د. فاروق عەبدول

بەرایی
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆكکۆماری توركیا، لە گوتارێكیدا لە کۆبوونەوەی كابینەی نوێی حكومەتەكەیدا لە ناوەڕاستی مانگی تەمموزدا گوتی: تورکیا وڵاتێکە بە هۆی لایەنی مرۆیی، جوگرافی‌و ئابوورییەوە ناتوانرێت لە یەك بلۆکی دیاریکراودا قەتیسبکرێت‌و باشترکردنی پەیوەندییەکانمان لەگەڵ خۆرئاوا هیچی کەمتر نییە لە بەهێزکردنی کاری هاوبەشمان لەگەڵ ناوچەکانی دیکە لە ئاسیاو ئەفریقاوە هەتا ئەمریکای لاتین.
ئەردۆغان زۆر بە ڕاشكاوی ئاماژەی بەوە دا کە ئێمە پشت لە ڕۆژهەڵات ناکەین لە پێناوی ڕۆژئاوادا، هەروەها ڕۆژئاواش پشتگوێناخەین لە پێناوی ڕۆژهەڵاتدا، بەڵکو پەیوەندییەکانمان لەگەڵ هەمواندا باشتردەکەین. لە دراوسێکانمانەوە دەستپێدەکەین، هاوتەریب لەگەڵ بەرژەوەندیی وڵاتەکەماندا(١). هەندێك لە شرۆڤەكاران پێیانوایە‌ توركیا له ‌نێوان دوو بەرەی دژبەیەكی “ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژئاوا”دا یارییەكی دیبلۆماسیی زیرەكانە دەكات، واقیعیانە مامەڵە لەگەڵ ئەو دۆسیەیانەدا دەكات كە دەسەڵاتدارانی توركیا پێیانوایە هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی نیشتیمانیی وڵاتەكەیان، به ‌تایبەتییش دۆسیەی سوریا، كە به ‌لای توركیاوە لە ئەولەویەتی سیاسەتی دەرەوەیدایه،‌ ئەمەش بە هۆی كاریگەرییە زۆرەكانی ئەم كەیسەوە‌ لە سەر ناوخۆی توركیاو بەرژەوەندییەكانی ئەو وڵاتە لە ناوچەكەدا‌، لەم چوارچێوەیەشدا هەتا ئەندازەیەكی زۆر توانیویەتی بەشێك بێت لە خستنەڕووی پێشنیارو چارەسەری توركیانه بۆ ئەم دۆسیەیە.
قەیرانی سوریاو گۆڕانی هەڵوێستی تورکیا
لەگەڵ سەرهەڵدانی قەیرانی سوریادا لە (٢٠١١)، توركیا خواستی ڕوخان‌و لادانی دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی هەبوو، ئەم خواستە تەواوكەری ویستە ڕۆژئاواییەكە بوو بۆ كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی دوایین دیكتاتۆر لە ناوچەكە، كە بەهاری عەرەبی زۆربەیانی ڕاماڵی، توركیا هەوڵی زۆری دا لە سەر ئەرزی واقیع‌و لە ئاستە دیبلۆماسییەكاندا، بەڵام هەتا دەهات، خواست‌و هەوڵەكان لە بەرانبەر دوورخستنەوەی ئەسەد بەرەو لاوازی دەچوو، بە هۆی چەند هۆکارێكەوە، لە دیارترینیان هۆکارە نێودەوڵەتییەكان بوو، كە بەرەی ڕوسیاو ئێران بە كردەوەو لە مەیدانەكەدا خاڵی یەكلاییكەرەوه ‌بوون بۆ پاراستن‌و هێشتنەوەی دەسەڵاتی ئەسەد، لەم چوارچێوەیەدا توركیا دركی بەوە كردبوو كە بەبێ هاوئاهەنگی لەگەڵ ئەو دوو هێزە باڵادەستەدا، ئەستەمە بتوانێت خواستەكانی لە دۆسیەی سوریادا بهێنێتەدی‌، تەنانەت ترسی ئەوەی هەبوو كە توركیا بە تەواوی بخرێتەدەرەوەی هاوكێشەكە، ئەمەش دوای ئەوەی هەتا دەهات، دۆخی ئۆپۆزسیۆنی عەرەبی سوننەی سوریا لە سەر ئەرزی واقیع ڕووبەڕووی شكستی گەورە دەبووەوە، كە توركیا لە هەموو وڵاتانی دیكەی ناو هاوكێشەی سوریا زیاتر ئومێدى لە سەر هەڵچنیبوو.
جیا لەوەی لە گۆڕەپانی جەنگدا لایەنە ناكۆكەكان ڕووبەڕووی یەكتر دەبوونەوە، هاوكێشەی سیاسیی سوریا پەیوەست بوو بە دوو ڕێڕەوی دانوستانەوە، له ‌سەرەتاوە دانوستانەكانی جنێف لە ژێر سەرپەرشتیی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا دەستیپێكرد، ئەمەش وەك هەوڵێك بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی سیاسی كە وەڵامدەرەوەی خواستی سورییەكان بێت، بەڵام لەگەڵ هەموو گەڕێكی دانوستانەكان پێشهات‌و ئاستەنگی نوێ دەهاتنەپێشەوە، بەبێ ئەوەی لایەنەكانی بەشدار لە دانوستانەكانی جنێف بگەن بە چارەسەرێكی سیاسی، لەگەڵ شكستی دانوستانەكانی جنێفدا، قەیرانی سوریا ئاڕاستەیەكی دیكەی دانوستانی بەخۆیەوەبینی، كە بە ڕێڕەوی ئاستانە ناسرا، ئەمەیان زیاتر فۆكسی لە سەر لایەنی مەیدانی بوو(١‌).

ئایا جنێف شكستیهێنا؟
لە نێوان ساڵانی (٢٠١٢) بۆ (٢٠١٨)، نۆ گەڕی دانوستان لە سەر قەیرانی سوریا لە جنێفی پایتەختی سویسرا لە نێوان وەفدەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریاو ڕژێمی ئەسەددا بە ناڕاستەوخۆ لە ژێر چاودێریی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بەڕێوەچوو. لە (جنێف١)، كە لە حوزەیرانی (٢٠١٢) بەڕێوەچوو، گرووپی کار پێکهاتبوون لە ئەمریکا، چین، ڕوسیا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا، تورکیاو کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی، ڕێککەوتن لە سەر بنەماکانی قۆناغی ڕاگوزەر، بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەکان بە ڕوونی ئاماژەیان بە چارەنوسی بەشار ئەسەد نەكردبوو، كە ئۆپۆزسیۆن داوای ڕۆیشتنی دەكرد. واشنتۆن پێیوابوو ڕێککەوتنەکە ڕێگەخۆشدەکات بۆ قۆناغی دوای ئەسەد، لە کاتێکدا مۆسکۆو پەکین جەختیان لەوە کردەوە کە بڕیاردان لە سەر چارەنوسی ئەسەد لە ئەستۆی سورییەكاندایە، بەمەش (جنێف١) هیچ ئەنجامێكی لێنەكەوتەوە.
لە دانوستانی (جنێف٢)دا، كە لە شوباتی (٢٠١٤) بەڕێوەچوو، دیسانەوە هەریەك لە مۆسكۆو واشنتۆن نەگەیشتن بە ئەنجام، دیارترین خاڵی ناکۆکییش ئەوە بوو کە شاندی ڕژێمی سوریا پێداگریی لە سەر دانانی پرسی “تیرۆر” لە لوتکەی کارنامەی دانوستانەکاندا دەکرد، هاوکات شاندی ئۆپۆزسیۆنیش پێداگر بوو لە سەر ئەولەویەتدان بە پێکهێنانی دەستەیەکی حوکمڕانیی ڕاگوزەر، كە لە یەکەمین دانوستانی جنێف بڕیاریلێدرابوو. (جنێف٣) لە شوباتی (٢٠١٦) بەڕێوەچوو، دیارترین ناکۆکیی لە سەر جێبەجێکردنی بڕیاری (٢٢٥٤)ی نەتەوە یەکگرتووەکان‌و پێکهێنانی شاندی دانوستانکاری ئۆپۆزسیۆن بوو. هەروەها ئۆپۆزسیۆنی سوریاش ڕەتیکردەوە ئەسەد هیچ داهاتوویەکی هەبێت لە سوریای نوێدا(٣).
دوابەدوای ئەوه،‌ لە ساڵی (٢٠١٧)داو لە نێوان مانگەكانی (٢) هەتا (١١)، پێنج گەڕی دیكەی دانوستانی جنێف (٤، ٥، ٦، ٧، ٨) بەڕێوەچوو، كە تەواوی ناكۆكییەكان لە سەر قۆناغی ڕاگوزەرو چارەنوسی ئەسەدو مەلەفی تیرۆرو دەستووری نوێی سوریاو حكومەتی کاتی‌و هەڵبژاردن چڕبوونەوەو لەگەڵ بەرەوپێشچوونە مەیدانییەكانی ئەسەددا، لایەنەكان ڕژێمیان تۆمەتباردەكرد بە شكستی دانوستانەكان، گەڕی نۆیەمیش لە (٢٠١٨)دا بەڕێوەچوو، بەبێ هیچ بەرەوپێشچوونێك.
بەم شێوەیە كۆبوونەوەكانی جنێف بەردەوامبوو هەتا دەستپێكردنی گفتۆگۆكانی ئاستانە بە سەركردایەتیی مۆسكۆ لە (٢٠١٧) وەك جێگرەوەی جنێف، هەرچەندە ڕوسیا ڕایگەیاند كە دانیشتەكانی ئاستانە تەواوكەری دانوستانەكانی جنێف دەبن، بەڵام چاودێرانی دۆخی سوریا پێیانوابوو كە “ئاستانە” بزماری لە تابوتی جنێف دا، بە تایبەتی كە ڕوسیا سەركەوتوو بوو لە ڕازیكردنی توركیا بۆ بەشداریكردن لە دانوستانەكاندا وەكو بكەرێكی سەرەكی، كه لە ململانێكانی سوریادا ڕۆڵیبینیوە(٤).

توركیاو جنێف؛ گومان‌و پشتیوانی
توركیا هەر لە سەرەتاوە پشتیوانیی تەواوی بۆ دانوستانەكانی جنێف دەربڕی، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە سەرچاوەیگرتبوو كە هەموو بەشداربوانی دانوستانەكانی جنێف جگە لە ڕوسیا لەگەڵ كۆتاییهێنان بوون بە دەسەڵاتی ئەسەد،‌ ئەنقەرەش هەموو توانا مادی‌و مەعنەوییەكانی خستبووەگەڕ بۆ گەیشتن بەو ئامانجە، لێرەوە توركیا بە توندی كەوتە بەرەی دژە ڕوسیا‌وە، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆكکۆماری توركیا له ساڵی‌ (٢٠١٦)دا ڕایگەیاند: هەتا بۆردۆمانی ڕوسیا بۆ سەر هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان بەردەوامبێت، دانوستانەكانی جنێف هیچ ئاكامێكی نابێت(٥).
له ‌دوای دانوستانەکانی (جنێف٣)وە توركیا دركی بەوە كردبوو كە ڕەوتی دانوستانەكانی جنێف خزمەت بە بەرژەوەندی‌و ڕۆڵی وڵاتەكەی ناكات لە قەیرانی سوریادا، لەبەر چەند هۆکارێک، لەوانە(٦):
1. باڵادەستیی نیمچەتەواوەتیی ئەمریکاو ڕوسیا لە دانوستانەكانی جنێفدا، بواری لە بەردەم ئەو وڵاتانەی پشتیوانیی ئۆپۆزسیۆنی سوریای بەرتەسككردبووەوە‌، لە ناویاندا تورکیا، كە خواستی ئەوەی هەبوو ڕۆڵی زیاتری هەبێت.
2. گفتوگۆکان‌و نەخشەڕێگەی دانوستانەكان بەو ئاقارە بوون كە مەرجەکانی ئۆپۆزسیۆن بۆ ڕاگرتنی بۆردومان‌و ئازادکردنی ژن‌و منداڵ‌و هەڵگرتنی گەمارۆی سەر ناوچەكانیان پشتگوێدەخرا، بە درێژایی كۆبوونەوەكانی جنێف بۆردومان‌و هێرشی ئاسمانیی مۆسكۆو دیمەشق بەردەوامبوو، بڕستی لە ئۆپۆزسیۆنى چەكدار بڕیبوو، كە ئەمانەش لەگەڵ ویست‌و داخوازیی توركیادا نەدەهاتەوە.
3. پێداگریی ڕوسیا لە سەر بانگهێشتکردنی هێزە کوردییەکان بۆ دانوستانەکان‌و هەڕەشەی ئەوەی ئەگەر بانگهێشتنەکرێن، گفتوگۆکان شکستدەهێنن. ئەمە جۆرێك بوو لە وەڵامی مۆسکۆ بۆ ئەنقەرە، كە هەڕەشەی بایکۆتی دەكرد، ئەگەر هێزە كوردییەكان بانگهێشتبکرێن.
4. تورکمانەکانی سوریا نوێنەرایەتییان لە دانوستانەکاندا نەبوو، ئەمەش بۆ ئەنقەرە ئاسان نەبوو، بەو پێیەی خۆی وەكو پارێزەری سیاسی‌و مێژوویی‌و کولتووریی تورکمانەکان دادەنێت.

لەم ڕوانگەیەوە توركیا لە بەردەم دوو بژاردەدا بوو؛ یان بەردەوامبوون لە سەر ڕێڕەوی جنێف، یان ڕۆیشتن لەگەڵ ڕوسیادا بەرەو ئاستانە. ئەمە لە كاتێكدا بوو كە دەرهاویشە ناوخۆیی‌و هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە سوریا گۆڕانكاریی زۆریان بە سەردا هاتبوو؛ ئۆپۆزسیۆنی چەكدار لە شكستی بەردەوامدا بوون، جۆرێك لە پاشەكشەو چەقبەستوویی لە سیاسەتی ئەمریكاو خۆرئاوا بەرانبەر بە پەرەسەندنە ناوخۆییەكان لە سوریا بەدیدەكرا، هەروەها پرسی ئاوارە سوریيەكان لە توركیا فشاری زۆریان لە سەر دەسەڵاتدارانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاکپارتی) له ‌ناوخۆی توركیا دروستكردبوو، هەموو ئەمانە ئەنقەرەو ئەردۆغانی خستبووە دۆخێكی نەخوازراوەوەو ناچاریكردبوون پێداچوونەوە بە مامەڵەو پلەبەندیی بەرژەوەندییەکانیاندا بکەن. ئەو پێداچوونەوەیە بە ڕوونی لە سەر زاری مەولود چاوشئۆغڵو؛ وەزیری پێشووی دەرەوەی تورکیاوە ڕاگەیەنراو گوتى: ئەگەر پێشکەوتن لە “ڕێڕەوی جنێف”، کە نەتەوە یەکگرتووەکان سەرپەرشتییدەكات، بەدینەهێنرێت، ئەگەری هەیە ڕوو لە ڕێگەیەکی دیکە بکەین، پێناچێت وڵاتانی ڕۆژئاوا بیانەوێت دانوستانەكانی جنێف بۆ پرسی سوریا زیندووبكەنەوە، كە هیچ ئەنجامێكی بەرجەستەی نەبووە(٧). ئەم لێدوانانەی ئەو كاتەی وەزیری دەرەوەی توركیا ئاماژە بوون كە توركیا ئامادەكاریی پێشوەختەی كردبوو‌ بۆ پشتكردن لە جنێف‌و وەرچەرخان بەرەو ئاستانە، هەرچەندە چەندین جارو لە چەندین بۆنەدا دەسەڵاتدارانی توركیا ئەوەیان دووپاتكردووەتەوە كە ئا‌ستانە جێگرەوەی جنێف نییە، بەڵام بە لای توركیاوە ئاستانە دەرفەت بوو بۆ دوو مەبەست؛ یەكەمیان: كەمكردنەوەی ئەو زیانانەی كە لە مەیداندا بەر هاوپەیمانەكانی توركیا كەوتبوو، دووەمیان: بەدەستهێنانی جۆرێك لە شەرعیەت بۆ كردەوەو جوڵە مەیدانییەكانی، كە پێشتر لە ژێر چاودێری‌و ڕووبەڕووبوونەوەی مۆسكۆو تاران‌و دیمەشقدا بوو.

لەم ڕوانگەیەوە دیدی توركیا بۆ دانوستانەكانی جنێف لە سەر بنەمای دوو پێدراو بوو، هەندێك جار دەربڕینی پشتیوانی بوو، بەو پێیەی خاڵی جەوهەری ئاڕاستە جیاوازەكانی ناو دانوستانەكان كۆك بوون لە سەر كاركردن بۆ قۆناغی دوای ئەسەد، هەندێك جاریش دەربڕینی گومان بوو، كە هەرچی لە دانوستانەكاندا بەدەستبهێنرێت، لە مەیداندا سفردەكرێنەوە.
پشت لە جنێف، ڕوو لە ئاستانە
لەگەڵ شکستی هەوڵەکانی ڕوسیا-ئەمریکا بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێك بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری (٢٢٥٤)ی ئەنجومەنی ئاسایش، تایبەت بە پرسی سوریا، ڕوسیا دەستبەرداری بیرۆکەی کاری هاوبەش بوو لەگەڵ ئەمریكاداو دەستیکرد بە هەنگاونان بەرەو بیرۆكەیەكی هەرێمایەتی بە سەركردایەتیی خۆی بۆ چارەسەرکردنی ململانێکانی سوریا.
لە کانوونی دووەمی (٢٠١٧)دا ڕوسیا دەستیكرد بە كۆبوونەوەكانی ئاستانە (مسار آستانا أو صیغة‌ آستانا) بۆ بەفەرمیکردنی گفتوگۆکانی ڕوسیا لەگەڵ تورکیاو ئێراندا، كە هەردوو دەوڵەت پشتگیری‌و پشتیوانیی چەندین گرووپ‌و هێزی چەكداریان دەكرد لە سەر گۆڕەپانی ململانێی سوریا. ئامانجی سیاسیی هەمەلایەنەی مۆسکۆ لە “ڕێڕەوی ئاستانه” بریتی بوو لە هێشتنەوەی بەشار ئەسەدی سەرۆکی سوریا لە دەسەڵات‌و پەراوێزخستنی ڕۆڵی ئەمریكاو كۆبوونەوەكانی جنێف‌و پێدانی شەرعیەت بە پەیوەندییەکانی ڕوسیاو تورکیا، کە ڕکابەری سەرەکیی ئەسەد بوو(٨). لە بەرانبەریشدا توركیا خواستی ئەو لێكنزيكبوونەوەیەی هەبوو‌، ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێك:
1. له ‌دوای كەیسی خستنەخوارەوەی فڕۆكەكەی ڕوسیا لە نزیک سنووری تورکیاو سوریا لەلایەن سوپای توركیاوە لە ساڵی (٢٠١٥)، پەیوەندییەكانی توركیاو ڕوسیا بەرەو ئاڵۆزی‌و نزیك لە بەریەکكەو‌تن بووەوە‌و ڕوسیا سزایەكی زۆری بە سەر توركیادا سەپاند، لەم كەیسەدا، دەسەڵاتدارانی توركیا نیگەرانیی خۆیان بەرانبەر بە ئەمریكاو ڕۆژئاوا دەر‌بڕی، كە پشتوانی توركیا نەبوون لە بەرانبەر هەڕەشەو سزاكانی ڕوسیادا(٩).
2. هەوڵی كودەتا شکستخواردووەكەی (١٥)ی تەمموزی (٢٠١٦) لە تورکیا به ‌ئامانجی كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی ئاکپارتی، ئەمەش بوو به ‌هۆی گۆڕینی هەڵویستی توركیاو پێداچوونەوە بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕوسیادا، بە تایبەتی كە دەسەڵاتدارانی ئاکپارتی ئەمریكایان بە پشتیوانی كودەتاچییەكان تۆمەتباردەكرد. سولەیمان سۆیڵو؛ وەزیری ناوخۆی ئەو کاتەی توركیا، بە ڕۆژنامەی حوڕیەتی توركیی ڕایگەیاندبوو کە ئەمریكا له ‌پشت هەوڵی كودەتاوە بووە، لە ڕێگەی پشتیوانیكردنی پیاوێكی ئایینییەوە، كە لە ویلایەتی پەنسلڤانیا نیشتەجێیە(١٠).
3. توركیا هەتا دەهات، گومانەكانی بەرانبەر بە ئەمریكا لە كەیسی سوریا زیاتردەبوو، ئەمەش بە هۆی پاڵپشتیی ئەمریکاوە بۆ هێزە کوردییەکان لە باکووری سوریا، بە تایبەتی یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە)و هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)، کە ئەنقەرە بە هەڕەشەی دەزانین بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەکەی، ترسی تورکیا لە دامەزراندنی کیانێکی کوردی لە سەر سنوورەكانی لەگەڵ سوریا پاڵنەرێكی بەهێز بوو بۆ گۆڕانكاری لە هەڵوێستی بەرانبەر بە ڕوسیاو ڕژێمی ئەسەد، هەروەك توركیا پێیوایە کە ئەمریکا پشتیوانی لە دامەزراندنی قەوارەیەکی کوردییش دەكات(١١).

توركیا له ‌ڕێگەی بەشداریكردنیەوە لە ڕێڕەوی ئاستانەو ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ڕوسیادا، توانیی بە خێرایی هەندێك دەستكەوتی مەیدانی لە گۆڕەپانی سوریادا بەدەستبهێنت، لەوانە: گرنتیی بەشداریی ئۆپۆزسیۆنی نزیك له ئەنقەرە لە گفتوگۆكاندا لەگەڵ ڕوسیادا، ئەمە جگە لە ڕێككەوتنی ئاگربەست‌و دانپێدانانی ڕوسیا بە هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان، کە تاران‌و مۆسكۆ بە تێكدەرو تیرۆریست ناویاندەبردن.
پڕۆسەی ئاستانە ئاسانکاری‌و دەستی توركیای واڵاكرد بۆ کۆمەڵێک ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە خاکی سوریادا، کە ئەگەر ئەم پڕۆسەیە نەبوایە، هەرگیز توركیا نەیدەتوانی ئەو ئۆپەراسیۆنانە بکات، دیارترینيان ئۆپەراسیۆنی “قەڵغانی فورات” لە باکوورو ڕۆژهەڵاتی حەلەب لە (٢٤)ی ئابی (٢٠١٦)و ئۆپەراسیۆنی “چڵەزەیتوون” لە کانوونی دووەمی (٢٠١٨)و ئۆپەراسیۆنی “كانی ئاشتی” بوو لە تشرینی یەکەمی (٢٠١٩)، تورکیا لە ڕێگەی ئەم ئۆپەراسیۆنانەوە دەستی بە سەر ڕوبەرێکی فراوانی ناوچە كوردییەكانی سوریادا گرت، کە پێشتر لەلایەن ئیدارەی خۆسەرییەوە بەڕێوەدەبران(١٢).
ئەوەی بە لای توركیاوە گرنگ بوو لە “ڕێڕەوی ئاستانە”دا، دانانی پێوەری بوونی سەربازی بوو لە خاكی سوریادا وەك مەرج‌و مافی بەشداربوون لە پڕۆسەكەدا، واتە ڕێڕەوی ئاستانە زیاتر داڕشتنەوەیەکی سەربازیی هەبوو، بە پێچەوانەی كۆبوونەوەكانی جنێفەوە، كە فۆڕمێكی سیاسیی هەبوو(١٣). توركیا ئاستانەی لە لا پەسەند بوو، چونكە دەیتوانی بەشێك لە خواستەكانی لەگەڵ لایەنە كاریگەرەكانی ناو ململانێكانی سوریادا جێبكاتەوەو لەو ڕێگەیەشەوە فشار لە ئەمریكا‌ بكات بۆ جێكردنەوەی خواست‌و داواكارییەكانی. لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپدا فشارەكانی توركیا كاریگەرییان لە سەر ئیدارەی واشنتۆن هەبوو، بە تایبەتی پرسی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچە كوردییەكان، كە ترەمپ لە (٢٠١٩) بڕیاری لە سەر دابوو، بەڵام له ‌ژێر فشاری كۆنگرێس‌و ڕایگشتی‌و وڵاتانی ئەوروپادا بڕیارەكە ڕاگیرا. هەروەها توركیا ئاگاداری ئەوە بوو كە بە هۆی ڤیتۆی ڕوسیاوە لە ئەنجومەنی ئاسایش، دانوستانەکانی جنێف ئەنجامێكی ئەتۆیان لێناكەوێتەوە، لە كاتێكدا ئاستانە هەر لە سەرەتاوە توانیی بگات بە هەندێك ئامانجی وەک کەمکردنەوەی ناوچەی گرژییەكان‌و ئاگربەست‌و جیاكرنەوەی سنووری لایەنە بەشەڕهاتووەكان(١٤).

هەرچەندە ڕێڕەوی ئاستانە بە پلەی یەکەم بۆ تورکیا دروستکرا، بۆئەوەی ئەنقەرە زیاتر لە هاوبەشە ڕۆژئاواییەکانی دووربخاتەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا ئەم پڕۆسەیە هەندێک دەستکەوتی بە ئەردۆگان بەخشی، ڕۆڵی ئەنقەرەی لە ململانێ هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتییەكاندا زیاتركرد، لەوانە: هەوڵەکانی نێوەندگیری توركیا بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕو ململانێی نێوان مۆسکۆو کیێڤ، چەندین ڕێككەوتننامە لە نێوان مۆسكۆو ئەنقەرەدا لە بوارەكانی بەرگری‌و وزە هەتا ئەو لێکتێگەیشتنانەی کە لە نێوانیاندا بۆ بەڕێوەبردنی چەندین ناوچە‌ی جێنفوزیان لە باکووری سوریاو قەفقازی باشوور واژۆکرا(15).

ئەنجام
توركیا بە پشتبەستن بە پێشهات‌و گۆڕاوە خێراكان، مامەڵەیەكی واقیعی لەگەڵ ململانێ نێودەوڵەتییەكاندا دەكات، لە لایەکەوە دەچێتەناو پڕۆسەیەكەوە كە لەلایەن ئەمریكاو وڵاتانی ڕۆژئاواوە گرنگییەكی وەهای نییە، لە لایەكی ترەوە بەشدارە لە گەورەترین هاوپەیمانیی سەربازیدا، كە لەلایەن ڕوسیاوە بە گەورەترین هەڕەشەو دوژمن لەقەڵەمدەدرێت.
توركیا لە جنێف‌و ئاستانەدایە، بە بڕوای دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە هەر كام لەو دوو ڕێڕەوە بڕیار لە سەر چارەنوسی سوریا بدەن، بەرژەوەندییەكانیان پارێزراوە. هەندێك لە شرۆڤەكاران ڕەخنە لەم سیاسەتەی توركیا دەگرن‌و پێیانوایە كە تەنها سیاسەتێكی بەرگرییەو لە توانای سەركێشی دایبڕاندووەو لە كاتی یەكلایییبوونەوەی گەمەكاندا بەبێ دەستكەوت لێیدەردەچێت. هەندێكی تر بە پێچەوانەوە، ستایشی ئەم جۆرە سیاسەتە دەكەن، بەوەی توركیای بە پارێزراوی‌و بەهێزی هێشتووەتەوەو وەك یاریزانێكی پیشەگەر ناتوانرێت فەرامۆشبكرێت‌و هەر هێزێکی نێودەوڵەتی جڵەوی دۆخەكە بكات، ناتوانێت پەراوێزیبخات.

شکستی بەردەوامی ئۆپۆزسیۆنی چەکدار لە سوریا، ‌چەقبەستوویی له ‌سیاسەتی ئەمریكاو ڕۆژئاوا بەرانبەر بە پەرەسەندنە ناوخۆییەكان لە سوریاو پرسی ئاوارە سوریيەكان لە توركیا؛ ئەردۆغانی ناچاركردبوو بە مامەڵەو پلەبەندیی بەرژەوەندییەکانی وڵاتەکەیدا بچێتەوە.

_________________
سەرچاوەكان
1.موقع رئاسة الجمهورية التركية، https://www.tccb.gov.tr/ar/-/1666/153040/-turkiye-cografi-beseri-ekonomik-ve-tarih-baglari-itibariyla-tek-bir-bloga-sikistirilamayacak-bir-ulkedir-
2.سامة كريكرة، صورية تريمة، مسار الحل السياسي للازمة السورية: من مفاوضات جنيف إلى أستانا، مجـمة أبـحاث قانـونية وسيـاسية، المجمد ٠٩، العدد ٠١، ٢٠٢٤، لا ٧٢٢.
3.(من جنیف ١ إلى ٨.. ماذا تحقق؟) موقع الجزیرە نیت، الرابط www.aljazeera.net/encyclopedia/2017.
4.هەمان سەرچاوە.
5.أردوغان: لا مفاوضات في جنيف بدون هدنة في سوريا، موقع العربية نت، https://www.alarabiya.net/arab-and-world/syria/2016/01/29/
6.د. سعید الحاج، جنیف وتراجع الدور التركی فی سوریا، موقع الجزیرە نیتhttps://www.aljazeera.net/opinions/2016/1/31
7.تلویح تركی باعتماد بدیل عن مسار “جنیف” لحل الأزمە السوریە، موقع ترك بریس، https://www.turkpress.co/node/49308
8.بين آستانا وجنيف: أفق الأجندات المتضاربة في الأزمة السورية، مركز الجزيرة للدراسات، https://studies.aljazeera.net/ar/article/586
9. بسام العيسمي، مسار آستانا الإنقلابي على جنيف،https://globaljusticesyrianewscom/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%D9%8A-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%AC%D9%86%D9%8A%D9%81/
10.بين آستانا وجنيف: أفق الأجندات المتضاربة في الأزمة السورية، سەرچاوەی پێشوو.
11.هەمان سەرچاوە.
12.بسام العيسمي، سەرچاوەی پێشوو.
13.سامة كريكرة، صورية تريمة، سەرچاوەی پێشوو، لا ٧٣١.
14.هەمان سەرچاوە، لا ٧٣٠.
15.تشارلز ثيبوت، عملية أستانا: عرض مرن ولكن هش بالنسبة لروسيا، معهد واشنطن للدراسات الشرق الادني، https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/mlyt-astana-rd-mrn-wlkn-hshw-balnsbt-lrwsya