هەردی مەهدی میکە

“دراوسێ لە دراوسێ میرات دەبات”ئەمە قسەیەكی دێرینی رۆژهەڵاتیەكانە، بۆ ئێمەی كورد وادیارە تەنها نەهامەتیانمان بە میرات بردووە، ئەگینا لە ئەزمونی دەوڵەتداری و چاكسازی و ئاڵوگۆڕە سیاسیەكان بۆ تەنها دروشم، پەلامار، بەرگری‌و بێكیانی-مان بۆ ماوەتەوە؟! هۆی سەرەكی ئەوەش كە میراتی ئەوان لە هەڵە و چاكیەكان، بەرمان نەكەوتوە ئەوەیە نەدەوڵەتەكان و نەكۆمەڵگەكانیان‌و نەبزوتنەوەكانی چاكسازیان نەبوونەتە كەرەسەی لێكدانەوەو پێدراوی مێژوویی بۆ عیبرەت‌و ئەزمون.

گوزەرێكی مێژوویی

بزوتنەوە چاكسازیەكانی رۆژهەڵات لە مێژوودا ریشەیەكی دوریان هەیە، لەسەر ئاستی سیاسیش رەنگدانەوەی كارگێڕی و دەوڵەتییان لەدوای خۆیان جێهێشتوە، هەنگاوەكانی چاكسازی عوسمانی “بە واژە مۆدێرنەكەی” لای هەندێك مێژوونوس دەگەڕێتەوە بۆ هەنگاوەكانی سەردەمی سوڵتان ئەحمەدی سێیەم(1703-1730.ز)و وەرگرتنی پۆستی صەدری ئەعزەم لەلایەن زاواكەیەوە ئیبراهیم پاشا(1718-1730.ز) كە بیری لە هۆكارەكانی پێشكەوتنی شارستانیەتی رۆژائاواییەكان كردەوە، ئیبراهیم پاشا لەیەكەمینی ئەو كەسانە دادەنرێت كە بیری لە ئیصلاحاتی سوپا و هۆكارەكانی بەهێزی ئەوروپیەكان كردەوە، بەرنامەكەی سەدری ئەعزەم سێ رەهەندی لەخۆگرتبوو: (پەیوەندیەكانیان لەگەڵ رۆژئاوا بەهێزبكرێت لە پێناو گەشەكردن، هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی پێشكەوتن و زانستی رۆژائاوایی و دوا رەهەندیش سەرنجدان و تیڕامان لە دیاردە و مەشخەڵەكانی شارستانیەتی رۆژائاوا)(1)، و لەوێشەوە سەرەتاكانی رەشەبای رۆژائاواگەرایی لای عوسمانیەكان هەڵدەكات، هەنگاوەكانی دواتری ئیسڵاحاتیش دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمەكانی سوڵتان سەلیمی سێیەم (1789-1807.ز)و بەهاوكاری باڵیۆزەكەی لە نەمسا ئەبوبەكر راتب ئەفەندی و پاشتریش پرۆژەی ئیسلاحات هەنگاوی سێیەمی وەرگرت لەسەردەمی سوڵتان مەحمودی دوووەم(1807-1839.ز) كە لە چوارچێوەی بەرنامەیەكی دارێژراودا خۆی بینیەوە كێشەناوخۆییەكان و دەركەوتنی ركابەرێكی وەك محمد عەلی پاشا لە میسر و لەسەرخاكی عوسمانی زیاتر ئیسلاحاتی بۆ سوڵتان پێویستتر كرد پرژی ئەم ئیسلاحاتەش عێراق و (2) میرنشینە كوردیەكانیشی گرتەوە، چونكە بنچینەی بەرنامەكە لەسەر سیاسەتی مەركەزیەت بیناكرابوو. پاش مەحمودی دووەم ئیسلاحاتەكانی عەبدولحەمیدی یەكەم لەو ریزەدا پۆلێن دەكرێت تا دەگاتە سەرهەڵدانی بزتنەوەی مەشروتەی یەكەمی عوسمانی (1871-1876.ز) و دەركەوتنی مەدحەت پاشا وەك ریبەر و چاكسازێكی عوسمانی و كاریگەریەكانی و پاشتریش بە پچڕپچڕی هەنگاوەكان درێژەیانكێشا تا هەرەسی عوسمانی و دەوركەوتنی توركیای هاوچەرخ و گۆڕانكاریەكانی ئەتاتورك.

لای ئێرانیەكانیش بزوتنەوەی چاكسازی دەگەڕێتەوە بۆ بەركەوتنە جەنگیەكانیان لەگەڵ روسیای تزاریدا كە خۆی لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەدا دەبینێتەوە، هەر لەو كاتانەدا دەرگای ئاشناییان بەڕوی پێشكەوتنەكانی رۆژئاوادا بۆكرایەوە و لێوردبونەوەیان لە دواكەوتنی كۆمەڵگەی ئێرانی ئەوسا هۆكاری پەرەگرتنی بیری چاكسازی بوون، قائم مەقامەكانی دەوروبەری پاشا قاجاریەكان كەمتازۆر بیریان لە پێشخستنی كارە ئیداری و سیاسیەكانیان كردۆتەوە(3)، هەنگاوە كاریگەرەكان سەرەتاكانی بۆ عەباس میرزا لە داروسەڵتەنەی تەورێزە دەست پێدەكات چونكە لەوێوە بیر لەوەكرایەوە كە زانست و پێشكەوتنی غەیرە ئێرانی بگوازرێتەوە بۆ ناو ئێرانی قاجاری و رێگای نوێگەری و ئیسلاح و چاككردنی سوپا بگیرێتەبەر. پاش ئەویش هەریەك لە میرزا حسین خان و  ئەمیر كەبیر وسەوداییان بۆ ئیسلاحات كاریگەری لەسەر دەوڵەتداری قاجاری جێهێشت(4)، بوونە زەمینەی بزوتنەوەی مەشروتەی یەكەمی ئێرانی كە سەرەتای سەدەی بیستەم بەخۆیەوە بینی، گەرچی بەدوای خۆیدا بە كەمتر لە بیست ساڵ مەزنترین ستەمكاری  پەهلەوی هێنا.

پاڵنەری چاكسازیەكان

بەوردبونەوە لە هۆكاری پشت هەنگاوەكانی چاكسازی، ئەوەمان بۆ روندەبێتەوە ئەنگێزەی ئازادی و دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ كەمتر تەوەری چاكسازیەكان بوون یان لانیکه‌م به‌و مانا و مه‌غزا فراوانه‌ی ئه‌مڕۆ نه‌بون، بە پێچەوانەی بزوتنەوە چاكسازیە هاوچەرخەكان، بەڵكو شكست لەبەرامبەر دوژمنە دەره‌كیەكان لە جەنگەكانی دەرەوە و كاریگەریەكانی لەناوخۆدا و دەركەوتنی سەردارە لادەرەكان لە سەڵتەنەت و حكومەت و مەترسی لەناوچوونی دەوڵەتەكانی قاجار و عوسمانی و ترسی پەشێوی مەزنتر ناچاریكردوون بیرلە چاكسازی بكەنەوە, ئەمە پاڵنەری سەرەكیبووە بۆ ئیسڵاح، نەك مافەكان و ئازادی ئینسانەكانی قەڵەمڕەوی “سێبەرەكانی خودا” لای قاجار و “سوڵتانی گشت موسڵمانان”لای عوسمانی. لەمەشدا دەكرێت شكستی عوسمانی لە جەنگەكانی لەگەڵ ئەوروپیەكان و شكستی قاجار لەگەڵ روسەكان و دەركەوتنی محمد عەلی پاشا لە میسر و ملنەدانی سەردارانی ئێرانی بۆ قاجار نمونەی بەرجەستەی ئەو مەترسیەبن كە خەلیفە و شاكانیان ناچاركردبێت مل بۆ هەندێك لە وەرەقەكانی چاكسازی بدەن. چونكە بەشی زۆری ئەم هەوڵانەی چاكسازی لە عوسمانی و قاجاریدا سەرچاوەكەی خراپی بەرێوەبردن و گوزەرانی خەڵك و ستەمی بەڕێوەبەر و پۆستدار و بەرپرسە گرگنەكانی ناو ئەم دوو دەوڵەتە میراتیە بنەماڵەییانە بوون، بێئاگاییان لەوەی لە چینەكانی خوارەوە چی دەگوزەرێ و هەلپەرستەكان چی بە خەڵك دەكەن. بۆ كورد دۆخەكە لە درەنگتردا لەمەش خراپترە، جیا لەوەی كورد هێشتا بازنە بچوكەكانی جێنەهێشت، بەدرێژایی سەدەی بیستەمیش ژیانی حزبایەتی تەسك و لەتبونەكانی كۆمەڵگە و ئینشقاقاتەكان بەرهەمی تێنەگەیشتنن لە گریمانەی جیاواز بۆ چاكسازی، ئەوان چاكسازییان بۆ بەهێزكردنی دەوڵەتداری وەك كەرەستە بەكارهێنا، بەڵام كورد بەرلەوەی خەباتەكەی بگاتە مەقسەد لە نیوەی رێدا و لەناو ژیانی حزبی و عەشایەری و بازنەی بچوكتردا خاڵیكرایەوە و پرۆژەكانی بەناوچاكسازی بەرەو لەتبونی بردوە. “بەرەومۆدێرنكردنی دەوڵەت”ی ناوچەكە نیمچەكیانەكانیشی لە كورد سەندوەتەوە وەك “بابان” .

هەر چیەك سەرچاوەی ئیسلاحات بێت ئەوەی بە گرنگی دەمێنێتەوە هەموو لە جوملەی ئەو هەنگاوانە دەژمێردرێن كە كەمتازۆر هەوڵی سەرەتایی و كاریگەربوون بۆ بەرەو سنورداركردنی دەسەڵاتە رەهاكانی سوڵتان و پاشاكان. گرنگبوون چونكە سەردەمی ترسان لە “رەعیەت” دەستپێدەكات، سەردەمی رەوایی پێدانی نوخبەكانی دەربار بۆ شا دەگۆڕێت بۆ سەردەمی بیركردنەوەی نوخبە بۆ سنوداركردنی شا و بیرپێكردنەوەی شا لە خەڵك، لەم هەنگاوانە بەدوا سوڵتانەكانی رۆژهەڵات بیریان دەخرێتەوە كە شەرعیەتی ئەوان لە زەمین و خەڵكەوەیە نەك لە ئاسمان و خودا.

ئایا بزوتنەوەكانی چاكسازی شكستیان هێنا؟

دیارە لەگەڵ جیاوازی شوێن و ژمارەی بزوتنەوەكان ئامانج و سەرچاوەی پێویستبوون و سنوری جێبەجێكردن و رادەی بەرجەستەبوونی ئامانجەكانیش جیاوازبووە، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا بەبەراورد بە بزوتنەوە چاكسازیەكانی ئەوروپا راستە هێڵی راستی بەرەوپیچشچونی رۆژئاوا لە رۆژهەڵاتدا خواروخێچی و گەڕانەوە بۆ سفری زۆر بەخۆوە بینیوە، بەڵام سەرچاوەی چاندنی چەمكگەلێك بوون كە گەر ئەو بزوتنەوانە ئاشنایان نەكردینانە بە سیستمی سیاسی و ئیداری رۆژهەڵات رەنگە زیاتر لەم دۆخە بەدەست ستەمكارەكانمانەوە مەینەتبارتر دەبووین.

زۆربەی بزوتنەوەكان لە روی سیاسیەوە دوای چەند ساڵێك لە پەرەگرتن روبەڕوی شكستی زەمەنی و هەڵگەڕانەوە بوونەتەوە وەك ئەوەی بەرامبەر ئەحمەدی سێیەمی عوسمانی و یاوەرەكانی كرا و بە كوشتنی كۆتاییهات، بەڵام بەدوای خۆیاندا پرسیارەكانیان نەكوژاندەوە و پێویستبوونی چاكسازی لانیكەم لە فەرهەنگ و كایە هزریەكاندا پەرەپێدا و خۆڵەمێشەكەی لە ساڵانێك دواتردا گەشایەوە.

لە دەرئەنجامدا لەروی سەركەوتنی سیاسیەوە وەك ئەنجامی بەرجەستەو كاریگەر راستە رێبەرانی ئیسڵاحات خۆیان و یاوەرانیان یان بەركەنار دەكران یان دەبوونە قوربانی  (وەك مەدحەت پاشا)، بەڵام ئەمانە هۆكاری بەرەو دامەزراوەییكردن و هەرەمیكردنی دەسەڵات بوون، لەگەڵ خۆیاندا زۆرجار قوتابخانە و ناوەندەكانی فێربوون و دابەشكاری دەسەڵاتەكان و ویلایەتەكان و چاكسازی كشتوكاڵی بۆ جوتیارەكانی لە رەنجبەرەوە بۆ خاوەن زەوی هێنایە ناو فەرهەنگی ناوچەكانەوە.

چەمكەكانی “ئیسڵاح” و دواتر “نیزامی جەدید” و “مەركەزیەت” و پاشان “دەستور و قانون”  لەو هەنگاوە گرنگانەن كە فەرهەنگی سیاسی و كۆمەڵایەتی ناوچەكە لە بزوتنەوەكانی چاكسازیەوە پێیان ئاشنادەبێت، هەموو ئەمانە بەرهەمەكەی بە ئاراستەی هۆشیاری كۆمەلایەتیدا كەوتەوە و ململانێیەكی فەرهەنگی بەسودیان لە كۆمەڵگەدا خستەوە.

لەوەش گرنگتر فەرهەنگی دینی ناوچەكە و رێبەران و زانا ئاینیەكانی كردە دووبەشەوە، بەشێك لایەنگری مەشروتەخوازی و چاكسازی و گرتنەبەری ریفۆرمی ئاینی وەك (ئەفغانی و كەواكیبی و علامە میرزا نائینی و شهرستانی) كە نمونەی پێشەنگەكانی بەرەنگاربونەوەی ستەمكاری سیاسی و ئاینین و بەشێكیشیان دەبنە لایەنگری بیری كلاسیكی ئاینی و رەتكردنەوەی هەر ریفۆرمێكی مۆدێردن لە ئایندا(5).

هەروەك چۆن ناكرێت ئاین و ئەزمونی ئاینی و جێكەوتە كلتوریەكانی لە ئێستای گەلانی رۆژهەڵاتدا هەرگیز هەمان ئەو كلتورە ئاینیە نیە كە پێش بزوتنەوەكانی چاكسازی هەبوو، راستە وەك بیر بزوتنەوەی هزری و چاكسازی ئاینی قوڵتر و درێژمەوداترە، بەڵام قوڵكردنەوەی لە بەرجەستەكردنی سیاسی و كۆمەڵایەتی لەدوای ئەم بزوتنەوانە پەرەیگرت. كەواتە گەر لەروی سیاسەتی رۆژ و كەوتنی رێبەرانی چاكسازی لە رۆژگاری خۆیاندا شكستیان هێنابێت ئەوا لە روی ئەخلاقی و كلتوریەوە سەركەوتنیان بەدەستهێناوە و كاریگەربوون لەبەرەنگاربوونەوەی ستەم و دواكەوتندا.

راستە مەركەزیەتی سوڵتان مەحمود لە پەراوێزی چاكسازیەكاندا دواتر سەری میرنشینەكانی سۆران و بەدرخانی خوارد، بەڵام بۆ عوسمانیەكان بوویە بەرهەم و ئەنجامی سیاسی و كۆمەڵایەتی. پرسیارەكان بۆ كورد لە روانگەی پەندوەرگرتنی مێژووییەوە دەبێت بەمشێوەیە بكرێن: كوردەكان خۆیان بۆچی سودیان لەو كرانەوە و چاكسازیانە وەرنەگرت وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر مەركەزیەتی عوسمانی و لە پێچەوانەكەیدا بیر لەبەرنامەیەك بكەنەوە؟ بۆچی دوامیری بابان لەبری میرایەتیكردنی كورد بە قایمقامیەتی سلێمانی رازی دەبێت؟ بۆچی قاجاریەكان و میسریەكان لەگەڵ رەوتی چاكسازیەكاندا بیركردنەوەی میسریانە و ئێرانیانەیان بۆ چاكسازی هەیە، كورد بۆ لەمەدا سودی لە دراوسێكان وەرنەگرت؟ هەرگیز چاكسازی نابەخشرێت بیری لێدەكرێتەوە، لەكاتێكدا هەموو ئەو بزوتنەوانە لەبن گوێی كوردەكانەوە بانگیان بۆ دراوە بەڵام سەرداران و خوێندەوارانی كوردستان لانیكەم وەك كوتلەیەكی كۆمەڵایەتی نەیانبیست. كورد لە هەموو چاكسازی و مەشورتەخوازیەكاندا نیوەی لەژێر قەڵەمڕەوی قاجار و ئێرانیەكاندا و نیوەكەیتری لای عوسمانیەكان و توركیای دواتر بووە. (كورد و بزوتنەوەكانی مەشروتە زیاتر لەمەی دەوێت و تەوەری سەرەكی ئەم بابەتە نیە). بەڵام بە گشتی گریمانەی ئێمە ئەوەیە دراوسێ میراتگری دراوسێیە ئێمەی كورد میراتگری شكستەكانی بزوتنەوەكانی چاكسازی بووین نەك كاردانەوە كلتوری و كۆمەڵایەتیە ئەرێنیەكانی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.حسن حچرتی: مشروگه عپمانی، پژوهشكده تاریخ اسلام، چاپ اول،،تهران، 1389، ص115.

2.تشارلز تریپ:صفحات من تاریخ العراق، ت: زینە جابر ادریس، دارالعربیە للعلوم،الطبعة الاولی،بیروت،2006،ص46.

3.داریوش رحمانیان: جنبش مشروطه،كانون اندیشه جوان، تهران،1390،ص24.

4.صادق زیباكلام: تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، سازمانی مگالعه و تدوین كتابهای علوم انسانی سمت، چاپ پنجم،تهران، 1390،ص19.

5.رشید الخیون:المشروطة و المستبدة، معهد الدراسات الإستراتیجیة، الطبعة الاولی،2006، بیروت، ص8.