەربۆیە ڕەنگە لە داهاتوودا پەیوەندی نێوان تورکیا و ئەوروپا بەرەو ئاسایی بونەوە و سەقامگیری بچێت.(10)

حكومەتی نوێی توركیا و یەكێتی ئەوروپا:
حکومەتی نوێی تورکیا بە سەرۆکایەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ خولی سێیەم خۆی لەبەردەم ژینگەیەکی ئاڵۆز و ئاڵنگاری سیاسەتی دەرەوەدا دەبینێتەوە. پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ هاوپەیمانە تەقلیدییەکانی لە ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا بەهۆی چەندین بابەتی وەک ململانێی سووریا، قەیرانی پەنابەران، ململانێی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست و ڕێککەوتنی مووشەکی ئێس-٤٠٠ لەگەڵ ڕووسیا ئاڵۆز بووە. لە هەمان کاتدا تورکیا هەوڵیداوە کاریگەری و بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەکانی وەک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، ئاسیای ناوەڕاست و قەفقازدا فراوانتر بکات. بەپێی بانگەشەكانی ئاکەپە بێت لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە بەو شێوەیە دادەڕیژرێت كە ئاشتی لەگەڵ وڵاتانی چواردەوردا و كرانەوەی توركیا بە ڕووی وڵاتانی دەرەوە و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا و ئاسیای ناوەڕاست و ئەوروپای خۆرهەڵات دەبێت، كەسایەتی هاكان فیدان وادەكات گۆرانكاری لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا ڕووبدات و زیاتر ئەگەری ئەوە هەیە توركیا بە ڕووی وڵاتانی ئەوروپادا كراوەتر بێت، پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاسایی بكاتەوە، بۆیە لەوانەیە ئەركی ئەم حكومەت نوێیە لە ئێستادا بریتی بێت لەوەی كە پرۆسەیەكی نوێی ئاشتی دەستپێبكات، بۆ ئەوەی ئابووری توركیا لە داڕوخان ڕزگاربكات، چونكە لە ئێستادا گەورەترین هەڕەشە لەسەر ئەم حكومەتە نوێیە قەیرانی داراییە، ئەمەش هۆكاری سەرەكی ئەبێت بۆ ئەوەی ناسەقامگیری و كێشە دروستبێت.(11)
تورکیا بەردەوامە لە هەوڵەكانی بۆ بە ئەندامبوون لە یەکێتی ئەوروپا، ساڵی ڕابردوو سەرۆك كۆماری تورکیا لە کۆبوونەوەی باڵیۆزەکانی یەکێتی ئەورووپا لە پایتەختی تورکیا ڕایگەیاند، سەبارەت بە ئەندامێتی یەکێتی ئەورووپا “لە ئەولەویەتی ستراتیژی ئێمە دەمێنێتەوە”.(12)
هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا داوای لە سوید کرد هەنگاوی کۆنکرێتی بنێت بۆ قبوڵكردنی ئەندامێتی سوید لە ناتۆ، دوای شەڕی ڕوسیا و ئۆكرانیا، هەریەكە لە سوید و فنلەندا داواكارییەكی یاساییان ئاراستەی ناتۆ كرد كە ئەو دوو وڵاتە ببن بە ئەندام لە ناتۆ، ئەمەش لە ترسی ئەوەی وەك ئۆكرانیا هێرش نەكرێتە سەریان و پارێزراوبن، توركیا ڕازی بووە بەوەی فنلەندا ببێت بە ئەندام لە ناتۆ، بەڵام سەبارەت بە سوید تا ئێستا ڕەزامەندی نیشان نەداوە بەڵكو توركیا مەرجی ئەوەی لەسەر سوید داناوە كە دەبێت ئەو كەسانەی كە ناویان هەیە و داواكارن لەلایەن توركیاوە و سەر بە پەكەكەن یاخود نزیكن لە پەكەكەوە سوید تەسلیمی توركیایان بكاتەوە، هەروەها سەبارەت بە گویلەنییەكانش بەهەمان شێوە ئەو لیستەی توركیا داویەتی بە سوید دەبێت ئەو كەسانە تەسلیم بە توركیا بكرێنەوە. بۆیە هاكان فیدان سورە لەسەر ئەوەی ئەو كەسانەی داواكراون لەلایەن حكومەتی توركیاوە تەسلیم بكرێنەوە.(13)
لەلایەکی دیکەوە یەشار گولەر وەزیری بەرگری تورکیا ڕایگەیاند، لە کۆبوونەوە دوو قۆڵییەکانماندا بە هاوپەیمانەکانمان ڕاگەیاند کە پشتیوانی لە سیاسەتی دەرگای کراوەی ناتۆ دەکەین، هەروەها سوید دەتوانێت وەک فینلاند ببێتە ئەندامی ناتۆ ئەگەر بەڵێنەکانی لە یاداشتە سێ قۆڵییەکان بە شێوەیەکی کۆنکرێتی جێبەجێ بکات. لەوانەیە تورکیا داوکاری سوید بۆ ئەندامبوون لە هاوپەیمانی ناتۆ ڕازی بێت، چونکە ئەگەر بێت و تورکیا ڕازی نەبێت ئەوا بە ئەگەرێکی زۆرەوە لەلایەن هاوپەیمانی ناتۆوە بە تایبەت ئەمریکا توشی سزای دارایی دەبێتەوە، دۆخی ئابووری تورکیاش لە ئێستادا وا ناخوازێت کە توشی سزا و گەمارۆ ببێتەوە لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپاوە.(14)
ینس ستۆڵتنبێرگ، سکرتێری گشتی ناتۆ ڕایگەیاند، ئەو کۆبوونەوەیەی لە ئەنقەرە لە نێوان تورکیا و سوید و فینلاند بەڕێوەچوو، ئەرێنی بوو، لەگەڵ هەندێک پێشکەوتن. ئاماژەی بەوەشکرد، سوید “ئەرکەکانی خۆی جێبەجێکرد، دەستووری گۆڕی و جەختی لەسەر شەڕی دژی تیرۆر کردەوە و ڕێگرییەکانی هەناردەکردنی چەکی بۆ تورکیا هەڵگرت”. (15)

لە کابینەی پێشووی حکومەتەکەی ئەردۆگان تەنها دوو وەزیر ماونەتەوە. پارێزگاری ئیستەنبوڵ کە بە ڕکابەرێکی سەرسەختی سولەیمان سۆیلۆ دادەنرێت کراوە بە وەزیری ناوخۆ. سەرۆکی دەزگای هەواڵگری (میت) کراوە بە وەزیری دەرەوە،

حكومەتی نوێی توركیا و ئەمریكا:
هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا یەکەم دیداری دووقۆڵی خۆی لەگەڵ ئەنتۆنی بلینکن هاوتا ئەمریکیەکەی ئەنجامدا، فیدان ئاماژەی بەوەکرد، ڕەنگە لەسەر هەموو شتێک لەگەڵ ئەمریکا ڕێکنەکەوین، بەڵام هاوپەیمانی درێژخایەنمان لە (ناتۆ) هەیە و بابەتەكانی دیکە ناچارمان دەکات بەردەوام بین لە کارکردنی پێکەوەیی. وتیشی ئەوان لە لەندەن بوون بۆ ئەوەی “پشتیوانی بۆ ئۆکرانیا نیشان بدەن”. فیدان لەگەڵ هاوتا ئەمریکیەکەیدا بارودۆخی ئۆکرانیای تاوتوێکردووە، ڕێککەوتنی ناردنی دانەوێڵە بە دەستپێشخەرییەکی تورکیا ئەنجامدراوە، فراوانکردنی ڕێکخراوی پەیمانی باکووری ئەتڵەسی (ناتۆ)، ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا، هەروەها پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات، بەو پێیەی هاكان فیدان پێشتر بەرپرسی دەزگای هەواڵگری میت بووە، بە وەرگرتنی پۆستی وەزارەتی دەرەوەی توركیا، لەوانەیە گۆڕانگاریی بنچینەیی ڕووبدات لە سیاسەتی دەرەوەی توركیادا لە گەڵ وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی و لە هەوڵی ئاسایی كردنەوەی ئەو پەیوەندییانە بێت كە پێشتر توركیا تارادەیەك دووركەوتبووە لە ئەمریكا و هەندێك وڵاتی ئەوروپی، وە چەند پرسێك هەیە كە جێگای ناكۆكی و ململانێی نێوان توركیا و ئەمریكا بوو لە گرنگترین ئەو پرسانەش ئەمانەن:
كڕینی فڕۆكەی ئێف 16 ی ئەمریكی لەلایەن توركیاوە، ئەندامێتی سوید لە ناتۆ، ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا و ئەرمینیا، ئازەربایجان و ئەرمینیا، ڕێککەوتنی ناردنی دانەوێڵەی ئۆکرانیا، ڕۆژئاوای كوردستان، هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ هەسەدە، كڕینی سیستەمی بەرگری ئاسمانی ئێس 400 ی ڕوسی لەلایەن توركیاوە.(16) پێش هەڵبژاردنەكانی توركیا پەیوەندییەكانی توركیا و ئەمریكا بۆ نزمترین ئاست دابەزی و جۆرێك لە دژیەكی هەبوو بەرامبەر بە یەكتری بەهۆی چەندین پرسی هەڵپەسێردراوەوە، بەڵام دوای هەڵبژاردنەكانی توركیا، ئەمە یەکەم کۆبوونەوەی نێوان وەزارەتی دەرەوەی تورکیا و ئەمریکایە، لە ئێستادا کە تورکیا پێویستی بە ئاسایی کردنەوەی پەیوەندییەکان هەیە لەگەڵ ئەمریكا، بۆیە لە ئێستادا وتارەکان و هەڵوێستەکانی سەبارەت بە ئەمریکا و ئەوروپایش نەرمی نواندنی پێوە دیارە، چونکە تورکیا ناتونێت دەستبەرداری وڵاتانی ڕۆژئاوا ببێت، ئەمەش ڕەنگە بگەڕێتەوە بۆ بیرکردنەوەی سەرۆکی میت ئیبراهیم کالن، کە لە پشت داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەی تورکیاوەیە.

حكومەتی نوێی توركیا و قوبرص ، یونان، ئەرمینیا، ئازەربایجان :
جەودەت یڵماز جێگری سەرۆک کۆماری تورکیا ڕایگەیاند، سەرەڕای هەوڵدان بۆ دابڕین و دوورخستنەوەی تورکیا و قوبرسی باکوور لە ناوچەکە؛ بەڵام تورکیا بە هێزی خۆی ئەو هەوڵانەی شکست پێهێنا، جەختیشی کردەوە، ڕێککەوتنی سنووری دەریایی نێوان تورکیا و لیبیا لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩ یەکێک بوو لە هەنگاوە گرنگەکانی تورکیا کە هەموو ئەو هەوڵانەی لەباربرد بۆ دوورخستنەوەی تورکیا لە هاوکێشەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست. مەبەست لە وتەكانی جێگری سەرۆک کۆماری تورکیا بریتییە لە جەختکردنەوە و چەسپاندنی سیاسەتی حكومەتی پێشوویان سەبارەت بەو ڕێككەوتنانەی لە نێوان تورکیا و لیبیا كراوە لە نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان و فایز ئەلسەراج سەرۆکی ئەنجومەنی سەرۆکایەتی حکومەتی “الوفاق الوطنی” لیبیا ، كە ئەو ڕێككەوتنە بووە هۆی واژوکردنی چەندین یاداشتنامەی لێکتێگەیشتن لە بواری ئەمنی و سەربازی و سەروەری دەریایی. ئەم لێکنزیکبوونەوەی تورکیا و لیبیا کاردانەوە و توڕەیی مصر و یۆنانی لێکەوتەوە لەوكاتەدا. بۆیە جەختکردنەوە لەو لێكنزیكبونەوەیەی نێوان توركیا و لیبیا دژی بەرژەوەندییەكانی یۆنان و مصرە لە ناوچەكەدا، بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە دووبارە پەیوەندییەكانی مصر و یۆنان لەگەڵ توركیا تێكبچێتەوە لەسەر سنورە ئاوییەكان. لەبەرئەوە حكومەتی نوێی توركیا زیاتر هەوڵدەدات ڕۆڵێكی هەرێمی گرنگ و كاریگەر ببینێت لە ناوچەكەدا و وەك هێزێكی خاوەن هەژموون و كاریگەر هەنگاو دەنێت سەبارەت بە پرسە هەستیار و گرنگ و چارەنوسسازەكان(17)

دوای سەردانەکەی بۆ قوبرسی تورکی، سه‌رۆک كۆماری توركیا، ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ڕایگه‌یاند: “نه‌خشه‌ڕێگای ئێمه‌ دیاره‌. چه‌قی ئه‌م نه‌خشه‌ڕێگایه‌ له‌سه‌ر ئاشتی بنیاتنراوه‌. ئێمه‌ خوازیارین ده‌ریای ئیجه‌ وه‌ك ده‌ریای ئاشتی په‌یام بگه‌یه‌نێته‌ جیهان”. ئه‌ردۆغان رایگه‌یاند، “ده‌سته‌به‌ركردنی گواستنه‌وه‌ی وزه‌ی كاره‌با به‌ كێبڵ بۆ قوبرسی توركی باكوور گرنگترین هه‌نگاومان ده‌بێت، دوای ئه‌وه‌ ئیتر پچڕانی ته‌زووی كاره‌با له‌وێ نامێنێت”. دواتر ئەردۆغان سەردانی ئازەربایجانی کرد و لە رێوڕەسمێکی فەرمییدا لەلایەن سەرک کۆماری وڵاتەکە، ئیلهام عەلیێڤ-ەوە پێشوازی لێکرا. حكومەتی نوێی توركیا كار لەسەر ئەوە دەكات ڕۆڵیكی كارا و كاریگەر و گەورە ببینێت لە ناوچەكەدا، لەلایەك وەك زلهێزێكی هەرێمی مامەڵە دەكات و هەوڵی هەژموون و نفوس و فراوانخوازی دەدات لە لایەكی ترەوە لە هەوڵی ئەوەدایە ئەو پرسانەی لە ڕابردوودا هۆكاری سەرەكی كێشە و ناكۆكی بوو لە نێوان وڵاتاندا بە شێوەی ئاشتی و دانوستان چارەسەریان بكات، بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە توركیا لە هەوڵی ئەوەدا بێت پەیوەندییەكانی ئاسایی بكاتەوە لەگەڵ یۆنان. لەوانەیە توركیا هەوڵی ئەوەبدات كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەرمینیا ئاسایی بكاتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش هەوڵی ئاشتەوایی بدات لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان. لەوانەیە ئەمە خواستی ئەمریكییەكانیش بێت. لەوانەیە هۆكاری تریش بوونی هەبێت، بۆ نموونە ئابووری توركیا لە ئێستادا لە قەیراندایە ئەیەوێت زیاتر سنورەكانی كراوە بێت لەگەڵ وڵاتاندا هیچ ناكۆكییەك كاریگەری نەبێت لەسەر ئابووری توركیا.(18)

حكومەتی نوێی توركیا و صربیا، كۆسۆڤۆ
سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و تێیدا ئامادەیی ئەنقەرەی بۆ ڕۆڵی نێوەندگیری لە نێوان صربیا و کۆسۆڤۆ ئاشکرا کرد، کە لەم دواییانەدا کۆسۆڤۆ جیابوونەوەی تاکلایەنەی خۆی لە صربیا ڕاگەیاند. ئەوەشی خستووەتەڕوو، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا دوو پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ ئەلێکساندەر ڤوچیچ سەرۆکی صربیا و ئەلبین کورتی سەرۆکوەزیرانی کۆسۆڤۆ کردووە. لە بەیاننامەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، ئەردۆغان لە میانی پەیوەندییەکەدا پشتڕاستی کردووەتەوە کە تورکیا ئامادەیە بەشداری لە پڕۆسەی دانوستاندا بکات.
هەروەها وەزارەتی بەرگریی تورکیا ڕایگەیاند، لەسەر داواکاریی فەرماندەی هێزی هاوبەشی ناتۆ، کەتیبەیەکی کۆماندۆ ڕەوانەی کۆسۆڤۆ دەکەن. لە ڕاگەیەنراوێکی وەزارەتەکەدا هاتووە “تورکیا لە چوارچێوەی نوێنەرایەتییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، ناتۆ، یەکێتی ئەوروپا و ڕێكخراوی ئاسایش و هاوكاری ئەوروپا و لە پەیوەندییە دووقۆڵییەکان بەردەوامە لە بەشداریکردن لە ئاشتی و سەقامگیری ناوچەیی و جیهانی. لەم چوارچێوەیەدا توركیا لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ پێشهاتەکانی بەڵقان دەکات”.
ئەردۆغان دەیەوێت تورکیا بکاتە وڵاتێک کە تەنها لەسەر ئاستێکی ناوخۆیی و هەرێمیدا نەمێنێتەوە و زیاتر پەرەی پێبدات و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ڕۆڵی هەبێت لە چارەسەرکردنی کێشەکانی جیهان، هەربۆیە ئامادەیی خۆی دەربڕیوە بۆ نێوەندگیری نێوان سربیا و کۆسۆسڤۆ، هاوکات ئەردۆغان و دەسەڵاتدارانی تورکیا پێیان وایە کە تورکیا دەتوانێت ببێتە نێوەندگیرێک بۆ کێشەی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیاش، هاوکات تورکیا ڕۆڵی هەیە لە گرێبەستی دانەوێڵە کە لە نێوان تورکیا و ڕوسیا و ئۆکرانیا و نەتەوەیەکگرتووەکان واژۆکراوە بۆ گواستنەوەی دانەوێلەی ڕوسیا و ئۆکرانیا لە ڕیگەی دەریای ڕەشەوە بۆ ئەو وڵاتە هەژارانەی پێویستیان بە دانەوێڵەیە و بە هۆی جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیاوە نەدەگەیشتە دەستیان، هاوکات لە دوای سەرکەوتنەکەی لە هەڵبژاردنەکان، ئەردۆغان ڕایگەیاند، تورکیا دەکەنە ئەستێرەیەکی درەوشاوە، بۆ ئەمەش لە ئێستاوە لە هەوڵی ئەوەدایە تورکیا بکاتە وڵاتێکی گرنگ و كاریگەر لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، پێدەچێت بۆ لەمەودوا تورکیا بەردەوامبێت لەسەر ئەم سیاسەتەی لە زۆربەی کێشە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکاندا ڕۆڵێکی نێوەندگیر و ئاشتیخواز ببینێت.(19)

حكومەتی نوێی توركیا و پرسی كورد:
دوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی توركیا، کۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی بە سەرۆکایەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان دەستیپێکرد. ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتمانی بریتین لە جەودەت یەڵماز جێگری سەرۆک کۆمار، یەڵماز تۆنگ وەزیری داد، هاکان فیدان وەزیری دەرەوە، عەلی یەرلی کایا وەزیری ناوخۆ، یەشار گیولەر وەزیری بەرگری، سەرۆکی دەستەی ئەرکان و فەرماندەکانی هێزی وشکانی و دەریایی و ئاسمانی، لەو كۆبوونەوەدا باسی چەندین مەلەفی ئەمنی گرنگ كراوە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی،(20) جەودەت یەلماز جێگری سەرۆک کۆماری تورکیا ڕایگەیاند، لەژێر سەرکردایەتی سەرۆکی تورکیا ئەردۆغان کار لەسەر دۆسیەکانی ئابووری و ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر دەکەین و جەختی لەوە کردەوە کە حکومەتی نوێی تورکیا ئامانجی ئەوەیە لە ڕیزی وڵاتانی پێشکەوتوودا بێت. هاوکات عەلی یەرلی کایا وەزیری ناوخۆی تورکیا ڕایگەیاند، لە شەڕی تورکیا دژی تیرۆر و کۆچبەری نایاسایی و تاوانەکان درێژە بە سیاسەتی وەزیری پێشوو سولەیمان سۆیلو دەدات. وتیشی مەرجەعییەتی سەرەکی بۆ ئێمە یاسایە. دەستبەرداری نابین. بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و کۆچبەری نایاسایی و تاوانەکان بەردەوام دەبێت”. هەروەها هاکان فیدان لە مەراسیمی وەرگرتنی پۆستی وەزیری دەرەوە لە چاوشئۆغڵو وتی، بەردەوام دەبم لە پێشخستنی دیدگای سیاسەتی دەرەوەی نەتەوەیی، کە لەسەر بنەمای سەربەخۆیی دەوڵەتەکەمان لە هەموو بوارەکانی دەسەڵات و سەروەری ئیرادەی نەتەوەکەمان دامەزراوە. ئەوە دەردەکەوێت کە سیاسەتەکانیان بە هامان شێوازی پێشوو بەردەوام دەبێت، یەکێک لە پرسە سەرەکییەکان بۆ دەسەڵاتدارانی تورکیا بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرە کە زیاتر مەبەستیان لێی (پەکەکە)یە، (21).

لە ماوەی ڕابردوودا بەشێک لە پارتە کوردییەکان لە باكووری كوردستان و تورکیا بە تۆمەتی پەیوەندییان لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان “پەکەکە” لە تێڕوانینی توركیادا بە تیرۆریست ناسراون. پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە ئێستادا لەبەردەم دادگای دەستووری ئەو وڵاتەدا بەهەمان تۆمەت ڕووبەڕووی سکاڵایەکی یاسایی بووەتەوە و ڕەنگە بە بیانووی پەیوەندی لەگەڵ پەکەکە دابخرێت، هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی تورکیا هەدەپە بەناوی پارتی چەپی سەوزەوە بەشداری بكات، داواکاری گشتی تورکیا داوادەكات هاوکارییەکانی حکومەت بۆ هەدەپە بلۆک بکرێت، ئەگەر هەیە كە دادگای دەستووری ڕازی بێت لەسەر ئەوەی پاڵپشتییە داراییەکانی هەدەپە بلۆك بکرێت، بەم جۆرەش دەسەڵات دەتوانێت بە بڕینی سەرچاوەی دارایی هەدەپە تەواو لاوازی بکات، بەجۆرێک ئاستی چالاکی و سیاسەتەکانی بەرەو کەمترین ئاست بەرێت، لە ئەگەری داخستنی هەدەپە ڕەنگە ئەندامان و سەرکردەکانی هەدەپە وەک هاوسەرۆکانی بچنە ناو پارتی چەپی سەوزەوە و لەوێوە درێژە بە کاری سیاسی خۆیان بدەن. بەهۆی ئەو دژایەتییەی هەدەپە بۆ ئەردۆغان هەیبوو لە كاتی هەڵبژاردنەكان و پشتگیری لە کەمال كڵیچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوبەشی بەرەی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەرۆکایەتی کۆمار، ئەگەری ئەوە هەیە كە هەدەپە بە تەواوەتی لە قاڵب بدرێت و بچوكبكرێتەوە، ڕۆژی ١٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ دادگای دەستووری تورکیا داوایکرد بەهۆی بەشدارینەکردنی لە هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایار بە ناوی هەدەپەوە، هاوکارییەکانی حکومەت بۆ ئەو پارتە بلۆک بکرێن. ئەو هاوکارییە بەگوێرەی بڕگەی ١ لە یاسای پارتە سیاسییەکان بە هەدەپە دەدرێت و بڕەکەی ٤٠٠ ملیۆن و ٢٢٨ هەزار و ٧٧٦ لیرەیە کە دەکاتە نزیکەی ١٧ ملیۆن دۆلار.(22)

دەرئەنجام
توركیای سەردەمی ئەردۆغان و پارتی داد و گەشەپێدان كە بە پارتێكی ئیخوانی دەناسرێت، بە هۆی ناسنامە و سیاسەت و ئایدۆلۆجیا و ئامانجەكانیانه‌وه‌ لە بەرە و جیهانی ڕۆژائاوایی تاڕادەیەك دووركەوتبووە بەتایبەتی پێش هەڵبژاردنە گشتییەكانی توركیا لە ١٤ و ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٣، ئەمەیش وایكردووە كە پێویستی بەوە هەبێت لە ناوچەكە و جیهانی ئیسلامیدا پێگەی ڕێبەرایەتی و ناوەندیی هەبێت، هەوڵی بەدەستهێنانی هەژمونی ناوچەیی بدات. لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا ئەردۆغان نەخشەڕێگای توركیای داڕشتووە، كە سیاسەتی دەرەوە زیاتر سەربەخۆ بێت لە ڕۆژئاوا و لە هەمانکاتدا ناسنامەی جیۆپۆلەتیکی خۆی وەک بەشێک لە ناتۆ بپارێزێت.
تورکیا وەک ڕۆژهەڵاتیترین وڵاتی ئەوروپا و ڕۆژئاوایترین وڵاتی ئاسیا ئامانجی بەهێزکردنی پەیوەندییە ستراتیجییەکانیەتی لە ئێستادا و لە هەوڵی پەرەپێدانی پەیوەندییە ستراتیجییە نوێیەکانی بووە بۆ داهاتوو. پرۆسەی ئەندامێتی تورکیا لە یەکێتی ئەوروپا یەکێکە لە ئەولەویەتەکانی ستراتیجی توركیا. ئەم وڵاتە هاوبەشیی ستراتیجی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کە هاوپەیمانیەتی لە ناتۆدا هەیە و پێی وایە پەیوەندییەکانی بایەخێکی چارەنووسسازیان هەیە بۆ ئاسایش و خۆشگوزەرانی لە ئەوروپا.

بەهۆی ئەو دژایەتییەی هەدەپە بۆ ئەردۆغان هەیبوو لە كاتی هەڵبژاردنەكان و پشتگیری لە کەمال كڵیچدارئۆغلۆ کاندیدی هاوبەشی بەرەی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەرۆکایەتی کۆمار، ئەگەری ئەوە هەیە كە هەدەپە بە تەواوەتی لە قاڵب بدرێت و بچوكبكرێتەوە.

ساڵانی ڕابردوودا تورکیا لە سیاسەتی دەرەوەدا بوونی خۆی لە ناوچەکەدا بەهێزتر کردووە، ئەمەش لە ڕێگەی فاکتەری سەربازییەوە، توركیا سوودمەندبووە لە ئامادەیی سەربازی لە سوریا و لیبیا و عێراق. هەروەها خزمەتگوزاری سەربازی و ڕاوێژ بە زۆرێک لە وڵاتانی ئەفریقا دەکات، هەندێك لە وڵاتانی عەرەبی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ توركیادا بەرەو گرژی و ئاڵۆزی ڕۆیشت ، بەتایبەتی سعودیە، ئیمارات، مصر و هەروەها ئیسرائیل، بەڵام لە دوو ساڵی ڕابردوودا توركیا پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی سعودییە و ئیمارات و ئیسرائیل بەرەو باشتر ڕۆیشت، ئەمەش بە هۆی هەوڵەكانی ئەردۆغانەوە بوو. لەم دواییانەدا سیاسەتی دەرەوەی تورکیا پشتی بە ڕێبازێکی نوێ بەستووە بۆ ژینگەی نێودەوڵەتی ناوچەکە، ڕێبازە نوێیەکەی تورکیا بریتییە لە باشترکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ دەوڵەتانی کەنداوی عەرەبیدا – لەسەر بنەمای خستنەڕووی فاکتەری ئابووری لە سیاسەتی دەرەوەدا، لە هەوڵدایە بۆ کەمکردنەوەی فشارە دەرەکییەکان لەسەر تورکیا و گەڕاندنەوەی بازاڕەکانی وڵاتانی عەرەبی.

لیستی سەرچاوەكان
(1) سایتی فەرمی سەرۆكایەتی توركیا:
https://www.tccb.gov.tr/ar/-/1666/147387/cumhurbaskani-erdogan-kabinesini-acikladi
(2) هاكان فیدان لە ساڵی 1968 لە دایكبووە و لە ساڵی 1986 كۆلێژی سەربازی خوێندووە لە ئەمریكا. بەكالۆریۆسی لە زانستە سیاسیەكان و ئیدارە بەدەستهێناوە. ماستەری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان هەیە. تێزی دکتۆراکەی دەربارەی ڕۆڵی تەكنۆلۆجیا لە گەیشتن بە ئامانجەكاندا-یە. ساڵی 2010 بووە بە سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا (میت). وەك بەهێزترین كەسی هەواڵگری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوە، چەند ساڵێكە وەك دووەم پیاوی توركیا ناوی دەبرێت. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
https://www.internethaber.com/iste-hakan-fidanin-sir-dolu-yasami-764871h.htm
(3) https://www.aljazeera.net/opinions/2023/6/4/
ملامح-السياسة-الخارجية-التركية
* ئویغورەکان بەشێکن لە هۆزە پەرتەوازەکانی گەلانی مەنگۆل و بە زۆرینە مووسڵمانی سوننەن، ئێستا نزیکەی 12 ملیۆنیان لە وڵاتی چین دەژین، لە ساڵانی ڕابردوودا چەندین ڕاپۆرتی جیاواز لەبارەی هەوڵی حکومەتی چین بۆ گۆڕینی بیری ئیسلامی ئویغورەکان بڵاوکراوەتەوە. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە
: https://www.bbc.com/news/world-asia-china-22278037
(4) https://www.cfr.org/backgrounder/turkeys-growing-foreign-policy-ambitions
(5) https://www.economist.com/special–report/2023/01/16/turkey–has–a–newly–confrontational–foreign–policy
(6) https://www.tccb.gov.tr/ar/cabinet/
* ئیبراهیم کالن لە ١٥ی ئەیلوولی ١٩٧١ لە خانەوادەیەکی خەڵکی پارێزگای ئەرزڕۆمی باکووری کوردستان لە ئەستەنبوڵ لە دایک بووە. لە ساڵی ١٩٩٢ بەشی مێژووی زانکۆی ئەستەنبوڵی خوێندووە. ماستەری لە فیکر و فەلسەفەی ئیسلامی لە مالیزیا تەواو کردووە. لە ١٩٩٦ دکتۆرای لە زانکۆی جۆرج واشنتۆن بەدەستهێناوە. پلەی زانستی ئێستای پرۆفیسۆرە لە بواری مێژوودا. لە ساڵی ٢٠٠٩دا بووەتە ڕاوێژکاری یەکەمی سەرۆکوەزیرانی تورکیا. لە ٢٠١٢دا بووەتە ڕاوێژکاری سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا. بە هەڵبژاردنی ئەردۆغان وەک سەرۆک کۆمار ئیبراهم کالن وەک یاریدەدەری سکرتێری سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا دەستی بەکار کردووە. لە ساڵی ٢٠١٤ەوە لەلایەن ئەردۆغانەوە راستەوخۆ کراوەتە وتەبێژی سەرۆکایەتی تورکیا. لە ساڵی ٢٠١٨دا بووەتە سەرۆکی دەزگای ئاسایش و سیاسەتی دەرەوەی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا. دوای ڕاگەیاندنی کابینەی نوێی حکومەتی تورکیا کالن کرا بە سەرۆکی دەزگای هەواڵگری نیشتیمانی تورکیا (میت). خێزاندارە و باوکی سێ منداڵە، گۆرانی دەڵێت و بەرهەمی هونەری هەیە. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: https://www.setav.org/en/yazar/ibrahim-kalin /
(7) https://www.aljazeera.net/politics/2023/6/6/
إبراهيم-قالن-لماذا-اختار-أردوغان-كبير
(8) https://www.zamanarabic.com/tag/بشار-الأسد/
(9) https://mubasher.aljazeera.net/news/politics/2023/5/19/أردوغان-يرد-على-طلب-الأسد-انسحاب-الجيش
(10) https://www.aa.com.tr/ar/تركيا/ممثل-تركيا-لدى-الاتحاد-الأوروبي-يقدم-أوراق-اعتماده/2842520
(11) https://www.turkpress.co/node/98075
(12) https://www.bbc.com/arabic/inthepress-65696114
(13) https://arabic.rt.com/world/1467955-هاكان-فيدان-يبحث-مع-نظيره-السويدي-انضمام-ستكهولم-إلى-حلف-الناتو/
(14) https://www.skynewsarabia.com/world/1630316-تركيا-ندعم-سياسة-الباب-المفتوح-للناتو-ورسالة-للسويد
(15) https://www.aa.com.tr/ar/تركيا/الناتو-اجتماع-أنقرة-حول-عضوية-السويد-وفنلندا-كان-إيجابيا/2922474
(16) https://www.dailysabah.com/arabic/politics/2023/06/21/وزير-الخارجية-التركي-يلتقي-نظيره-الأمريكي-في-لندن
(17) https://www.aljazeera.net/news/2023/6/19/نائب-أردوغان-لن-نتراجع-عن-صون-حقوق
(18) https://www.trtarabi.com/now/نائب-أردوغان-يجدد-التزام-تركيا-الدفاع-عن-حل-الدولتين-في-قبرص-13686395
(19) https://arabic.euronews.com/2023/06/05/turkey-sends-troops-to-help-quell-unrest-in-kosovo – https://www.trtarabi.com/now/تركيا-ترسل-كتيبة-قوات-خاصة-إلى-كوسوفو-في-يونيو-الجاري-13478007
(20) https://www.aa.com.tr/ar/تركيا/-بدء-أول-اجتماع-لمجلس-الأمن-القومي-التركي-بعد-الانتخابات/2917771
(21) https://sputnikarabic.ae/20230605/نائب-الرئيس-التركي-الحكومة-تركز-على-الملفات-الاقتصادية-والأمنية-ومكافحة-الإرهاب-1077750303.html
(22) https://www.alaraby.co.uk/politics/تركيا-طلب-إلى-المحكمة-الدستورية-بحجز-أموال-لحزب-الشعوب-الكردي- https://www.alarabiya.net/arab-and-world/2023/03/09/المحكمة-العليا-التركية-تلغي-حظر-حسابات-حزب-الشعوب-الديمقراطي