نوسینی: جان ئاجون – محەمەد عەبدولڕەحمان عەلی

وەرگێڕانی: ئیسماعیل حاجی زەڵمی

پوختە
توركیاو میسر، وه‌ك دوو وڵاتی خاوەن هێزو كاریگەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەمیشە گرنگییان بە پەیوەندیی نێوانیان داوە، هەرچەندە بە درێژایی مێژووی دروستبوونی ئەم دوو وڵاتە، پەیوەندییەكانیان چەندین بەرزی‌و نزمی‌و هەورازو نشێویی بەخۆیەوەبینیوە، بەڵام مێژوو، كولتوورو شارستانیەتی هاوبەش‌و نزیكیی جوگرافیی نێوانیان وایكردووە پەیوەندیی نێوانیان پەیوەندییەكی ستراتیژی بێت‌و هەردوولا ناچاربن بەردەوامی بەو پەیوەندییانە بدەن.
پەیوەندیی نێوان تورکیاو میسر، یەكێكە لە هۆكارە گرنگ‌و كاریگەرەكان لە سەر پێشهاتە جیپۆلەتیییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چونكە هێزو تواناو كاریگەریی هەریەكەیان لە سەركردایەتیكردن‌و ئاڕاستەكردنی پرسە جۆراوجۆرەكان لە ناوچەكەدا ناتوانرێت پشتگوێبخرێت، لە دە ساڵی ڕابردوودا پەیوەندییەكانیان بەرەو ئاقارێكی مەترسیدار ڕۆیشت، بە جۆرێك هەتا ئاستی ڕووبەڕووبوونەوە هەنگاویاننا! بە تایبەت لە سەر هەندێك پرسی جیۆپۆلەتیكی وەك ئەو پێشهاتانەی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست‌و نزیک لیبیا ڕویاندا، بەڵام سەردانەكەی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆككۆماری توركیا بۆ قاهیرە، دوای دوازدە ساڵ وەرچەرخانێكی مێژوویی بوو، ڕەنگە كاریگەریی ئەرێنی لە سەر پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات دروستبكات.
وشە كلیلییەكان: “تورکیا، میسر، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پەیوەندییەکانی تورکیاو میسر”.

دەروازە
ساڵی (٢٠٢١) پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو میسر چەند هەنگاوێكی گرنگی بە ئاڕاستەی نزیكبوونەوەی هەردوو وڵات بەخۆیەوەبینی، ئەمەیش دوای پێكهێنانی شاندێكی تەكنیكی بوو، بە مەبەستی دەسپێكردنەوەی دانوستان، دواتریش تەوقەكردنێکی سەرپێیی هەردوو سەرۆككۆمار؛ ئەردۆگان‌و عەبدولفەتاح سیسی، لە تشرینی دووەمی (٢٠٢٢) لە مەراسیمی كردنەوەی پاڵەوانیەتیی جامی جیهانیی تۆپیپێدا لە وڵاتی قەتەر، خواستی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییكان بۆ ئاستێكی باشتر هاتەکایەوە، دواتریش سەردانەكەی سەرۆككۆماری توركیا بۆ قاهیرەی پایتەختی میسر لە (١٤)ی شوباتی (٢٠٢٤) گرێوگۆڵی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵاتی كردەوەو بووە وەرچەرخانێكی مێژوویی لە ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی نێوان ئەنقەرەو قاهیرەدا.
لە كاتێكدا ناوچەكە ڕووبەڕووی كێشەو ئاڵنگارییەكان بووەتەوە، هەردوو وڵات ئێستا بیر لە بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان دەكەنەوە، هەر بۆیە مەیلی وەلانانی ناكۆكییەكانی ڕابردوو لەلایەن هەردوو وڵاتەوە سەریهەڵداوە، ئەنقەرەو قاهیرە لە هەوڵی هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێن لە پەیوەندییەكانی نێوانیان، هەنگاوەكان بە ئاڕاستەی نزیكبوونەوە، وایكردووە لە كۆمەڵێک پرسدا كە دەتوانن دانوستانبكەن‌و ڕێگەخۆشكەرن بۆ نزیكبوونەوەیان، ئەو پرسانە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە بخەنەسەر مێزی گفتوگۆ، لە هەمان كاتدا ئەو پرسانەی كە دەبنە هۆی سەرهەڵدانەوەی ناكۆكی‌و لەیەكدووركەوتنەوەیان بسپێرن بە كات‌و ئێستا بە هەڵواسراوی بیهێڵنەوە، ئەمەیش وەك ستراتیژو ڕاستەڕێگەی نزیکبوونەوەو ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان، بە تایبەت دوای سەردانەكەی ئەردۆگان لەلایەن هەردوو وڵاتەوە تەماشادەكرێت.

ئاڵنگارییەكان
توركیاو میسر ئێستا ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاڵنگاریی گەورە بوونەتەوە، بە تایبەت دوای هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر كەرتی غەززە، ئاوارەبوونی ئەو ژمارە زۆرەی دانیشتوانی فەڵەستین، پلانەكانی ئیسرائیل بۆ نیشتەجێكردنی بەشێكی دانیشتوانی غەززە لە دەرەوەی فەڵەستین، له‌ هه‌مان كات ئەو هەنگاوە شەڕانگێزییەی وڵاتی ئەسیوبیا دژ بە میسر، گۆڕانكاری‌و ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە، جەنگی ڕوسیاو ئۆكرانیا، ئەو قەیرانە ئابوورییەی ڕووبەڕووی میسر بووەتەوە، هەموو ئەمانە هەڕەشەیەكی جددین، كە ڕووبەڕووی ئەو وڵاتە بوونەتەوە، یەكێكی تر لەو ئاڵنگارییانە ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی میسرە، كە بۆ زیاتر لە (١١٠) ملیۆن كەس بەرزبووەتەوە، ئەمەیش پێویستی بە بودجەی زیاتر لە (٤٠٠) ملیار دۆلاری ساڵانە هەیە، جگە لەوەی كەرتە سەرەكی‌و ستراتیژییە ئابوورییەكانی ئەو وڵاتە بە شێوەی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لە ژێر هەژموون‌و كۆنترۆڵی سەربازیدان، نایەكسانی لە دابەشكردنی داهات وایكردووە دانیشتوانی ئەو وڵاتە ڕوووبەڕووی گرفت ببنەوە، بە جۆرێك ئێستا دەیان ملیۆن هاوڵاتیی میسری بە دەست نەبوونی پێداویستییە سەرەتاییەكانی ژیانەوە دەناڵێنن.
لە ڕووی بازرگانی دەرەكییەوە میسر ساڵانە ڕووبەڕووی كورتهێنان دەبێتەوە، بە جۆرێك هاوردەكردن لەو وڵاتە ساڵانە دەگاتە نزیكەی (٩٠ – ١٠٠) ملیار دۆلار، لە كاتێكدا هەناردەكردنی لە نێوان (٤٥ – ٥٠) ملیار دۆلاردایە، ئەمەیش لە ئەنجامی ئەوەدایە كاتێک وڵاتێک دوچاری گرفت دەبێتەوە، بۆ دەستەبەركردنی ئاسایشی خۆراك، بەشێکی زۆری پێویستییە سەرەكییەكانی لە دەرەوە هاوردەدەكات، بۆ ئەمەیش پێویستی بە دراوی بیانی هەیە، بۆ كورتهێنانی ئابووریی ئیدارەی ئەو وڵاتە پشتی بە کەرتی گەشتیاری‌و داهاتی كەناڵی سوێس‌و گواستنەوە دراوی بیانی لە میسرییەكانی نیشتەجێی دەرەوەی وڵات بەستووە.
دیارترین دەركەوتەی ئەو قەیرانە ئابوورییەی میسر پێیداتێپەڕدەبێت (قەیرانی كەمیی باڵانسی پارەدانە)، كەمیی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانییە، لە ماوەی (١٠) ساڵی ڕابردوویسەرۆكایەتیی عەبدولفەتاح سیسی هەتا ساڵی (٢٠٢٤) قەرزی دەرەكیی ئەو وڵاتە (١٦٦) ملیار دۆلاری تێپەڕاند، لە كاتێكدا یەدەگی دراوی بیانی لە بانكەكانی میسر بەو پارانەی كە دەوڵەتانی کەنداو ڕەوانەی بانكە میسرییەكانیان كردووە، نزیكەی (٣٥) ملیار دۆلارە، جگە لەوە، ئەو وڵاتە لەم ساڵدا واتە (٢٠٢٤) ڕووبەڕووی خشتەی گەڕاندنەوەی قەرزەكان دەبێتەوە، كە بڕەكەی (٣٠) ملیار دۆلارە، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی نیشانیبدات ئەو وڵاتە بە چ تەنگژەیەكی ئابووریدا گوزەرده‌كات، بە پێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی میسر، قەرزە کورتخایەنەکان لە ساڵی (٢٠٢٢)دا لە (٨٠٪)ی یەدەگی دەرەکی تێدەپەڕێنن، بەڵام ئەم ژمارەیە گەیشتووەتە دوو هێندە بە بەراورد بە ساڵی (٢٠٢١)، لە هەمان كاتدا میسر لە وەرگرتنی قەرز لە سندوقی نێودەوڵەتیی دراو، لە دوای ئەرجەنتین بە دووەم وڵات دادەنرێت کە زۆرترین قەرزی ئەو سندوقە بەکاردەهێنێت، ئێستایش لە دانوستاندایە بۆ وەرگرتنی قەرزی نوێ. بە گوێرەی ئاماژەكان، دانوستانەکان لەگەڵ سندوقی نێودەوڵەتیی دراودا لە قۆناغی کۆتاییدان، بۆ وەرگرتنی قەرزێكی نوێ بە بەهای سێملیار دۆلار.
بۆ وەرگرتنی قەرز چەند مەرجێک لەلایەن سندوقی نێودەوڵەتیی دراوەوە خراوەتەڕوو، گرنگترینیان بریتین لە دابەزاندنی بەهای دراوی “جونەیهی” میسری بەرانبەر بە دۆلار، کشانەوەی سوپا لە دەستوەردانە ئابوورییەکانی وڵات، هەروەها فرۆشتنی هەندێک وەبەرهێنان‌و پڕۆژەی گرنگ لەو وڵاتە بەبیانییەکان، بەڵام ئابووریناسان هۆشدارییانداوە لەوەی پەسەندکردنی ئەم مەرجانە دەبێتە هۆی زیادبوونی قەبارەی هەڵئاوسان لە وڵاتدا، هەروەها دەبێتە هۆی زیادبوونی فشار لە سەر گوزەران‌و بژێویی خەڵک، کە هەتا دێت، قورستر دەبێت، جگە لەو زیانانەی بەر کەرتی گەشتیاریی میسر کەوتووە، بە هۆی جەنگ‌و ململانێکانی غەززە، لە لایەکی ترەوە كۆنترۆڵكردنی گەروی بابولمەندەب لە دەریای سوور لەلایەن حوسییەکانی یەمەنەوە، کە ڕێگریدەکەن لە تێپەڕبوونی کەشتییەکانی ئیسرائیل‌و هاوپەیمانەکانی ئەمەیش خۆی لە خۆیدا بە واتای لەدەستدانی نیوەی داهاتی ساڵانەی میسر دێت، کە داهاتی ساڵانەی زیاتر لە (١٠) ملیار دۆلارە لە ڕێگەی کەناڵی سوێسەوە.
جگە لە لایەنی ئابووری، کۆمەڵێک مەترسیی جیۆپۆلەتیکیی زۆر گرنگ بۆ سەر میسر هەن. دیارترینیان هێرشە بەردەوامەکانی غەززەو پلانی ئیسرائیل بۆ گواستنەوەی دانیشتوانی کەرتی غەززە بۆ نیمچەدوورگەی سینا. ئەم دۆخە وەک هەڕەشەیەکی گەورە بۆ سەر دۆزی فەڵەستین‌و ئاسایشی نیشتیمانیی میسریش دەردەکەوێت. زۆر پرسی گرنگ هەیە کە میسری توشی کێشە کردووە، وەک ئەو مەترسییانەی بەنداوی ڕێنێسانس، کە ئەسیوبیا لە سەر ڕووباری نیل دروستیکردووە، ئەمەیش مەترسییەكی جددییە بۆ سەر ئاسایشی ئاوی میسر، لە هەمان کاتدا ململانێ ناوخۆییەکان لە سودان، نەبوونی ڕژێمێکی سەقامگیر لە لیبیا؛ بەشێکی تری ئەو مەترسییانەن کە لە سەر ئاسایش‌و ئارامیی سیاسی‌و ئابووریی ئەو وڵاتە هەیە.
بە هەمان شێوەی میسر بابەتی گرنگ بۆ تورکیا هەن، لە کاتێکدا ناتوانرێت تورکیا بەراوردبکرێت بە میسر، بەڵام ئەو وڵاتەیش ڕووبەڕووی ئاستەنگیی جۆراوجۆر بووەتەوە، بە تایبەت لە ڕووی ئابوورییەوە، هەرچەندە بەردەوام هەوڵدەدات بۆ کەمکردنەوەی کورتهێنانی هەژماری جارەکی‌و زیادکردنی نەختینەیی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی لە ڕێگەی گۆڕانکاریی نوێی سیاسییەوە، لە هەمان كاتدا تورکیا ئامانجی چارەسەرکردنی کێشە سیاسییەکانە لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکەدا، بە بەردەوامی لە هەوڵی زیادکردنی خۆشگوزەرانیی ئابووریدایە لە ڕێگەی قۆستنەوەی ئەو دەرفەتە نوێیانەی کە بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی ڕەخساوە. هەنگاوەكانی لە گەشەکردن‌و گەشەپێدان‌و پلانە بەردەوامەکانی بۆ سەرکردایەتیی هەناردەکردن لە ئامانجە ئابوورییە ستراتیژییەکانیدایە.
ئەگەر لە ڕووی جیۆپۆلەتیکییەوە تەماشای تورکیا بکەین، دەبینین ستراتیژییەتی ئەو وڵاتە بریتییە لە ڕێگریکردن لە پێکهێنانی هاوپەیمانی دژی تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، هەروەها بەدەستهێنانی پشکێک لە سەرچاوەکانی وزەی ناوچەکە، یەكێكی تر لە مەترسییەكان بۆ سەر ئاسایشی ئەو وڵاتە لە سوریاوە سەرچاوەیگرتووە، كە بریتییە لە پشتیوانیی ئەمریکا بۆ پارتی یەکێتیی دیموکرات (پەیەدە)و یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)، کە بە لقی سوریای پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) دادەنرێن، بە بڕوای ئەنقەرە ئەم هەنگاوە، مەترسییە ئەمنییەکانی بەردەم تورکیا زیاددەکات، لەگەڵ ئەوەیشدا ناسەقامگیری لە لیبیا، شەڕی ئۆکرانیاو ڕوسیا، هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە، لەو بابەتانەن کە هاوشێوەی میسر تورکیا توشی کێشە دەکەن.
بۆ هەردوو وڵات، پێشهات‌و ئاڵنگاریی ناوچەیی هاوبەش وادەکات کە پێکەوە کاربکەن، سیاسەتی دەرەوەی تورکیاو میسر لە بوارەکانی بەرژەوەندیی جوگرافیای هاوبەشدا لە زۆر شوێندا یەكدەگرنەوە، وەك: “ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقاو جیهانی ئیسلامی”.

خاڵە هاوبەشەکان لە سیاسەتی دەرەوەدا
یەكێك لەو بوارانەی كە هاوبەشییەكی جوگرافیایی گرنگ پێكەوەیان دەبەستێتەوە لە کاتی لێکۆڵینەوە لە سیاسەتی دەرەوەی میسرو تورکیا، ئەوەیە سیاسەتی دەرەوەی میسر لە سێ بازنەدا نوێنەرایەتیدەکات؛ بازنەی عەرەبی، بازنەی ئیسلامی‌و بازنەی ئەفریقا. هەرچەندە ئەم سیاسەتە بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکارییەکی هەمەلایەنەی بەخۆیەوەبینیوە، بەڵام هەتا ئێستایش ئەم ڕەهەندانە سیاسەتی دەرەوەی میسر دیاریدەکەن.
لە هەمان كاتیشدا ئەگەر تەماشابكەین، تایبەتمەندییە بنچینەییەکانی سیاسەتی دەرەوەی تورکیایش بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکارییان بە سەردا هاتووە، لەبریی ئەوەی ڕێبازێکی تاکلایەنە بە ئاڕاستەی ڕۆژئاوا پەیڕەوبکات، وردە وردە پەرەیسەندووەو بووەتە مۆدێلێک کە تێیدا ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا هاوسەنگببن، لە ناویاندا جیهانی ئیسلامی‌و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا.
ئەم تێگەیشتنه له سیاسەتی دەرەوەی تورکیادا بەرانبەر به ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا بەهێزبوو، به تایبەت له سەردەمی پارتی دادو گەشەپێداندا دەرکەوت، هەر بۆیە ئەو بوارانەی کە لە سیاسەتی دەرەوەی هەردوو وڵاتدا گرنگییانپێدەدرێن، هەتا ڕادەیەکی زۆر یەكدەگرنەوە، تێكگەیشتن‌و تێڕوانینی هاوبەشە دەتوانێت ببێتە هۆكاری هاتنەكایەی دیبلۆماسیەتێكی ئەرێنی‌و هاوکاریی نێوان هەردوو وڵات.

ئەفریقا
کیشوەری ئەفریقا یەکێکە لەو ناوچانەی كە میسرو توركیا دەتوانن هەماهەنگی‌و كاری پێكەوەیی تێدا بکەن، بەوەی هەردوو وڵات کاریگەریی ئەرێنییان لە وڵاتانی ئەفریقادا هەیە، بەو پێیەی میسر لە ڕابردوودا یەکێک بووە لە گەورەترین لایەنگرانی بزوتنەوە سەربەخۆییەکانی ئەفریقا، تورکیایش هەژموونی خۆی لەو ناوچانەدا هەبووەو پڕۆژەکانی گەشەپێدانی جێبەجێکردووەو ڕێبازی سیاسیی ئابووریی تایبەتی خۆی هەبووە، کە لە ڕێگەی زۆرێک لە دامەزراوەو کۆمپانیاکانەوە جێبەجێیكردووە.

ئەم کاریگەرییە گەورەیە ناوبانگێکی باشی بۆ هەردوو وڵات دەستەبەرکردووەو سوودیانلێوەرگرتووە، لە هەمان كاتدا دەرفەتێکی گەورەیە بۆ فراوانبوونی زیاترو هاوکاریی زیاترو دۆزینەوەی بەرژەوەندیی هاوبەش‌و كاری پێكەوەیی لەگەڵ وڵاتانی کیشوەری ئەفریقادا، بە تایبەتی کاتێک گەلانی ئەم کیشوەرە بە دوای هاوبەشی نوێدا دەگەڕێن وەک جێگرەوەیەک بۆ هاوبەشە ڕۆژئاواییەکان، ئەمەیش بە ڕوونی لە گۆڕانکارییە سیاسییەکانی ئەم دواییەدا، کە لە نەیجیریا، بورکینافاسۆو گابۆن ڕویانداوە، دەبینرێت، ئەمە جگە لە جێگیرکردنی سەربازی ڕوسیاو فراوانبوونی هەژموونی چین لە کیشوەرەکەدا.
لە ڕوانگەیەکی ترەوە، ڕەنگە تورکیا ڕۆڵی ناوەندگیریی گرنگی هەبێت لە کێشەی ئاوی نێوان میسرو ئەسیوبیا لە چوارچێوەی بەنداوی ڕێنیسانسدا، بە تایبەتی دوای شکستی ئەمریکاو کۆمکاری عەرەبی‌و ناوەندگیریی سعودیە، ئێستا میسر بە دوای ناوەندگیریدا دەگەڕێت.
لە لایەكی ترەوە، هەردوو وڵات دەتوانن پێکەوە کاربکەن بۆ کۆتاییهێنان بە ململانێی مەدەنی لە سودان‌و دەستەبەرکردنی سەقامگیریی سیاسی لەو وڵاتە.
پرسی لیبیایش ئەو پرسە بوو کە زیاتر لە جاران لە ئەفریقا دوو وڵاتی خستەململانێوە. هەردوو وڵات لە بابەتی سیاسەتی لیبیا جیاوازییان هەبوو، میسر پشتیوانیی لە جەنەڕاڵ حەفتەر دەکرد، لە کاتێکدا تورکیا پاڵپشتیی لە حکومەتی ڕێککەوتنی نیشتیمانی دەکرد، بەڵام لەم کاتەدا ئاشتییەکی ڕێژەیی بەدیهاتووەو دەتوانرێت کۆدەنگییەکی سیاسیی گەورە لە لیبیا بەدیبهێنرێت، ئەویش بە کەڵکوەرگرتن لە کاریگەرییەکانی میسرو توركیا، چونكە سەقامگیرکردنی وڵاتێكی دەوڵەمەند بە نەوتی وەك لیبیا، بۆ بەرژەوەندییەكانی هەردوو وڵات گرنگە.
بەرژەوەندییە ئابوورییەکان یەکێکە لە گرنگترین تەوەرەی پەیوەندییەکانی تورکیاو میسر. لە کاتێکدا وەبەرهێنانی تورکیا لەم کیشوەرەدا نزیکەی (٦) ملیار دۆلارە، وەبەرهێنانی میسر نزیکەی (١٠.٢) ملیار دۆلارە، بەڵام ئەم ژمارانە بەس نین بۆ هەردوو وڵات، هەر بۆیە هەردوولا بە دوای ڕێگەیەکدا دەگەڕێن بۆ زیادکردنی ئەو وەبەرهێنانانە، بۆیە دەبینین ژمارەی نوێنەرایەتییە دیبلۆماسییەکانی میسر لە ئەفریقا (٤٣) نوێنەرایەتییە، لە کاتێکدا تورکیا (٤٤) نوێنەرایەتیی دیبلۆماسیی لە ئەفریقا هەیەو ئەمەیش گوزارشت لە ڕادەی بەرژەوەندییەکانی هەردوو وڵات دەکات لە کیشوەری ئەفریقا.

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
لە قۆناغێکدا کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دۆخێکی ناسەقانگیر بەخۆیەوەدەبینێت، دەوڵەتانی ناوچەکە خەریکە دەڕوخێن‌و شەڕی بەوەکالەت بەرەو فراوانبوون دەچێت، زۆر گرنگە تورکیاو میسر کاربکەن بۆ دووبارە جێگیرکردنەوەی سەقامگیری لە ناوچەکەدا لە سەر بنەمای پلانێكی ئەمنی، چونكە هیچ کام لە وڵاتان نایانەوێت درێژه‌ به ‌ململانێ بده‌ن. بۆ ئەمەیش ئەولەویەت دەدەن بە پێکهێنانی حکومەتەکان، کە توانای جێگیرکردنی هاوسەنگیی نەتەوەیی‌و تائیفییان هەبێت، بە تایبەت لە عێراق‌و سوریادا، كە توانای پاراستنی یەکپارچەیی خاکی ئەو وڵاتانەیان هەبێت، هاوکات هەڵوێستی هاوبەشیان هەیە لە بەرانبەر ئەو کۆمەڵکوژییەی کە ئیسرائیل لە غەززە دەیکات. لە کاتێکدا هەردوو وڵات نیگەرانن لە ململانێی بەوەکالەت لە نێوان ئەمریکاو ئێران‌و بریکارەکانیان، بەڵام تێڕوانینیان بۆ ململانێ‌و شەڕو ئاشتی لە ناوچەکەدا جیاوازە.
میسر وەک گەورەترین وڵاتی عەرەبی پاراستنی سەروەری‌و یەکپارچەیی خاکی عێراق‌و سوریا لە له‌پێشینه‌ی كاره‌ گرنگەکانی خۆی دەزانێت. هەروەها تورکیا لەگەڵ میسر هاوڕایە لە پاڵپشتیکردنی یەکڕیزی‌و سەروەریی عێراق‌و سوریا. ئەمە پرسێکە کە میسرو تورکیاو ئێران لە سەری ڕێککەوتوون. جگە لەوەیش، پاراستنی ئاسایشی عێراق‌و سوریا بۆ تورکیا گرنگە لە ڕووی پاراستنی سنوورەکانەوە، بە تایبەت پرسی پەنابەران، بەڵام میسر بە گومانەوە سەیری بوونی تورکیا لە باکووری عێراق‌و سوریا دەکات.
لە (١٣)ی نیسانی (٢٠٢٣) سامح شوکری؛ وەزیری دەرەوەی میسر، لە دیدارێكیدا لەگەڵ مەولود چاوش ئۆغڵو؛ وەزیری ئەو کاتەی دەرەوەی تورکیادا، ئاماژەی بەوە دا لەگەڵ توركیادا جیاوازیی بیروڕایان سەبارەت بە سوریا هەیە، بە تایبەت لە پشتیوانیکردن لە گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا، هەروەها بڵاوەپێکردنی هێزەکانی تورکیا لە سوریا. هاوكات میسر ڕەخنەی لە ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە عێراق‌و سوریا هەیە.
لە ڕووی كردارییه‌وه‌ ئۆپراسیۆنەكانی تورکیا لە عێراق‌و سوریا پەیوەندیی بە هێشتنەوەی یەکپارچەیی خاکی هەردوو وڵات هەیە، بوونی تورکیا لەو وڵاتانە هاوسەنگییەك لە بەرانبەر هێزی ئێراندا دروستدەکات، بۆیە میسر نایەوێت ببینێت ئەم دوو وڵاتە عەرەبییە بە تەواوی بکەونەژێر کاریگەری ئێرانەوە، هەر بۆیە پێشبینیدەکرێت هەڵوێستی میسر بگۆڕێت لەگەڵ گواستنەوەی پەیوەندییە دووقۆڵییەکانی لەگەڵ توركیادا بۆ قۆناغێکی نوێ.

ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست‌و ناوچەی وزە
لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا چەند پرسێكی گرنگ هەردوو وڵات بەیەكەوە گرێدەداتەوە، ئەوانیش ناونان‌و پێناسەی ناوچەو سنوورییەکانی دەسەڵاتی دەریای ناوەڕاست‌و هەبوونی سەرچاوەکانی وزەیه‌ لەو ناوچەیەدا.

بە پێی ئەو ڕێککەوتنەی لە کۆتایی ساڵی (٢٠١٩) لە نێوان تورکیاو لیبیادا واژووکرا، ناوچەکانی دەسەڵاتی دەریایی نێوان هەردوو وڵاتی دیاریکرد، لێرەیشەوە ناكۆكییەكان جارێكی تر سەریانهەڵدایەوە، میسر لە (٦)ی ئابی (٢٠٢٠) به‌ واژووکردنی ڕێککەوتنی سنووردارکردنی سنووری نێوان یۆنان‌و میسر وەڵامی ئەم هەنگاوەی توركیای دایەوە، ئەو سنوورانەی بە ڕێککەوتن کێشراون، دەکەونە نێوان هەردوو هێڵی درێژیی (٠٠.٠٠٢٦و ٠٠,٠٠٢٨)، هەروەها بە پێی ڕێککەوتننامەی واژووكراوی تورکیا لە ساڵی (٢٠٠٣)، ئەو وڵاتە لە باشووری قوبرس دەستبەرداری (١١) هەزارو (٥٠٠) کیلۆمەتر چوارگۆشە بووە بۆ ئیدارەی قوبرس، هەر بە پێی ئەو ڕێككەوتننامە نوێیەی لە نێوان میسرو یۆنان واژووکراوە، میسر دەسەڵاتی دەریایی بە هەزاران كیلۆمەتری چوارگۆشە زیاددەكات، لە بەرانبەردا توركیا جارێکی دیکە دەسەڵاتی كۆنترۆڵی دەریایی لە ناوچەكەدا نامێنێت، لە كاتێكدا ئەنقەرە دەیەوێت لەو ڕوانگەیەوە مامەڵەبکات کە ناوەندی دەوڵەتانی کەناردەریایە.
تورکیا نەیدەویست میسر بە پێکهێنانی هاوپەیمانیەتی لەگەڵ یۆنان‌و باشووری قوبرس لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست دژی ئەو هەنگاوهەڵبگرێت، پێیوایە ئەمە لە بەرژەوەندیی ئەو دوو وڵاتەدا نییە. سەرەڕای گرژییەکانی لەگەڵ تورکیا، لە هەندێک بابەتدا میسر بە وریاییەوە هەنگاوینا، بەو ئاڕاستەیەدا كارینەكرد هەموو دەرگاکان دابخات. مەولوود چاوش ئۆغڵو لە چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ سامح شوکردا جەختیکردەوە، میسر لە کاتی واژووکردنی ڕێککەوتنی دەریایی لەگەڵ یۆناندا، بەرژەوەندییەکانی تورکیای لە ناوچەكەدا لەبەرچاوگرتووە.
لە ڕاستیدا یەکێک لە گرنگترین ئەو ناوچانەی کە هەردوو وڵات دەتوانن هەماهەنگی تێدا بکەن، ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستە. ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ یاداشتێکی لێکتێگەیشتن لە بواری غازدا، کە لە ساڵی (٢٠٠٦) لە نێوان هەردوو وڵاتدا واژووكراوە، بە پێی ئەم یاداشتی لێکتێگەیشتنە کۆمپانیایەک بە ناوی “تێرغاز” بە هاوبەشی (٥٠-٥٠) لە نێوان میسرو بۆتاش دادەمەزرێت. ئەم کۆمپانیایە ئەرکی دامەزراندنی بۆڕییەک دەبێت بۆ گواستنەوەی غازو بەبازاڕکردنی لە میسرەوە بۆ ئەوروپا، بەڵام ئەم پڕۆژەیە بە هۆی بەهاری عەرەبییەوە گرفتیتێكەوت، دواتر لەگەڵ ئاساییبوونەوەی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان، لە میانەی لوتکەی گرووپی (٢٠)، کە لە نیودەلهی؛ پایتەختی هیندستان بەڕێوەچوو، لە ئەیلوولی (٢٠٢٣)، ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، عەبدولفەتاح سیسی؛ سەرۆککۆماری میسری ئاگادارکردەوە کە تورکیا گرنگی بە بوژاندنەوەی هاوکارییەکانی لەگەڵ میسر دەدات لە بوارەکانی گازی سروشتیی شل‌و وزەی ئەتۆمی، ئەمەیش بە پێی داتاکانی ڕێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوتی عەرەبی (OAPEC)، تورکیا لە پلەی یەکەمدایە لە هاوردەکردنی غازی شل لە میسرەوە بە پشکی (٤١$) لە کۆیگشتیی هەناردەکردن لە چارەکی یەکەمی ساڵی (٢٠٢٣)دا.

پرسی لیبیا
یەكێكی تر لە پرسە گرنگەكان، كە پەیوەستە بە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستەوە، پرسی لیبیایە. میسر هەر لە سەرەتاوە گومان لە بوونی سەربازیی تورکیا لە لیبیا هەبووە، بەڵام تورکیا چەندین جار پشتڕاستیکردووەتەوە بوونی تورکیا لە لیبیا بە ئاڕاستەی كاركردن دژی بەرژەوەندییەكانی میسر نییە. لە لایەكی ترەوە، هەردوو لایەنی میسری‌و تورکیا دووپاتیدەکەنەوە کە سەقامگیریی لیبیا لە بەرژەوەندیی هاوبەشی هەردوو وڵاتدایە. بە تایبەت کە میسر لە ساڵی (٢٠٢١)ەوە شێوازی كاركردنی بەرانبەر بە لیبیا گۆڕی، ڕەنگە نزیکبوونەوەی میسرو تورکیا لە سەر مەلەفی لیبیا بەردەوامببێت، چونكە لیبیا دراوسێی میسرە، ئەمەیش گرنگیی ستراتیژیی هەیە بۆ توركیا، هاوكات لە ڕووی پەیوەندییە مێژوویی‌و جیۆپۆلەتیکییەكانی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستیشەوە بەهای ستراتیژیی بۆ تورکیا هەیە. هەردوو وڵات خوازیاری کۆتاییهێنانن بە ململانێکانیان لەو وڵاتە، بۆ ئەم مەبەستەیش سەقامگیری بە چارەسەرێکی سیاسی دەزانن. هەروەها باشبوونی پەیوەندییەکانی هەردوو وڵات کاریگەریی ئەرێنیی لە سەر چارەنووسی لیبیا دەبێت، بەو پێیەی بنەمای ئەو ڕێککەوتنەی کە کۆتایی بە دابەشبوونی میحوەریی ڕۆژئاوا – ڕۆژهەڵات لە لیبیا دەهێنێت، ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە بەرژەوەندییەکانی ئەنقەرەو قاهیرەوە، لەم چوارچێوەیەدا دەتوانرێت هەنگاوی گرنگ لە کاتی سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ قاهیرە بەدیبكرێت.

دۆسیەی فەڵەستین‌و ئیسرائیل
پرسی فەڵەستین یەکێکە لەو پرسە بنچینەییانەی کە لە دوای ئۆپراسیۆنی تۆفانی ئەقسا، وەك پرسێكی سیاسیی هاوبەش لە نێوان تورکیاو میسردا تەماشادەكرێت، دەستدرێژی‌و پێشێلكارییەكانی ئیسرائیل‌و جینۆسایدی دانیشتوانی غەززە؛ کاردانەوەی قاهیرەو ئەنقەرەی لێکەوتەوە. هەرچەندە بزوتنەوەی حەماس وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر میسر تەماشادەكرێت، هاوكات کۆمەڵکوژیی ئیسرائیل بۆ سەر خەڵکی سڤیل لە غەززەو خواستی گواستنەوەی خەڵکی غەززە بۆ نیمچەدوورگەی سینا وەک هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی میسر ڕاڤەدەکرێت. لەم چوارچێوەیەدا سیاسەتەکانی تورکیاو میسر لە سەر یەك هێڵ یەكدەگرنەوە.
تورکیا لە دوای دەستدرێژییەکانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە، بە ڕوونتر لە میسر لە دژی ئیسرائیل وەستایەوە، لە هەمان كاتدا پرۆسەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیلدا ڕاگرت. تورکیاو ئیسرائیل بە یەك ئاڕاستە باڵیۆزەکانیان کشاندەوە، لە پلاتفۆڕمە نێودەوڵەتییەکان بە توندی دەستیان بە بەئامانجگرتنی یەکتری کرد. پەیوەندییەکانی تورکیاو ئیسرائیل بە شێوەیەکی بەرچاو ئاڵۆزبوو، لەگەڵ ڕەتکردنەوەی ئەردۆگان بۆ پێناسەکردنی حەماس وەک بزوتنەوەیەکی تیرۆریستی، بەڵێنیدا بزوتنەوەكە بە بزوتنەوەی خۆڕاگری‌و بەرگریکردن لە گەلەکەی بناسێنێت، لە لێدوانەکانیشیدا ڕایگەیاند کە ئیسرائیل دەوڵەتێکی تیرۆریستییە.
لە کاتێکدا تورکیاو میسر لە هەوڵدان لە زووترین کاتدا ئاگربەستی هەمیشەیی لە غەززە ڕابگەیەنرێت، بۆیە باشتربوونی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان توانای ئەوەیان پێدەدات پێکەوە هەنگاوی بەرچاوتر لە سەر پرسی غەززە بنێن. هەروەها تورکیا پاڵپشتیی میسر دەکات لە کردنەوەی دەروازە سنوورییەکانی نێوان میسرو غەززە، بۆئەوەی هاوکارییە مرۆییەکان بە شێوەیەکی فراوان بگاتە ناوچەکە.
بەدەر لە پرسی فەڵەستین، میسر لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵی باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ “ئیسرائیل”دا داوە، بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، ئەمەیش ڕەنگە لە سەر حیسابی تورکیا بووبێت، بەڵام ئاڕاستەی ڕوداوەكان بەو شێوەیە نەبوون کە لە نێوان هەردوو وڵاتدا خوازراو بوو. لە کاتێکدا لە ساڵی (٢٠١٩) میسر کۆڕبەندی غازی دەریای ناوەڕاستی دامەزراند، “ئیسرائیل” یەكێك بوو لە ئەندامانی ئەم کۆڕبەندە، بەمەیش هەنگاوێک لە تورکیای لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا دووردەخاتەوە، بەڵام ئیسرائیل هەڵوێستی خۆی گۆڕی‌و بەبێ گەڕانەوە بۆ میسر پەیوەندییەکانی لەگەڵ یۆنان‌و قوبرسی یۆنانی گەشەپێدا. لە لایەکی دیکەوە، خواستی میسر بۆ بوون بە ناوەندێکی جیهانیی غازی شل، لەگەڵ خواستە هاوشێوەکانی ئیسرائیلدا ناكۆكەو یەكناگرێتەوە.

هاوكات ویستی ئیسرائیل بۆ دامەزراندنی نۆكەندی “بن گوریۆن” وەك كەناڵێك بازرگانی گومانێكی جددیی لە لای میسر دروستكردووە، بەوەی کاریگەریی نەرێنی لە سەر کەنداوی سوێس دروستدەكات، کە یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوەکانی میسر بۆ بەدەستهێنانی دراوی بیانی.
لە لایەکی ترەوە ئیسرائیل بە بەکارهێنانی کارتی غازی سروشتی خۆی فشارێكی زۆر دەخاتەسەر میسر، ئەمەیش بابەتێكە ئیدارەی میسر پێشوازییلێناکات، چونکە کاتێک ئۆپراسیۆنی تۆفانی ئەقسا دەستیپێکرد، کۆمپانیای شیڤرۆنی ئیسرائیلی ڕاگرتنی هەناردەکردنی غازی سروشتیی ئیسرائیلی بۆ میسر لە ڕێگەی بۆڕیی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست ڕاگرت، بۆیە گومانی میسری بەرانبەر بە “ئیسرائیل” زیاتركردو لە بەرانبەردا ئەگەری نزیکبوونەوەی تورکیاو میسر زیاترو خێراتردەبێت.

بەرژەوەندییە ئابوورییە هاوبەشەکان
میسرو تورکیا خاوەنی پێگەی ستراتیژیی زۆر گرنگن لە ناوچەكەدا، لە هەمان كاتدا کۆنترۆڵی ڕێڕەوی دەریایی زۆر گرنگی وەک “گەرووی بۆسفۆر، نۆكەندی سوێس‌و داردانێل” دەكەن، بۆیە هاوکاریی لۆژیستیی نێوان هەردوو وڵات گرنگە، ئەمەیش گرنگییەكی ستراتیژیی بۆ هەردوولا هەیە، لە لایەكەوە بە هۆی هەڵکەوتەی جوگرافیاو سروشتی تەواوکەری نێوانیانەوە، لە لایەكی ترەوە میسر نوێنەرایەتیی دەروازەی باکوورو ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا دەکات بۆ تورکیا. هەروەها میسر وەک پردێک وایە لێیەوە تورکیا دەگات بە ئەفریقا، لەم دواییانەدا وەبەرهێنانی تورکیاو بوون‌و كاریگەریی لەو ناوچەیە زیادیکردووە، بۆیە ژێرخانی لۆژیستی‌و شوێنی میسر ئاسانکاری بۆ تورکیا دەکات بۆ گەیشتن بە قوڵایی ئەفریقا. لە لایەکی ترەوە، تورکیا وەک پەنجەرەی ئۆرایا وایە بە ڕووی میسردا، ڕەنگە تورکیا ڕۆڵێکی هاوشێوەی هەبێت لە بازرگانیی میسر لەگەڵ ئەوروپای ڕۆژهەڵات‌و ڕوسیاو چیندا.
لە بازرگانیی نێودەوڵەتیدا هەردوو وڵات دەتوانن پاڵپشتیی یەکتری بكەن، چونكە ڕێككەوتننامەی دووقۆڵییان لە بواری بازرگانیدا لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە هەیە، كە بریتی بوو لە ڕێککەوتنی بازرگانیی ئازاد لە نێوان میسرو تورکیادا، لە گرنگترین بڕگەکانی ڕێککەوتنەکە بریتین لە لابردنی باج‌و بەربەستی ناگومرگی لە بەردەم بازرگانیکردن بە کاڵاکان.
ئەم ڕێککەوتنانە ئاماژەن بۆ ئەوەی کە پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان میسرو تورکیا لە سەردەمی حوسنی موبارەکدا بووەتە ستراتیژی. لە سەردەمی “محەمەد مورسی”و لە دوای ساڵی (٢٠١١)، پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە بوارەکانی گەشتیاری‌و پیشەسازی‌و بازرگانیدا گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوەبینی. یەکێک لە نموونە هەرە گرنگەکانی ئەم گەشەسەندنە واژووكردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتن بوو سەبارەت بە هاوکاری لە بواری گواستنەوەی وشکانی‌و ترانزێت، کە لە ساڵی (٢٠١٢)دا کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە.
هەرچەندە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە سەر ئاستی سیاسی ئاڵۆزبووە، بەڵام قەبارەی بازرگانیی هاوبەشی نێوان هەردوو وڵات بەردەوامبووە، بە جۆرێك قەبارەی ئاڵوگۆڕ گەیشتووەتە (١٥) ملیار دۆلار. جگە لەوەیش، بەهای ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان میسرو تورکیا تەنها لە ساڵی (٢٠٢٢)دا (٧.٧) ملیار دۆلار بووە.
لە ڕاستیدا میسر دووەم گەورەترین وڵاتی عەرەبییە كاڵا هەناردەی تورکیا دەکات‌و سێیەم وڵاتی هاوردەکردنی كاڵای تورکیایە، هەر ئەمەیش وایكرد لە دانوستانەکانی ئەم کۆتاییەیشدا هەردوو وڵات بڕیاریاندا لە بریی دۆلار دراوی ناوخۆیی لە بازرگانیدا بەکاربهێنن، لە تێڕوانینی توركیادا میسر شوێنێکی گرنگە بۆ وەبەرهێنانەکانی. لە سەردەمی شۆڕشی میسردا، وەبەرهێنانی تورکیا گەیشتە دوو ملیار دۆلار، بۆیە پێشبینیدەکرێت میسر جارێکی دیکە ببێتە ناوەندێک بۆ وەبەرهێنانی تورکیا، بە تایبەتی دوای باشتربوونی پەیوەندییەکان لە سەر ئاستی سیاسی.

هاوکاریی ئەمنی
هاوکاری لە بواری هەواڵگری‌و بەرهەمێنانی توانای بەرگریی بەردەوامی ململانێی جوگرافیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و پەرەسەندنی ئاڵۆزییەكان‌و هەڕەشە تیرۆریستییەكان، هەموو ئەمانە بنەمایەکن بۆ هاوکاری‌و هەماهەنگیی هەردوو وڵات لە بواری ئاسایشدا. لە لایەك ناسەقامگیری لە وڵاتانی وەک “سوریا، لوبنان، لیبیاو سودان” مەترسییەکی گەورە بۆ سەر هەردوو وڵات دروستدەکەن، لە لایەكی ترەوە هەڵوێستی شەڕانگێزانەی ئیسرائیل بەرانبەر بە غەززە لە جینۆسایدو كۆمەڵكوژیی خەڵكی بێتاوانی غەززە، وادەکات هەردوو وڵات لە زۆرێک لە بارودۆخە ئەمنییەکاندا پێکەوە کاربکەن. هاوکاریی بەردەوامی نێوان دەزگای هەواڵگریی نیشتیمانیی تورکیاو هەواڵگریی گشتیی میسر لە زۆرێک لە فایلە ئەمنییەکان، گرنگیی هاوکاریی ئەمنیی نێوان هەردوو وڵات پشتڕاستدەکاتەوە، چونكە لە ماوەی تاریکترین قۆناغەکانی نێوان هەردوو وڵات لە سەر ئاستی سیاسیدا ئەم هاوکارییە نەوەستاوە، بۆیە پێشبینیدەکرێت لەم قۆناغە نوێیەدا هاوکاریی ئەمنی‌و بە تایبەت هەواڵگری لە نێوان هەردوو وڵاتدا زیاتربێت. یەکێک لە فایلەکانی هاوکاریی ئەمنی، کە توانای بەرزی لە نێوان هەردوو وڵاتدا هەیە، کەرتی پیشەسازی‌و بەرهەمهێنانی توانای بەرگرییە، بە تایبەت لە بواری هاوکاریی سەربازیدا. تورکیاو میسر وەک دوو وڵات دەردەکەون، کە گەورەترین پیشەسازی‌و توانای بەرهەمهێنانی بەرگرییان هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەرچەندە میسر بەرهەمهێنەرێکی گرنگە، بەڵام دەیەوێت سوود لەو پێشکەوتنە وەربگرێت کە تورکیا لە ساڵانی ڕابردوودا لە پەرەپێدانی پیشەسازیی سەربازیدا بەدەستیهێناوە. کۆمپانیاکانی پیشەسازیی بەرگریی تورکیا دەتوانن ڕۆڵێكی بەرچاو بۆ میسر بگێڕن، چونکە جۆراوجۆرکردنی سەرچاوەکانی چەک “سیاسەتێکی حەتمی” بووە بۆ میسر.
میسر یەکێکە لە گەورەترین بەرهەمهێنەرانی زرێپۆش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەناوبانگترین زرێپۆشەكانی “زرێپۆشی ئەلفەهدە”یە، کە میسر هەناردەی هەندێک وڵاتی عەرەبی‌و ئەفریقیی دەکات، هەر بۆیە هەردوو وڵات چاوەڕوانی چەندین فایلی هاوکاریی سەربازین. هەندێک ئاماژە هەیە کە ئەم هاوکارییە سەربازییە لە ئێستاوە دەستیپێکردووە. یەکەم نیشانەی ئەم هاوكارییە لە (١٦)ی تەمموزی (٢٠٢٣)دا بوو لە کۆبوونەوەی نێوان محەمەد سەڵاحەدین مستەفا؛ وەزیری دەوڵەتی میسر بۆ بەرهەمهێنانی سەربازی‌و ساڵح موتلو شان؛ باڵیۆزی تورکیا لە قاهیرە، كە بۆ تاووتوێکردنی ڕێگەکانی هاوکاریی نێوان هەردوولا لە بواری سەربازیدا کرا، لە لایەکی ترەوە، وەزیری بەرهەمهێنانی سەربازیی میسرو سەرۆکی کۆمپانیای پیشەسازیی بەرگریی تورکیا (هالووک گورگون)و زۆرێک لە کۆمپانیاکانی پیشەسازیی بەرگریی تورکیا وەک ئاسێلسان، هەڤڵسان، توساس، ڕۆکێتسان، بیر کادارو بی ئێم سی بەشدارییان لە کۆبوونەوەکانی بەرگری‌و سەربازی لە پێشانگای پیشەسازییەکانی ساڵی (٢٠٢٣) (EDEX)دا کرد، کە لە قاهیرە بەڕێوەچوو، ئاماژەیەکی تری گرنگ ئەوەیە کە هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوەی تورکیا، بەر لە سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ قاهیرە، لە لێدوانێکدا باسی ئەوەی کرد کە دەکرێت چەکی تورکیا بە میسر بفرۆشرێت، زۆرێك لە پێشهاتە پەیوەندیدارەکان ئەوە پشتڕاستدەکەنەوە کە هاوکاری لە بواری پیشەسازی‌و بەرهەمهێنانی بەرگریدا بوارێکی گرنگ دەبێت لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتدا.

ئەنجام
سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ قاهیرە لە (١٤)ی شوباتی (٢٠٢٤)دا، ڕەنگە سەرەتای سەردەمێکی نوێ بێت لە نێوان هەردوو وڵاتدا، لە كۆتاییشدا ئاڵنگاریی جیۆپۆلەتیکیی ناوچەیی‌و بەرژەوەندییە هاوبەشەکان پێویستیی کارکردنی پێکەوەیی لە نێوان ئەنقەرەو قاهیرەدا دەهێنێـتەكایەوە، هەروەها وەلانانی گرفت‌و کێشەکانی ڕابردوو، كە هەردوو وڵات ڕووبەڕووی یەكتری دەبوونەوە، وەک دوو زلهێزی ناوچەیی لە بواری جوگرافیدا وایكرد بیر لە هەنگاونان بەرەو ستراتیژی پێکەوەکاركردن بكەنەوە، بە تایبەت لەم قۆناغە ئاڵۆزەدا، کە دەوڵەتانی ناوچەکە خەریکە دەڕوخێن‌و شەڕی ناوخۆو شەڕی بەوەکالەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا سەرهەڵدەدات، زۆر گرنگە کە هەردوو وڵات بتوانن لە سەر بنەماو بنچینەیەكی ئەمنی؛ سەقامگیری بۆ ناوچەکە بگێڕنەوە. لەوانەیە گەیشتن بە هەڵوێستێکی هاوبەش‌و ڕوون لە دژی ئەو کۆمەڵکوژییەی کە لەلایەن ئیسرائیلەوە لە غەززە کردوویەتی، هەنگاوێك بێت کە ببێتە هۆی لێکنزیککردنەوەی زیاتری هەردوو وڵات.

سەبارەت بە تورکیا، باشترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ میسردا ڕەنگە ڕێگەخۆشبکات بۆ ئەوەی هەژموون‌و دەسەڵاتی خۆی لە ئەفریقا زیادبکات، پەیوەندییەکی نزیکترو قوڵتر لەگەڵ جیهانی عەرەبیدا دروستبکات، کاریگەریی بەرجەستەی لە سەر پرسی فەڵەستین، بە تایبەت لە غەززە، هەبێت. لە هەمان كاتدا توركیا بەم هەنگاوە بەشداریی گرنگ دەکات بۆ گەیشتن بە سەقامگیریی سیاسی لە لیبیا، ئەمەیش گرنگە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا. بە هەمان شێوە بۆ میسر دەتوانێت هێزێكی زیاتر پەیدابکات لە بەرانبەر هەڕەشە جیۆپۆلەتیکییەکان لە ئەفریقادا، لە لە کاتی بوونی بە هاوبەشێكی ستراتیژی لەگەڵ تورکیادا.
پاڵپشتیی تورکیا لە پرسگەلێکی وەک ئەسیوبیاو سودان‌و لیبیا ڕەنگە بتوانێت جارێکی دیکە ببێتە هاوبەشێکی گرنگی ئابووری بۆ میسر، هەروەها دەرفەتی ئەوە دەڕەخسێنێت کە بە پشتیوانیی تورکیا لە بەرانبەر هەڕەشەکانی ئیسرائیلدا میسر خۆڕاگرانەتر مامەڵەبکات. جگە لەوەیش، ئەم هەنگاوە دەروازەیەكی گرنگ دەبێت بۆ پەرەسەندنی گەشتوگوزار، لە هەمان كاتدا ڕێگەیەكی گونجاوە بۆ ئەوەی تورکیا كاڵاو شتومەك هەناردەی بازاڕەکان بکات، چونكە تورکیا لەم كاتەدا لە دۆخێکی سەختی ئابووریدایە.
هاوبەشیی نێوان تورکیاو میسر لە بواری پیشەسازی‌و بەرهەمهێنانی توانای بەرگریدا دەبێتە هۆی زیادبوونی تواناو كاریگەریی دەبێت لە سەر هێزی ڕووبەڕووبوونەوەی نەیارەكانی ئەو دوو وڵاتە. هەروەها ئەگەری بەکارهێنانی سەرچاوە دەوڵەمەندەکانی وزە لە میسرو ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستیش دەبێتە هۆی هێنانەدیی بەرژەوەندیی هاوبەش، ئەمەیش بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەکان لە نێوان هەردوو وڵاتدا، لە سەر بنەمایەكی جێگیرو سەقامگیر گرنگە.
_______________
لینکی بابەتەکە لە ئینتەرنێت
https://rouyaturkiyyah.com/research-articles-and-commentaries/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%82%D8%A7%%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A-%D8%A7%84%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%AD-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D9%83%D8%A9
https://rouyaturkiyyah.com/file/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%DD9%83%D9%8A%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A:%20%D8%A7%D9%84%D8AA%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%A7%D8%AA%20%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D9%83%D8%A9/1000