بەختیار ئەحمەد ساڵح

پێشەکی
هەموو ساڵێک لەگەڵ دەستپێکردنی وەرزی گەرماو توانەوەی بەفر لە شاخەکان، سوپای تورکیا پڕۆسە سەربازییەکانى لە هەرێمى کوردستان دژی بە پارتى کرێکارانى کوردستان (پەکەکە) توندتردەکاتەوە، هەوڵێک کە هەتا ئەمڕۆ بەبێ ئەنجام ماوەتەوە، بەڵام پێدەچێت تورکیا ئەمساڵ بیەوێت پرسی بوونى پەکەکە، بە تایبەت لە هەرێمى کوردستان، یەکلاییبکاتەوە، بەڵام وەک خۆیان دەڵێن، بە هاوکاریی سوپاى عێراق‌و پارتى دیموکراتى کوردستان.
بۆ تاووتوێکردنى ئەو کارەو چەند پرسێکى دیکە، ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، دواى (١٣) ساڵ، جارێکی دیکە سەردانی عێراقى کردەوە. سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ عێراق گواستنەوەیەکی گەورە بوو لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتدا، کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا گرژی‌و ئاڵۆزیی زۆرى بەخۆیەوەبینیبوو، ئەمەیش بە هۆی کۆمەڵێک کێشەی هەڵپەسێردراوی نێوانیانەوە، کە ڕەنگە گرنگترینیان دۆسیەى پەکەکە بێت. ئەردۆگان لە سەردانەکەیدا جگە لە بەغداد، هاتە هەولێریش، ئەنقەرە بە هاوكاریی بەغداد و هەولێر دەیەوێت شەڕی دژی پەکەکە لە عێراق بگوازێتەوە بۆ قۆناغی کۆتایی، بۆ گەیشتن بەم ئامانجە دەبێت هێز بە پانتایی زیاتر لە (٣٠٠کم)و قوڵایی (٣٠-٤٠کم) لە خاكى عێراقدا بڵاوبکاتەوەو ناوەندێکی ئۆپراسیۆنی هاوبەشيش لەگەڵ سوپاى عێراقدا دابمەزرێنێت، ئەگەرچی هەتا ئێستا هیچ پێشکەوتنێک لەو ڕووەوە بەدینەهاتووە. سەبارەت بە نیازی ڕانەگەیەنراوی تورکیا، عێراق نیگەرانيیەکى زۆرى هەیە لە ئۆپراسیۆنێکی لەو شێوەیە، بە تایبەتی دواى ئەوەى کە کەناڵێکی تەلەفزیۆنیی تورکیا لەم دواییانەدا نەخشەیەکی نوێی تورکیای پیشاندا، کە تێیدا بەشێک لە باکووری عێراق‌و سوریا لەگەڵ قوبرس‌و بەشێک لە یۆنان‌و ئەرمینیا خراونەتەسەر خاکی تورکیا، هەر لەبەر ئەم هۆکارە زۆرێک ترسیان لەوەیە تورکیا هەوڵی جێبەجێکردنی پلانێکی لەو چەشنە بدات، بۆ فراوانکردنی بازنەی جوگرافیای خۆی، لە ڕێگەى ئۆپراسیۆنێکی لەو شێوەیەوە. جێى ئاماژەپێدانە، ماوەی چەند ساڵێکە تورکیا ئۆپراسیۆنی سەربازی لە باکوری عێراق دەکات، لە کاتێکدا هیچ کام لەو ئۆپراسیۆنانە ڕەزامەندیی حکومەتی عێراقی لە سەر نەبووە(١). بە شێوەیەکى گشتى سیاسەتە دژبەرەکانى تورکیا لە ڕووی سیاسی‌و ئاسايش‌و ئاوو ئابووريییەوە دەرهەق بە عێراق هەتا ئەو کاتەى کە دۆسێی پەکەکە یەکلایینەکرێتەوە، وەک خۆی دەمێنێتەوەو پێناچێت تورکیا تەنها بە ئیدانەکردن ڕازیببێت.

سەردانەکەى ئەردۆگان بۆ عێراق
ڕەجەب تەیب ئەردۆگان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ عێراقداو وەک بەشێک لە ستراتیژى وەرچەرخان بەرەو کەنداو لە پێناوی بوژانەوەیەکی خێرای ئابووریی تورکیادا، سەردانى عێراقی کردەوە. سەردانەکە چەندین ئاماژەی لەخۆگرتبوو بۆ دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی پەیوەندییەکان‌و هاوکاریی نێوان هەردوو وڵات. لە گفتوگۆکاندا بە ڕوونى پرسەکانى ئاو، ئاسایش‌و وەبەرهێنانى تورکیا لە پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان بەستراوەتەوە بەو ڕۆڵەى کە دەبێت عێراق بیگێڕێت لە ئۆپراسیۆنە سەربازییەکەى تورکیا لە هەرێمى کوردستان.
سەردانەکە لە ژێر ڕۆشنایی نزیکبوونەوەی ستراتیژی بەرفراوان دێت بۆ تاووتوێکردنى پرسە گرنگەکانى وەک قەیرانی ئاو، ئاسایش، ڕێگەى گەشەپێدان، زیادکردنی قەبارەی بازرگانیی دوولایەنەو داواکارییەکانی عێراق سەبارەت بە گواستنەوەی غازی سروشتی‌و نەوت لە ڕێگەی تورکیاوە. سەبارەت بە پرسی ئاو، کە گرنگییەکى ژیاریی هەیە بۆ عێراق، دامەزراوەی توێژینەوەی کارنێگی ئەمریکی لە ڕاپۆرتێکدا ڕایگەیاندووە کە لە ساڵی (٢٠٢٥)دا قەبارەی ئاوی ڕووبارەکانی دیجلەو فورات بە ڕێژەی (٥٠٪) کەمدەبێتەوە(٢)، ئەمە لە کاتێکدایە کە پشکی عێراق لە ئاودا بە هۆی پڕکردنەوەی بەنداوەکانی تورکیاوە، زۆر دابەزیوە لە نزیکەی (٧٣) ملیار مەتر سێجا لە ساڵی (٢٠٠٣)، بۆ (٥٠) ملیار مەتر سێجا لە ساڵی (٢٠٢٠) کەمیکردووە.
لەگەڵ زیادبوونی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا، پێویستە پرسی یەکلاییکردنەوەى دۆسیەی ئاو لە عێراق کاراتربکرێت، چونکە تەواوى ئەو ڕاپۆرتانەی لە سەر گۆڕانی کەشوهەوا ئامادەکراون، دەریدەخەن کە کەمیی ئاو لە ناوچەکەدا لە ساڵی (٢٠٥٠)دا بە شێوەیەکی بەرچاو زیاددەکات(٣).
سەبارەت بە کاتى سەردانەکەی ئەردۆگان، سێ هۆکاری سەرەکی هەن، کە گرنگییەکەى دیاریدەکەین:
یەکەم: پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان، کە دەبێت بە خێرایی جێبەجێبکرێت، لە ژێر ڕۆشنایی سەرهەڵدانی پڕۆژەی جێگرەوە.
دووەم: واژووکردنی ڕێککەوتن بۆ هاوکاریکردن لە دەستەبەرکردنی ئاسایشی سنوورەکانی باشووری تورکیا.
سێیەم: ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە ناوچەکە.

یەکەم: پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان
ڕێگەى گەشەپێدان، کە بە (١٢٠٠کم) هێڵى ئاسن‌و ئوتوبان بەندەرى فاوو کەنداو دەبەستێتەوە بە تورکیاو ئەوروپاوە، بە ڕێگەى ئاوریشمیی نوێ ناوزەدکراوەو ناوچەیەکى بەرفراوان لە ئەوروپاوە هەتا کەنداو دەگرێتەوە. ئەم پڕۆژەیه تەنها ئامانجی دروستکردنی پردێک نییە لە نێوان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەوروپادا، بەڵکو ئامانجى بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی تورکیایە لەگەڵ دەوڵەتەکانی کەنداودا(٤). لەگەڵ تەواوبوونی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێداندا، کە بە خاکی عێراق‌و تورکیادا تێدەپەڕێت، ماوەی گواستنەوەی کەلوپەل لە نێوان ناوچەکەو ئەوروپا بۆ (٢٥) ڕۆژ کەمدەبێتەوە، لە کاتێکدا کە جوڵەی ئەو کەشتییانەی بە کەناڵی سوێسدا تێدەپەڕن، (٣٥) ڕۆژ دەخایەنێت(٥).
جگە لە لایەنە ئابوورییەکەى، ئەنقەرە مەبەستیەتى لە ڕێگەى پڕۆژەکەوە بگاتە ناوچە سوننەو تورکمان_نشینەکان لە باکووری عێراق، وەک موسڵ‌و کەرکووک، کە موسڵ بنکەی سەربازیی بەعشیقەی تورکیای لێیەو کەرکووکیش زۆرینەی تورکمانەکانی عێراقی تێدا نیشتەجێیە. ئەنقەرە لە ڕێگەی ئەم پڕۆژەیەوە دەتوانێت پەیوەندیی ڕاستەوخۆ لەگەڵ تورکمان‌و عەرەبی سوننەدا دروستبکات، بۆئەوەی لە ڕێگەی پەیوەندییە ئابوورییەکانەوە کاریگەریی زیاتری سیاسی لە سەر ئەم پێکهاتانە بەدەستبهێنێت. ئەگەرچی سەرەتا بە شێوەیەک نەخشە بۆ پڕۆژەى ڕێگەکە کێشرابوو کە بە خاکى هەرێمى کوردستاندا تێپەڕنەبێت، بەڵام ئێستا بە پێی نوێترین زانیارى بڕیار وایە پڕۆژەى ڕێگەکە بە بەشێکى خاکى هەرێمی کوردستانیشدا تێبپەڕێت‌و هەرێمیش لێیسوودمەندببێت.

تێڕوانینی ئێران بۆ پڕۆژەکە
ئێران پێیوایە پشتیوانیی ئه‌مریكا لە پڕۆژەکە لە لایەک‌و جێبه‌جێكردنی پڕۆژەکە لەلایەن كۆمپانیا توركییه‌كانەوە، بەرانبەرە بە كه‌مبوونه‌وه‌ی هه‌ژموونی خۆی لە ناو عێراقداو دواجار كاریگه‌ریی نه‌رێنی له ‌سه‌ر ئابووریی ئێران دروستدەکات، لە دواى سەردانى محەمەد شیاع سودانى؛ سەرۆکوەزیرانی عێراق بۆ ئەمریکا، جۆ بایدن؛ سەرۆکى ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، سودانیی ئاگادارکردووەتەوە کە بۆ کەمکردنەوەى هەژموونى ئێران لە سەر عێراق، پێویستە تورکیا پەیوەندییەکى هاوسەنگ دروستبکات لەگەڵ وڵاتە گرنگەکانى ناوچەکەدا. پرسیارى سەرەکییش لێرەدا ئەوەیە کە ئایا ئێران ڕێگەدەدات هەژموونى لە عێراق کەمبکرێتەوەو لە بەرانبەردا هەژموونى تورکیا زیاتربکرێت(٦).
بە شێوەیەکى گشتى؛ ئێران، تورکیا وەک ڕکابەرێکی ناوچەیی دەبینێت، لەو ڕووەوە دەبێت باوەڕى بە پڕۆژەى ڕێگەی گەشەپێدان هەبێت هەتا ڕێگرى بۆ ئەنقەرە دروستنەکات‌و ڕەنگە ئێران ئامادەیی گەورەتری سەربازی‌و سیاسیی تورکیا لە ڕێڕەوی ستراتیژیی خۆیدا ڕەتبکاتەوە، کە بە سلێمانی – کەرکووک – موسڵدا بۆ سوریا تێدەپەڕێت‌و تاران بە دیمەشق‌و بەیروتەوە دەبەستێتەوە(٧). تاران لە ڕێگەی پەیوەندییەکانیەوە لەگەڵ هێزەکانی حەشدی شەعبیدا، کاریگەرییەکی بەهێزی لە سەر گۆڕەپانی عێراق هەیەو هەتا ئەم ساتەوەختەیش ئێران هەڵوێستێکی ڕوونی لە سەر پێشهاتە نوێیەکان نیشاننەداوەو هەتا ئێستایش کاردانەوەی ئەو ڕێککەوتنە لە سەر پێشهاتەکانی ناوچەکە هەڵدەسەنگێنێت(٨).

تێڕوانینی ئەمریکا
ئەمریکا نیگەرانە لە ئەگەری دروستبوونى هاوکاریی سەربازی‌و ستراتیژیی نێوان عێراق‌و تورکیا، لەبەرئەوەى ئەم هاوکارییە کاریگەری دروستدەکات لە سەر هاوپەیمانەکانی، بە تایبەتی کورد لە سوریا، وەک: هێزەکانى سوریاى دیموکرات (هەسەدە)، کە بە درێژایی سنووری نێوان تورکیاو سوریاو عێراق ئامادەییان هەیەو ئەمریکایش هاوکارییاندەکات. ئەم نیگەرانییەیش ئەو کاتە دروستبوو کە دوای ئەوەی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا پەکەکەی وەک گرووپێکی قەدەغەکراو دەستنیشانکرد، بەم هەنگاوەیش ڕێگە بۆ هاوکاریی قووڵتر لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا ڕەخسا، بەو پێیەى ئێستا قسە لە سەر دامەزراندنی ناوەندێکی هاوبەش دەکرێت لە نێوان هەردوو وڵاتدا، وەک ئامادەکارییەک بۆ ئۆپراسیۆنەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە چوارچێوەی پاراستنی ئاسایشی نیشتیمانی‌و بەدەستهێنانی سەقامگیری بۆ عێراق و تورکیا(٩)، بەڵام بەو پێیەى کە تورکیا زیاتر لە هەموو ئەندامێکی دیکەی ناتۆ، لە سوریا، لیبیاو ئازەربایجان دژی هەژموونى ڕوسیا دەجەنگێت، بۆیە لەلایەن ئەمریکاوە چاوپۆشی لە کارەکانى دەکرێت(١٠).

دووەم: ڕێککەوتن بۆ هاوکاریکردن لە دەستەبەرکردنی ئاسایشی سنوورەکانی باشووری تورکیا
ڕەخنەی ناوخۆیی لە بێکاریگەریی ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە دژی پەکەکە لە عێراق، دەتوانێت یەکێک لە هۆکارەکانى پشت بڕیاری ئەنقەرە بێت بۆ دەستپێکردنی ئۆپراسیۆنی نوێ سەربازی، کە بڕیارە لە سەرەتای هاوین دەستپێبکات‌و بە چەند قۆناغێک بکرێت. زیانە بەرچاوەکانی سوپای تورکیا لە چەند مانگی ڕابردوودا وەک یەکێک لە هۆکارەکانی بڕیاری ئەنقەرە بۆ پێشخستنی وادەى ئۆپراسیۆنەکانی لە قوڵایی خاکی عێراقدا باسدەکرێت.
حکومەتی ئەنقەرە بە نیازە ئۆپراسیۆنە سەربازییە نوێیەکەی لە هەرێمی کوردستان‌و نزیک ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق بکات، هەتا پەکەکە لە چیای مەتیناو گارە دووربخاتەوە. لە ڕاستیدا تورکیا دەیەوێت بە یەک بەرد دوو نیشان بپێکێت؛ یەکەم: دوورخستنەوەی پەکەکە لە خاکی هەرێم‌و دووەم: دابینکردنی ئاسایش لە هەرێمى کوردستان، ئەمەیش لە پێناوی گەیشتندا بە کەنداوى فارس لە ڕێگەی پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدانەوە، بەم پێیە گرنگترین ئامانجى ئۆپراسیۆنە سەربازییەکەى تورکیا دابڕینى باشوورو ڕۆژئاوای کوردستانە لە یەکدی، لە ڕێگەى دوورخستنەوەى پەکەکەوە له سنوورى پارێزگاکانى دهۆک‌و موسڵ(١١)و دابینکردنى ئاسایش بۆ پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان.

بە پێی پلانى پێشوەختە، بڕیار وایە ئۆپراسیۆنەکە لە سەر سنووری هاوبەشى نێوان تورکیاو هەرێمى کوردستان بە درێژایى (٣٧٨کم)و قوڵایی (٤٠کم) بکرێت، تێيدا شاخی گارە، شاخى شنگال لە پارێزگای نەینەواو سنوورى پارێزگاری سلێمانییش بكرێتە ئامانج. بۆ ئەو کارەیش توركيا ئومێدی وایە جگە لە پارتى دیموکراتى کوردستان، كە بڕیار وایە بە هێزەکانی پێشمەرگەی ڕۆژ بەشدارى لە ئۆپراسیۆنەکەدا بکات، حکومەتى ناوەندییش بەشداریی ڕاستەوخۆى هەبێت لە بەرانبەر ملدانى تورکیا لە دۆسیە هەڵپەسێردراوەکانى وزە، ئاوو بەرزکردنەوەى ئاستى بەشداریکردنى لە پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان(١٢).
ئەوەى کە جێگەى نیگەرانییە بۆ تورکیا، ئەوەیە کە هەتا ئێستا حکومەتى عێراق ڕاینەگەیاندووە کە پەکەکە پارتێکى تێرۆریستییە، تەنها ئەم پارتەى وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی عێراق ناساندووەو لەو بارەیەوە هیچ جۆرە ڕێککەوتنێک لە سەر ئەنجامدانى ئۆپراسیۆنی سەربازیی هاوبەش لەگەڵ تورکیادا دژ بە پەکەکە یاخود دروستکردنى ناوەندێک بۆ پڕۆسە هاوبەشەکانى ڕانەگەیاندووە، ئەگەرچی سەرۆکى تورکیا لە سەردانەکەیدا بۆ عێراق ڕایگەیاند کە وڵاتەکەى سوورە لە سەر کۆتاییهێنان بە تیرۆر، بە شێوەیەک یاسا نێودەوڵەتییەکان پێشێلنەکرێن‌و ڕێز لە سەروەریی وڵاتانى دیکە بگیرێت(١٣).

تایبەتمەندیی ئۆپراسیۆنەکە
تورکیا پێیوایە ئەم ئۆپراسیۆنە جیاواز دەبێت، بەو پێیەى لە یەک کاتدا سنووری عێراق‌و سوریا کۆنترۆڵدەکرێت‌و بەم شێوەیەیش ڕێگری لە پەکەکە دەکرێت سەرکردایەتییەکەی لە عێراقەوە بۆ سوریا بگوازێتەوەو لە هەمان کاتدا ڕێوشوێنى پێویست لە دژی پەکەکە لە سلێمانی‌و شنگال‌و کەمپی مەخموور دەگیرێتەبەر(١٤). سوپاى تورکیا لە ئۆپراسیۆنەکەدا کار لە سەر چوار ئامانجى سەرەکی دەکات، کە بریتین لە:
یەکەم: دروستكردنى ناوەندێکى هاوبەش بۆ ئۆپراسیۆن بە مەبەستى بەڕێوەبردنى شەڕەکە.
دووەم: دروستکردنى بنکەى سەربازیی نوێ لە قوڵایی (٣٠) بۆ (٤٠کم) لە خاکى عێراقدا.
سێیەم: دروستکردنى پەرێزێکى ئاسایش لە ناوچەکانى خواکوڕک، مەتینا، زاب‌و گارە، هاوشێوەى ڕۆژئاواى کوردستان.
چوارەم: گرتنەبەرى ڕێکارى پێویست بۆ پچڕاندنى پەیوەندیی نێوان باشوورو ڕۆژئاوای کوردستان(١٥).
هەتا ساڵی (٢٠١٦) ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە باکوورى عێراق زیاتر کورتخایەن بوون‌و ئەنقەرە بە دوای دامەزراندنی بنکەی هەمیشەییەوە نەبووە لەم ناوچەیە، بەڵام دوای ئەنجامدانى ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان، لە (٢٥)ی ئەیلوولی (٢٠١٧)و ڕاگەیاندنی ئیدارەی ترەمپ سەبارەت بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە سوریا، ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێم زیادیکردو لە ساڵی (٢٠١٨) سوپای تورکیا دەستیکرد بە دامەزراندنی بنکەی هەمیشەیی، بە تایبەتی کاتێک کە دەرکەوت ستراتیژی بە ئامانجگرتنی هەڕەشەکانى پەکەکە لە سەرچاوەکەیدا کاریگەرترە.
ئەنقەرە پێشبینیدەکات لە هاویندا کێشەی ئاسایشی سنوورەکان لەگەڵ عێراقدا چارەسەربکات‌و ئەم ئۆپراسیۆنە بەکاربهێنێت بۆ داخستنی تەواوی سنووری (٣٧٨) کیلۆمەتری لەگەڵ عێراقدا بە ڕووی پەکەکەدا(١٦)، سەرۆککۆمارى تورکیایش بە ڕوونی باسی لە پێویستیی کۆتاییهێنان بە مانەوەى هێزەکانى تورکیا لە خاکی عێراق کردووەو پێیوایە عێراق دەبێت هاوکاریی تورکیا بکات بۆ نەهێشتنی پەکەکە لە خاکی هەرێمدا(١٧).

جێى ئاماژەپێدانە، شەڕو ململانێکانى نێوان تورکیاو پەکەکە لە (٢٠١٥)وە هەتا (٢٠٢٤) بە سێ قۆناغدا تێپەڕیوە، لە نێوان ساڵەکانى (٢٠١٥) هەتا (٢٠١٧) شەڕەکان زیاتر لە گوندەکانەوە بووە بە ئاڕاستەى شارە گەورەکانى تورکیا. لە (٢٠١٧)وە ئاڕاستەى شەڕەکان لە شارەکانەوە گوازراونەتەوە بۆ گوندەکانى باشوورى ڕۆژهەڵاتى تورکیاو لە ساڵى (٢٠١٩) بە دواوە زۆرترین شەڕەکان لە خاکى عێراقدا کراوە(١٨). ئێستایش تورکیا توانیویەتى باڵادەستیی خۆى بسەپێنێت‌و شەڕى خۆى لەگەڵ پەکەکەدا بگوازێتەوە بۆ دەرەوەى سنوورەکانى خۆى‌و هۆکارى سەرەکییش کارایی هێزى ئاسمانی‌و بە تایبەتتر فڕۆکەبێفڕۆکەوانەکانى تورکیایە، کە لە عێراق‌و سوریا توانیویەتى زیانى گیانى‌و ماددیی زۆر بە پەکەکە بگەیەنێت‌و پلانى ئەوەى هەیە لەم ساڵدا بە تەواوەتى ئەو ململانێیە لە بەرژەوەندیی خۆى یەکلاییبکاتەوە.

سێیەم: ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە ناوچەکە
عێراق لە دیالۆگدایە لەگەڵ واشنتۆندا، كە ڕەنگە لە داهاتوودا ڕێگە بۆ کشانەوەی ئەمریکا لەم وڵاتە خۆشبکات، ئەمەیش ڕەنگە پاڵ بە تورکیاوە بنێت بۆ داڕشتنەوەى ستراتیژێکی نوێ لە عێراق، پێش ئەوەی جارێکی دیکە ئێران دەرفەتەکە لە بەرژەوەندیی خۆى بقۆزێتەوە، هاوشێوەی ئەوەی دوای کشانەوەی سەربازیی ئەمریکا لە ساڵی (٢٠١١)دا ڕویدا. لە لایەکى دیکەوە تورکیا هەوڵدەدات بگاتە ئەودیوی حەلەب، لە بەرانبەر هەوڵێکی ئێران بۆ گەیشتن بە دەریای سپیی ناوەڕاست، یەکتربڕینی ئەم دوو ستراتیژە، ڕەنگدانەوەی خۆی دەبێت لە سەر سنوورەکانی عێراق، بە تایبەتی لە شنگال، ڕەبیعەو دەشتی نەینەوا، کە شایەتحاڵی بوونی سەربازیی هێزە لەبرییەکانى ئێران‌و پەکەکەن، ئەمەیش واقیعێکی جوگرافییە، کە تورکیا بەپێویستیدەزانێت بە خێرایی بە سەریدا زاڵببێت‌و دۆخێکی جوگرافی دروستبکات کە خزمەت بە ڕۆڵی ناوچەیی تورکیا بکات، بە دوور لە فۆکسخستنەسەر دۆسیە ئەمنییەکانی ناوخۆ، کە ڕێگرن لەم ڕۆڵە(١٩).

پاڵنەرەکانى تورکیا بۆ ئۆپراسیۆن
١. سەرخستنى پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان: سەرکەوتنى پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان بە شێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندیی هەیە بە سەرکەوتنى ئۆپراسیۆنە سەربازییەکەى تورکیاوە دژی پەکەکە، هەروەک چۆن شکستى یەکێکیان کاریگەرى لەسەر ئەوی تر دروستدەکات، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا ئەنقەرە لەوە ئاگادارە کە پەکەکە دەیان ساڵە بنکەی لە عێراقدا هەیەو لە ئۆپراسیۆنەکانی چەند دەیەی ڕابردوودا نەیتوانیوە ئەم هێزە لەناوببات، هەر بۆیە بێتوانایی لە ڕووبەڕووبوونەوەی پەکەکە ناتوانێت بەو واتایە بێت کە تورکیا دەستبەرداری دەرفەتە سەرنجڕاکێشییەکانی عێراق بێت لە بواری سیاسی‌و ئابووریدا(٢٠). ئەو ئۆپراسیۆنە سەربازییەى کە بڕیار وایە تورکیا بە هاوکاریی عێراق‌و پارتى لە هاوینی ئەمساڵدا بیکات، تەنها پەیوەست نییە بە پاراستنى ئاسایشی نەتەوەیی تورکیاوە، بەڵکو ئەم هێرشە بەشێک دەبێت لە ستراتیژێکی بەرفراوانتر، کە جگە لەوەى عێراق لە ڕێگەى پڕۆژەى گەشەپێدانەوە لە ڕووەکانى ئابوورى‌و سیاسییەوە دەبەستێتەوە بە تورکیا، سەرەتایەکیش دەبێت بۆ کەمکردنەوەى هەژموونى ئێران لە عێراق، بە تایبەت لە ئەگەرى بەهێزى پاشەکشێى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق. ڕوونە کە تورکیاو عێراق پێکەوە دەیانەوێت مەترسیی پەکەکە لە پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان دووربخەنەوە، ئەو پڕۆژەیەى کە جێگرەوەیەکە بۆ پڕۆژەى ڕێڕەوى هیند – ئیمارات – ئیسرائیل – ئەوروپا، کە ئەگەر سەریبگرتایە (بە هۆی شەڕى غەززەوە جێبەجێنەکرا)، بەبێ بەشداریی تورکیا دەگەیشت بە ئەوروپا.
٢. بەهێزبوونى عێراق‌و ئەگەرى توندکردنەوەی سنوورەکانى: حكومەتی عێراق هەتا دێت، بەرەو ناوەندگەرایی زیاترو سەپاندنى دەسەڵاتى زیاتر بە سەر سنوورەکانیدا دەچێت‌و ئەمەیش دەرفەتى دەستوەردان‌و پێشێلکارییەکانى دراوسێکانى کەمتردەکاتەوە. عێراق ئێستا کاردەکات لە سەر جێبەجێکردنى پلانێکی ئاسایش بۆ ته‌لبه‌ندكردن‌و دانانى دیوارى ڕاگر لە سەر سنوورەکانى لەگەڵ وڵاتانى دراوسێى وەک ئێران‌و تورکیاو سوریا، تەلبەندکردنى سنوورى هەرێمى کوردستان لەگەل ئێراندا له‌ مه‌نده‌لییه‌وه‌ دەستپێدەکات بەرەو خانه‌قین‌و گونده‌كانی ناحیه‌ی قوره‌تووی سه‌ر به‌ خانه‌قین‌و له‌وێوه‌ درێژدەبێتەوە بۆ ناحیه‌ی مه‌یدان‌و ناوچه‌ی به‌مۆ، هەتا ده‌گاته‌ ته‌وێڵه‌و بیاره‌و پێنجوێن، کە بەو هۆیەیشەوە کورد ڕوبەرێکی بەرفراوان لە خاکەکەی له‌ده‌ستدەدات. تەلبەندکردنى سنوورى هەرێمى کوردستان، کە درێژییه‌كه‌ی بە زیاتر (٣٠٠) كیلۆمه‌تر مه‌زه‌نده‌ده‌كرێت، بۆ ئەوەیە کە بیانوویەک نەدرێت بە دەست ئێرانەوە بۆ بۆردوومانی سنوورەکان(٢١). لە لایەکى دیکەوە عێراق لە سنوورەکانى لەگەڵ سوریادا دیوارێکى کۆنکرێتی بە درێژایی (١٥٧) کیلۆمەتر دروستکردووە، کە لە سنوورى قەزای شنگالەوە دەستپێدەکات هەتا دەگاتە سنوورى شارەدێی ڕەبیعەو دواتریش ڕووباری فیشخاپوور، هەروەها بە درێژایی (١٤٩٣) کیلۆمەتری سنوورى لەگەڵ ئێراندا، (٤٦٥) کامێرای حەرارى بە نوێترین تەکنەلۆژیا دانراون بۆ دەستنیشانکردنی هەر جوڵەیەک لە سەر سنوورەکان، جگە لە دیوارى کۆنکرێتیی ڕاگریش، سوود لە خەندەق‌و تەلی دڕکاوی وەرگیراوە(٢٢). عێراق دەیەوێت تورکیاو ئێران لەوە دڵنیابکاتەوە کە بەردەوامە لە سەر ڕێکارەکانى توندوتۆڵکردنەوەى سنوورەکانى لە بەرانبەر هاتوچۆى چەکداریی پارتە بەرهەڵستکارەکانى ئەو دوو وڵاتە، ئەگەرچی تورکیا بەردەوامە لە سەر پێشێلکارییەکانى‌و ئێرانیش پێیوایە پارتە بەرهەڵستکارەکانى ڕۆژهەڵاتى کوردستان (کۆمەڵە، دیموکرات‌و پارتى ئازادیی کوردستان) بەردەوامن لە سەر مەشق‌و ئەندامگیری.

هەڵوێستى شاراوەى بەغداد بەرانبەر بە پەکەکە
بەغداد پاڵنەرێکى بەهێزی هەیە بۆ ئەوەی پەکەکە لە سنوورێکى جوگرافیایی دیاریکراودا بە جڵەوکراوى بهێڵرێتەوەو نەخرێتەناو لیستی تيرۆرەوە، بەو پێیەى ئەو پارتە جگە لەوەى کارتێکى فشارى بەهێزە دژ بە تورکیا، لە هەمان کاتدا هەنگاوێکی لەو جۆرە ڕەنگە مەترسیی وروژاندنی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ پارتەکەو هاوسۆزانی ناوخۆییدا دروستبکات.
گرووپە چەکدارە سەرەکییە شیعەکانى ناو چوارچێوەى هەماهەنگى‌و تەنانەت ڕەوتى نیشتیمانیی شیعە/ ڕەوتى سەدریش دژ بە بوون‌و هەژموونى تورکیان لە عێراق‌و وەک هەڕەشەیەک سەیرىدەکەن، لەم بوارەدا هەتا ڕادەیەکی زۆریش کاریگەرییان لە سەر حکومەتەکەى سودانى هەیە. ئەم گرووپانە کە هەڕەشەیانکردووە ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی بوونی سەربازیی تورکیا ببنەوە، پەکەکە وەک جۆرێک لە کارتی فشار دەبینن، کە دەتوانن بەرانبەر بە ئەنقەرە بەکاریبهێنن بۆ بەرپەرچدانەوەی هەژموونى تورکیا، بە تایبەتی لە پارێزگاى نەینەواى زۆرینە سوننەو پرسی ئاو. تورکیا هەوڵدەدات هەژموونى خۆی لە ناوچە سوننەنشینەکانی عێراق فراوانتربکات‌و ئەمەیش بۆ گرووپە شیعەکان جۆرێکە لە هێڵی سوور. بوونی پەکەکە لە باکووری عێراق سوودی بۆ بەغدا هەیە لە مامەڵەکانی لەگەڵ تورکیادا، چونکە ئەو گرووپە کارتێکى فشار دەداتە دەسەڵاتدارانی عێراق، کە هەمیشە دەتوانن لە کاتی دانوستان لەگەڵ ئەنقەرەدا یارییپێبکەن.
لە لایەکی دیکەوە، پرسی هاوبەشیی سەرچاوە ئاوییەکان هەیە، بەو پێیەى تورکیا سەرچاوەى سەرەکیی ئاوە، بە شێوەیەکى سروشتی کاریگەرییەکی زۆری هەیە. لە بەرانبەر جێبەجێنەکردنی داواکارییەکانی ئەنقەرە لەلایەن بەغدادەوە، ڕەنگە تورکیا پەناببات بۆ کەمکردنەوەی ئاوى ڕووبارەکانی دیجلەو فورات، بەمەیش فشاری زیاتر دەخاتەسەر بەغداد(٢٣).
بە هۆی ئەوەی عێراق پەکەکە وەک ڕێکخراوێکی قەدەغەکراو دەناسێنێت نەوەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی، دانوستانەکانی ئەم دواییەی نێوان بەغدادو ئەنقەرە سەبارەت بە دۆسیەی ئاسایش کۆتاییپێنەهاتووە. بەکارهێنانی سیفەتی تیرۆریستى بۆ پەکەکە بە واتای مامەڵەنەکردن دێت لەگەڵیداو هاوکات دەبێت هێزە عێراقییەکان هاوشانی هێزەکانى تورکیا، کە لە عێراق جێگیرکراون، کاربکەن بۆ کۆتاییهێنان بە بوونى پەکەکە لە سەر خاکى عێراق‌و ئەمەیش دۆخێکە ئێستا نە بەغداد دەیەوێت‌و نە هێزەکانى نزیک لە ئێران. بە واتایەکى دیکە، حکومەتی عێراق بڕیاردەری کۆتایی نییە لە شێوازی کارلێک‌و مامەڵەکردنی لەگەڵ پەکەکەدا، خودى بوون‌و پەرشوبڵاویی گەریلاکانى پەکەکە لە شنگال‌و ناوچەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان جۆرێکە لە پشتیوانی بۆ ئەو پارتە لەلایەن ئێران‌و لایەنە سیاسی‌و چەکدارەکانی شیعەى ناو خاکی عێراق، هەر لەبەر ئەم هۆکارەیش بڕیار لە سەر مانەوەی ئەم پارتە لە عێراق بڕیارێکی تەواو عێراقی نییە، بەڵکو بڕیارێکی دەرەکییە، کە لە ژێر فشاری ئێراندا دەدرێت(٢٤).

ڕێکارەکانى پەکەکە
لە سەروبەندى ئەنجامدانى پڕۆسە سەربازییەکەدا، پەکەکە دەستیکردووە بە چۆڵکردنى دەیان بنکە، بە تایبەت زیندانەکان، دامەزراوە پزیشکییەکان‌و کۆگاکانى چەک، کە بە درێژایی (٣٠) ساڵ لە ژێر کۆنترۆڵیدا بووە. لە لایەکى دیکەوە، هەر کاتێک ئۆپراسیۆنێک لە ناوچەکەدا پلانی بۆ داڕێژراو ویسترا جێبەجێبکرێت، پەکەکە چووەتە سنوورى ئێران، هەتا سوود لە پەناگەیەکی ئارام وەردەگرێت‌و دواتر دەگەڕێتەوە، لەو بارەیەوە لە (٣/٥/٢٠٢٤) یاشار گیولەر؛ وەزیری بەرگریی تورکیا، لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵى (CNN TÜRK)دا ڕایگەیاند: “ئەندام‌و چەکدارەکانى پارتى کرێکارانى کوردستان بۆ ئێران هەڵدێن، ئێمە لەو بارەیەوە بە دۆستە ئێرانییەکانمان دەڵێین کە تیرۆریستەکان بەرەو ئەو ناوچەیە هەڵهاتوون، بەڵام ئەوان لە وەڵامدا دەڵێن کە شتێک لەو شوێنە نییە و ئەمەیش دۆخێکى باش نییە.” لەگەڵ زیادبوونی ڕکابەریی نێوان تورکیاو ئێراندا لە سەرانسەری ناوچەکەدا، ڕەنگە تاران دوودڵ بێت لە جێبەجێکردنى داواکارییەکانی ئەنقەرە، ئەوەیش دەتوانێت گرژییە دووقۆڵییە بەردەوامەکان زیاتربکات‌و بوارێک بە پەکەکە بدات بۆ ئەوەی لە توندبوونەوەی چنگی تورکیا ڕزگاریببێت(٢٥).
لە مانگی ئازاری ئەمساڵیشدا، پەکەکە ڕایگەیاند کە توانای مووشەکیی بەدەستهێناوە، کە بتوانێت فڕۆکەیبێفڕۆکەوانی تورکیا بخاتەخوارەوە. هەروەها ئاماژەی بەوە داوە کە لە ساڵی (٢٠٢٣)وە گرفتیان بۆ زیاتر لە دەیان فڕۆکەیبێفڕۆکەوانی تورکیا لە باکووری عێراق دروستکردووە، هەروەها ژمارەیەک ڤیدیۆی کوالێتی_نزمی ئەو ئامێرانەی بڵاوکردووەتەوە كە بەکاریانهێناوە، لەو ڕوەوە تورکیا پێیوایە پەکەکە فڕۆکەیبێفڕۆکەوان‌و دژەفڕۆکەی لە ئێرانەوە دەستکەوتووە، (٢٦).

ئەنجام
١. تورکیا پێیوایە دەبێت لە سەر سنوورەکانى لەگەڵ عێراقدا دۆخێکی جوگرافیی وا دروستبکات کە خزمەت بە ڕۆڵی ناوچەیی تورکیا بکات بە دوور لە نیگەرانییە ئەمنییەکانی ناوخۆ، کە ڕێگرن لە بەردەم گێڕانى ئەم ڕۆڵە، ئەو ئۆپراسیۆنە سەربازییەیش کە بڕیار وایە لە هاوینی ئەمساڵدا دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان لە باکووری عێراق بکرێت، بە هەوڵێکى دیکەى تورکیا دادەنرێت بۆ کۆتاییهێنان بە بوونى ئەو پارتە لە هەرێمى کوردستان، بەڵام ئەم جارە بە ئومێدى بەشداریی ڕاستەوخۆى سوپاى عێراق‌و پارتى دیموکراتى کوردستان.

٢. بۆ تێپەڕاندنی دەستوەردانەکانی تورکیا، عێراق هیچ بژاردەیەکی تری نییە جگە لە بەهێزکردنی سنوورەکان، هەتا کەمترین بیانوو بدات بە دراوسێکانى، بە تایبەت تورکیاو ئێران بۆ ڕێگرىکردن لە دەستوەردانى سەربازى‌و پێشێلکردنى سەروەریی خاکى عێراق.
٣. تورکیا هەتا ئێستا نەیتوانیوە لەگەڵ بەغداد بگاتە ڕێککەوتنێکی ئەمنیی هاوشێوەی ئەو ڕێککەوتنەی کە عێراق ساڵی ڕابردوو لەگەڵ ئێراندا واژوویکرد بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پارتە بەرهەڵستکارەکانى ئێران لە هەرێمی کوردستانی عێراق. سەرەڕای ئەمەیش، تورکیا پێیوایە کە لە ڕێگەى هاوکارییە ئابوورییەکانەوە لەگەڵ بەغدادو فشارە دیبلۆماسییە هاوبەشەکان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەکەکە، وردە وردە سووددەچنێتەوە.
٤. تورکیا پرسی بوونى پەکەکە لە عێراق وەک ئامرازی فشار بەکاردەهێنێت، هەتا عێراق ناچاربکات بە سازش لە بواری تردا.
٥. تورکیا ئامانجی ئەوەیە بگاتە قوڵایی جیهانی عەرەبی سوننە، بەڵام دروستبوونی پشتێنەیەکی شیعە لە تارانەوە بۆ بەیروت بەربەست دروستدەکات لە بەرانبەر ئامانجەکەی ئەنقەرەدا بۆ گەیشتن بە پارەو بازاڕو سامانی وڵاتانی کەنداو، هەر لەم ڕوانگەیەوەیە تورکیا بایەخێکی زۆر بە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان دەکات، چونکە ئەو پڕۆژەیە ئەو پشتێنەیە دەبڕێت.
٦. ئێران وەک ڕکابەرێکى لەمێژینەى تورکیا، بە گومانە لە بەشداریی کارای ئەنقەرە لە پڕۆژەى ڕێگەى گەشەپێدان‌و ئۆپراسیۆنە سەربازییەکەى تورکیا لە هەرێمى کوردستان، ئەگەر تورکیا نەتوانێت نیگەرانییەکانى ئێران بڕەوێنێتەوەو بەرژەوەندییەکانى بپارێزێت، بە ئەگەرى زۆرەوە لە ڕێگەى هێزە لەبرییەکانى لە عێراق‌و داڵدەدانى پەکەکە، دەتوانێت گرفت بۆ تورکیا دروستبکات.
________________
سەرچاوەکان
1.DW: بغداد: العمليات التركية داخل حدودنا تهديد للأمن القومي.
2.https://n9.cl/3jyrfa.
3.الحرە: أزمة المياه في العراق.. مهد الحضارة يتحول إلى “صحراء قاحلة:
4.https://2u.pw/ERm622VS.
5.بی بی سی: زيارة أردوغان إلى العراق: نقلة في العلاقات وقضايا معلقة في انتظار الحل.
6.https://2u.pw/PfGK9OO5.
7.زید سلیم: كيف تؤثر زيارة أردوغان إلى بغداد على العلاقات الاقتصادية بين العراق وتركيا؟
8.https://2u.pw/vrpXkqho.
9.سعید عبدالرزاق: لهجة تركية متشائمة من بغداد… وإردوغان سيحارب بطريقة أو بأخرى.
10.https://2u.pw/npfyigHX.
11.میدل ایست نیوز: معادله اردوغان درباره عراق؛ «امنیت در مقابل اقتصاد
12.https://2u.pw/z8dnnqLb.
13.ادریس اوکو دوکو: العملية التركية المناهضة لـ”حزب العمال الكردستاني” و”طريق التنمية” في العراق وجهان لعملة واحدة.
14.https://2u.pw/daxzBgZ9.
15.مراد اصلان: مكافحة تركيا تنظيم PKK الإرهابي وانعكاساتها الإقليمية
16.https://2u.pw/NnBVZ1Xu.
17.مطالعات عراق: تلاش واشنگتن برای مانع تراشی در توافق راهبردی میان ترکیه و عراق
18. https://iraqstudy.com/politics/1920/.
19.HILAL KAPLAN: Mapping the Turkish military’s expanding footprint.
20.https://2u.pw/4vmj60gQ.
21. Levent Kemal: Turkey to launch Iraq military campaign to secure road-rail project to Gulf.
22.https://2u.pw/GPaLZbBM.
23.ترک برس: تحضيرات لأكبر عملية عسكرية تركية في شمال العراق
24.https://www.turkpress.co/node/100905.
25.المرصد: لهجة تركية متشائمة من بغداد…
26.https://marsaddaily.com/news.aspx?id=20214&mapid=6.
27.سعید عبالرزاق: زيارة إردوغان للعراق… دلالات على مرحلة جديدة من التعاون بين الجارين.
28.https://2u.pw/PCHxiWYS.
29. انفلو بلس: جدل عراقي كبير بشأن طبيعة الاتفاق مع تركيا.. ما قصة “المنطقة العازلة” وهل ضمنت بغداد حصتها من المياه؟
30.https://n9.cl/t6os3.
31.RT: الجيش التركي سينفذ عملية برية ضد الفصائل الكردية في العراق.
32.https://2u.pw/nDWGmynX.
33.العرب: العملية التركية ضد الأكراد وطريق التنمية في العراق وجهان لعملة واحدة.
34.https://2u.pw/AS38WA3e.
35.کرد برس: نبرد پ.ک.ک- ترکیه؛ از جنگ در مناطق روستایی ترکیه تا کوهستان های عراق.
36.https://2u.pw/1oiHfANV.
37.فراس الیاس: العملية العسكرية التركية في شمال العراق:
38.https://2h.ae/FeQO.
39.کرد برس: ارتباط توافقنامه آنکارا-بغداد با موجودیت پ.ک.ک در عراق.
40.https://2u.pw/WmUwyOmn.
41.أمواج میدیا: تأثير حزب العمال الكردستاني في العلاقات العراقية التركية.
42.https://2u.pw/2fIyGGFu.
43.میدل ایست نیوز: عراق: امنیت مرزها در بهترین وضعیت خود قرار دارد.
44.https://2u.pw/6dkaGz1.
45.أمواج میدیا: تأثير حزب العمال الكردستاني في العلاقات العراقية التركية
46.https://amwaj.media/ar/article/the-pkk-factor-in-iraqi-turkish-relations.
47.میدل ایست نیوز: ترکیه 5 هزار نیروی نظامی و 80 پایگاه در شمال عراق دارد.
48.https://2u.pw/bxLbeJ2n.
49.RFI: Turkey looks for regional help in its battle against Kurdish rebels in Iraq.
50.https://2u.pw/m3adlHIQ.
51.أمواج میدیا: تحليل معمق: هل سيوجه الهجوم التركي “طائرات حزب العمال الكردستاني المسيرة” نحو تركمان العراق؟
52.https://2u.pw/usdWIEWa.