نووسین: عەمود شوكری

 وەرگێڕان فارسییەوە: عەبدوڵڵا ڕەسووڵی

 ئێران بە بوونی سەرزەمینێكی وشك، قەیرانی ئاو بەرۆكی گرتووە، كە تەنانەت كاریگەریی لەسەر ئاسایش و پەیوەندی ئەم وڵاتە لەگەڵ دراوسێیەكانی دیكەیشی داناوە. ئەم توێژینەوە تاوتوێی هەوڵەكان بۆ بینینەوەی ڕیشەكانی ئەم قەیرانە، پرسگەلێك وەكو گۆڕانكاریی ناوچەیی، خراپ بەكارهێنانی سەرچاوە ئاوییەكان، زۆربوونی دانیشتوان و چالاكییە كشتوكاڵییەكان دەكات. هەروەها ئەم توێژینەوە باسی ئاسایشی ئاو و ئەگەری قەیرانە ئەمنییەكان دەكات، كە ڕەنگە كاریگەریی لەسەر پەیوەندی ئێران و وڵاتانی دراوسێی دابنێت. قەیرانی كەمی ئاو تەنها لە نێوخۆی سنوورەكانی ئێراندا بەرتەسك نابێتەوە، بەڵكو بۆ ئەوبەری سنوورەكانی ئێرانیش درێژ دەبێتەوە، لەبەرئەوەی سەرچاوە ئاوە هاوبەشەكان دەبێتە هۆی ناكۆكی سەرووسنووری و ئەم تواناییەی هەیە، كە كێشە لە پەیوەندی دیپلۆماتیكی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی دروست بكات. بۆ كەم كردنەوەی ئاستی توندی ئەم ناكۆكیانە و باشتر بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان، هەوڵدان لە چوارچێوەی هاوكاریی ناوچەیی گرنگییەكی زۆر زۆری هەیە و دەتوانیێت تێچوونی ناكۆكییەكانی ئاو كەم بكاتەوە. هەروەها ئەم توێژینەوە باسی چۆنیەتی كاریگەریی قەیرانی ئاو لەسەر بڕیار و هاوپەیمانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە ناوچەكە دروست بكات و ئەم پرسە بخاتە بەر وەردبینی كە چلۆن ئەكتەرە ناحكومییەكان دەتوانن بە كەڵك وەرگرتن لە ناوچە لاوازەكان لەسەرچاوە ئاوییەكان، بەدووی دەستكەوتی سیاسی خۆیانەوە بن. ئەم بابەتە پێشان دەدات، كە تێگەیشتن لە دەرئەنجامەكانی ئەم قەیرانە و كاریگەریی ئەو لەسەر ئارامی ناوخۆ و ناوچەیی گرنگییەكی تایبەتی هەیە.

 یەكەم: ڕەهەندە ناوخۆییەكانی ناكۆكی ئاو لە ئێراندا

 لەسەرەتادا پێویستە ئاماژە بەم خاڵە بدەین، كە ئێران لە نێو 116 وڵاتی جیهان، لە بواری ناكۆكی ئاوەوە پێگەی 14ی بەدەستهێناوە. سەرانەی ئاوێك كە شیاوی دیسان بەكارهێنانە لە ئێران بە ڕێژەیەكی زۆر دابەزیوە. لە مەودای ساڵەكانی 1961 و 1976ی زایینی سەرانەی ئاوی شیاوی بەكارهێنان لە 5500 مەتر خشتەكی بۆ 2100 مەتری خشتەكی كەم بووەتەوە. ئەم بڕە لە ساڵی ٢٠٠١ی زایینی بۆ ١٧٥٠ مەتری خشتەکی دابەزی (١). لەسەرەتای ساڵی 2006 زایینی كە دانیشتوانی ئێران نزیكەی 70 ملیۆن كەس بوو، پشكی هەر تاكێك لە ئاوی شیاوی بەكارهێنان لە ساڵدا 1670 مەتری خشتەكی بوو. لە ئەنجامدا ئێران یەكێك لە خەساروەرگرترین وڵاتانی ناوچەیە. بەتایبەت ئەوەی كە ئێران لە ڕیزی ئەو وڵاتانەیە كە لە ئاستی جیهان ئاوێكی زۆر بەكاردێنن (٢). لەسەر بنەمای بینراوەكانی ناوەندی توێژینەوەكانی مەجلیسی شورای ئیسلامیی ، ئێران تەنها 20 ساڵ هەتا گەیشتن بە سنووری هەژاری ئاو کاتی هەیە و سەرانەی ئەو كە ئێستا زیاتر لە 1200 مەتری خشتەكییە، لە ساڵی 2040ی زایینی كە دانیشتوانی ئێران دەبێتە 106 ملیۆن كەس، سەرانەی ئاوی ئەویش بۆ 976 مەتری خشتەكی كەم دەبێتەوە. بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان هەر كاتێك سەرانەی ئاو لە هەر وڵاتێك بۆ كەمتر لە هەزار مەتری خشتەكی دابەزێت، ئەمە بە مانای بوونی قەیرانی ئاو لەو وڵاتەیە (٣).

جیا لەمەش، ئێران وڵاتێكە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دیكەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا، زۆربەی بەرهەمی ئابووریی ئەو لە ناوچەی زۆر بەكارهێنەری ئاودا هەیە. زیاتر لە سەدا 90ی دانیشتوانی ئێران لە ناوچەگەلێك بە سەرچاوەی ئاوی ناجێگیر دەژین. لە كاتێكدا ئێران وڵاتێكی كەم ئاوە، بەشێكی گەورە لەسەرچاوە ئاوییەكانی ئێستای، بۆ كشتوكاڵ بەكاردێت. بەمەشەوە، داهاتی ئابوورییەك كە لە ڕێگەی ئاوە كشتوكاڵییەكانەوە نەسیبی وڵات دەبێت، لە ئاستی ناوچە لە نزمترین بڕی دایە و بەهۆی بەرفراوانتر بوونی پانتایی چالاكییە پیشەسازییەكان لە ئێران، خواست بۆ ئاو لە بەرزبوونەوەدایە. كەرتەكانی كشتوكاڵ، پیشەسازیی و كانزاكان لەو بابەتانەن، كە تا ڕادەیەكی زۆر بەستراوە بە ئاوەوە. بەمشێوەیە كە لەگەڵ گەشەكردنی كەرتی پیشەسازی و زۆربوونی خواست بۆ بەكارهێننانی سەرچاوە ئاوییەكان كە لە ئەسڵیشدا زۆر كەمە، پەرە بە كێشەی كەمی ئاو دەدات و بە بۆنەی سەرباشقە خراپەكانی بەكارهێنانی ئاو لە پیشەسازی، دابینكردنی سەرچاوەی ئاو ڕووبەڕووی كێشەی زۆر دەبێتەوە. (4)

 بۆ نمونە، ئەسفەهان بە زیاتر لە 9 هەزار یەكەی پیشەسازی و گەورەترین كارخانەكان وەكو فولادی موبارەكە و كوورەی تواندنەوەی ئاسن لە پلەی یەكەمی پیشەسازی وڵات دایە. بەڵام جێگیركردنی پیشەسازیی ئاوبەر بە سەرنجدان بە كەمی ئاو و بەبێ لەبەرچاوگرتنی پێوەرە پێویستەكان لە تیرەكی 50 كیلومەتری خۆرهەڵات، خۆرئاوا، باشوور و باكوور لە سەنتەری شاری ئەسفەهان لەم ساڵانەی دوایی زایندەڕووی خستۆتە كەلەلا و دوایین هەناسەكانی دەكێشێت. بەهەموو ئەمانەوە، بنیاتنانی بەشێكی گەورە لە پیشەسازی ئاوبەر بۆ نمونە پۆڵا و توانەوەی ئاسن و پیشەسازییە گەورەكانی دیكە بووەتە یەكێك لە دڵەڕاوكێ گرنكەگانی بەرپرسانی ئاوی وڵات و پارێزگارەكە. (5).

جیا لە هەموو ئەمانە، ژمارەیەك لە شارەزایان لە ئێران لەو باوەڕەدان، كە گرنگترین و پڕ خەسارترین تەوەری بەڕێوەبردنی هەڵەی سەرچاوەكانی ئاو لە ئێران، وەبەرهێنان بۆ گەیشتن بە خۆبژێوی خۆراكی بوو، كە بووە هۆی پەرەپێدانی بێ سەروبەر و ناجێگیری كەرتی كشتوكاڵ. هەر ئەم سیاسەتە نائاوەزمەندانە بووە هۆی بەكارهێنانی بێسنووری سەرچاوە ئاوییەكانی سەرزەوی و ژێرزەوینی و پەرەسەندنی دیاردەی ڕۆچوونی زەوی و لەنێوچوونی بەشێكی گەورە لەسەرچاوەكانی ئاوی وڵاتی بە دواوە هەبووە.(6) ئەمەش لە كاتێك دایە كە ئێران تەنها بە هۆی پاڵنەرە سیاسییەكان گرنگی بەو دەرفەتە زۆر گرنگانە نەداوە، كە لە ناوچەكانی دیكەدا هەیە. بۆ نمونە، شارەزایان لەو باوەڕەدان، پارێزگاری خوزستان بە بەرهەمهێنانی 16 ملیۆن تەن بەرهەمی كشتوكاڵی، ڕۆڵێكی زۆرباشی لە دابینكردنی خۆراكی ئێراندا هەیە. بەڵام حكومەتە یەك لە دوای یەکەکان ئەم پوتانسیلە كشتوكاڵییە و ئاوی گەورەی خوزستانیان پشت گوێ خستووە و تەنها سەرقاڵی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی ئەم ناوچەیە بوون. هەندێ هۆكاری ئەم سیاسەتە لە ئاست خەڵكی ئەم ناوچە دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی كە سەر بە ئایینزای سوننین و زۆرتر بەرهەڵستكاری سیستەمی سیاسین (7).

 هەروەها یەكێك لەو تۆمەتانەی كە دەدرێتە پاڵ حكومەتەكانی ئێران، بەڕێوەبردنی هەڵەی دۆسییەی ئاوە. لەبەرئەوەی بەنداوگەلێك كە بۆ ئامانجی كشتوكاڵ و وزەی كارەبای ئاویی دروستكران، پەرەیان بە كێشەی كەمی ئاو دا. هەر ئەم بابەتە بووە هۆی ئەوەی ڕووبارەكان، گۆڵەكان و حەوزەكانی ئاوی ژێرزەوینی گرنگ تووشی دابەزین ببن. لەسەرەتای سەدەی بیست و یەك، ئێران لەو شتەی كە بە ناوی وشكەساڵی دەستكردی مرۆڤ و بەكارهێنانی لەڕادەبەدەری ئاو دەناسرێت، ئازار دەچێژێت كە ڕیشەی لە بەڕێوەبردنی دوژمنكارانە، دەرفەتخوازانە و ناجێگیری سەرچاوەكانی ئاو دایە. (8) بۆ نمونە لە ساڵی 2012ی زایینی ژمارەی 316 بەنداو لە ئێراندا هەبوو، لەسەرەتای ساڵی 2018ی زایینی ئەم ژمارەیە بەرزبووەوە بۆ 647 بەنداو. لە ساڵی 2019ی زایینی تاران پەردەی لەسەر پرۆژەیەك لادا كە بڕیار بوو لە ماوەی دوو ساڵدا 109 بەنداو بونیات بنێت، بۆ ئەوەی ئاو بەو شارانە بگەیەنێت كە وشكەساڵی ئازاری دەدان. لەسەرەتای ساڵی 2020ی زایینی، تەنها ناوچەی شێروان 18 بەنداوی هەبوو. ئەم ئاڕاستە زیاتر پەرەی بەم قەیرانە دا، بە تایبەت كاتێك كە ژمارەیەك لە بەنداوەكان بە پاڵنەری سیاسی و گۆڕینی دیموگرافیا بونیات نران و دروستكردنی ئەم بەنداوانە بەبێ ئەوەی كە خوێندنەوەی پێویست لەبارەی دەرئەنجامەكانی دواتری بكرێت، لەژێر چاودێری سوپای پاسداراندا جێبەجێكران (9).

دەتوانین لە هۆكارەكانی دیكەی وشكەساڵی ئێران ئاماژە بە سیاسەتی دەسەڵاتداریەتی لە بەكارهێنانی بێسنووری سەرچاوە ئاوییەكانی ژێرزەوی بدەین. لەم بارەیەوە، مستەفا فدایی فەرد سەرۆكی كۆمیتەی پسپۆڕی هەڵسەنگاندنی لافاو سەر بە كۆمیتەی نیشتیمانی بەنداوە گەورەكانی ئێران لە وتەیەكدا ڕایگەیاند، دیاردەی ڕۆچوونی زەوی كە سەرچاوە لە بەكارهێنانی بێسنووری ئاو و بەتاڵ كردنی ئاوی ژێرزەوی وەردەگرێت، دەبێتە هۆی كۆچكردنی ناچاری زیاتر لە 37 ملیۆن كەس بۆ خۆرئاوا و باکووری ئەم وڵاتە. ئەو دەستنیشانكردنی بەڕێوەبەرانی ناشایست، وەڵامدەر نەبوونی بەڕێوەبەران، پەرەپێدانی بەردەوام بە گەندەڵی سیستەماتیك، لە پێش بوونی فیكری ئایدیۆلۆژیك بە سەر پرەنسیپی پەرەسەندنی جێگیر و بەردەوام، پێداگیری لەسەر جێبەجێكردنی سیاسەتی دروشتی ناوخۆیی و دەرەوەی نائاوەزمەندانە، نەبوونی سیستەمی دادوەوری بەهێز و گرنگی نەدان بە خوێندنەوە بنەماییەكان لە هۆكارەكانی بیچمگرتنی قەیرانی ئاو لە ئێران زانی. (10) سیاسەتێك كە پشت بە كشتوكاڵ دەبەستێت و لە پەرەسەندندا پێگەی مێحوەری بە كشتوكاڵ بدات، سیاسەتێكی نادروستە. لە ئێران ئابووری ئاو پرسێكی سەرووئاسایی گرنگە و دەبێت لە هەموو لایەنەكانەوە واتە ڕەهەندی كۆمەڵایەتی، كولتووری و سیاسی سەیری پرسی ئاو بگرێت كە ئاڕاستەیەكی وەها لە ئێراندا نییە (11).

 ئەو هۆكارانەی كە بووە هۆی كەمكردنەوەی سەرچاوە ئاوییەكان دەتوانێت شكست بە سیاسەتی خۆبژیوی لە كشتوكاڵ، گرنگی نەدان بە سەرچاوەی ئاوی هەبوو، پەرەسەندنی هەناردەكرردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان كە ئاوی زۆریان دەوێت، بڵاوبوونەوەی دانیشتوان لەو ناوچانەی كە كێشەی كەمی ئاویان هەیە، بەرفراوانبوونی شارە گەورەكان، هەڵبژاردنی نادروستی شوێنی پیشەسازییە ئاوبەرەكان، شێوازەكانی نادروستی بەكارهێنانی ئاو، پشتگوێخستنی كەمی ئاو لە تۆڕی دابەشكردن و نەبوونی یاسا و سیاسەتی ژینگەیی و بەردەوام و جێگیر لە بازاڕی ئاو ئاماژە پێبدەین (12).

 لەبارەی ئەگەری كاریگەری هۆكاری مرۆیی و گۆڕانكاریی ژینگەیی لەسەر وشكبوونی گۆلی ورمێ لە ناوەندە ئەكادیمییەكان هەندێ لێكۆڵینەوە ئەنجام دراوە. توێژینەوەیەك كە عەلی زادە و ئەوانیتر ئەنجامیان داوە ئاماژە بەم خاڵە دەدات كە گۆلی ورمێ و حەوزی ئاو زیاتر لەوەی كە لە گۆڕانكاریی ژینگەیی زیانی پێگەیشتبێت، لە هۆكارە مرۆییەكان زیانی پێگەیشتووە. ئەنجامی توێژینەوەكانی پێش ئەو، باسی ئەوە دەكات كە بڕی ئاوەكانی ژێر زەوی گۆلی ورمێ زۆر كەم بووە. بەڵام ئەم توێژینەوە ڕوونی كردەوە كە دەبێت دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی گۆلی ورمی لە بەرچاو بگرین (١٣). لە گرنگترین هۆكارەكان كە لە دابەزینی ئاستی ئاوی گۆلەکەدا ڕۆڵی هەبوو، دەتوانین ئاماژە بە وشكەساڵی و زۆربوونی چالاكییە كشتوكاڵییەكان بدەین. بەڵام دوای ساڵی 2004ی زایینی بارودۆخی ژینگەیی باشتر بوو و حكومەتی ئەو كاتیش بڕێكی ئاوی زۆرتری ڕژاندە نێو گۆلەكەوە. گومانێك لەوەدا نییە، گۆڕانكاریی بارودۆخی ژینگەیی، پەرەسەندنی بەشی كشتوكاڵ و زۆربوونی دانیشتوان لە ساڵانی دوایی كێشەی ژینگەیی لە ئاستی جیهان و بەتایبەت لە وڵاتانێك وەكو ئێران هەبووە، كە ناوچەی وشك و نیمچە وشكیان هەیە. گۆلی ورمێ یەكێك لە ژینگە سروشتییەكانی پارێزراوی دەگمەن لە جیهانە. بەڵام ئەو هۆكارانەی ئاماژەمان پێدان، لە دوو دەیەی كۆتایی كاریگەری لەسەر بارودۆخی ئەم ژینگە سرووشتیە داناوە (14).

 وا هەست ئەكرێ حكومەتی ئێران بۆ چارەسەركردنی قەیرانی ئاوی وڵاتەكەی پرۆژەیەكی گشتگیری لەبەردەستدا نییە. لەمڕووەوە، لەم ساڵانەی دوایی حكومەتە یەك لە دوای یەكەکان، گواستنەوەی ئاو لە گەنداوی عەرەبی، دەریای خەزەر و هەندێ پارێزگای سنووری بۆ پارێزگاكانی ناوەڕاست خستۆتە بەرنامەی كاریی خۆیانەوە. ئایدیای گواستنەوەی ئاو لە كەنداوی عەرەبی بۆ ناوچەكانی ناوەڕاستی ئێران دوای شۆڕش و لەسەردەمی سەرۆکكۆماری هاشمی ڕەفسەنجانی خرایە بەرباس. بەڵام یەكەمین جار مەحمود ئەحمەدی نەژاد لە ساڵی 2012ی زایینی بە ڕەسمی پەردەی لەسەر ئەم بابەتە لادا و گوتی: بڕیاردرا ئەم پرسە سەرەتا لە پارێزگاكانی كرمان و یەزد جێبەجێ بكرێت. ئێمە هەوڵ دەدەین ئەم پرۆژە لە ئەسفەهانیش جێبەجێ بكەین. بەپێچەوانەی ئەوەی حكومەتەكان پێداگیری لەسەر جێبەجێكردنی پرۆژەكانی گواستنەوەی ئاو دەكەن، بەڵام ژمارەیەك لە پسپۆڕەكان لەو باوەڕەدان لەبەرئەوەی تێچوونی زۆر كەم بۆ ئەم پرۆژانە تەرخان كراوە، بڕی ئاوی گواستراو لە ڕێگەی ئەم پرۆژانەوە لەگەڵ بڕی ئاوی پێویستی ناوچەكانی نیشتەجێ بوون، پیشەسازی و كشتوكاڵ ناسازگارە. بۆ كۆتایی هێنان بە قەیرانی ئاو ڕێگەچارەیەكی دیكەش نییە (١٥).

 لەم بوارەوە، هیوایان بە پرۆژەی دابینكردن و گواستنەوەی ئاوی كەنداوی عەرەبی بەستووە و ژمارەیەك لە میدیاكانی ئێران ئەو وەك پرۆژەیەكی گەورە ناوهێناوە. لەم پرۆژەدا، دوورودرێژترین هێڵی گواستنەوەی ئاو پێشبینیكراوە، كە لە كەنداوی عەرەبی هەتا شاری سیرحان لە پارێزگای كرمان درێژ دەبێتەوە. درێژی ئەم بۆڕییە زیاتر لە 800 كیلومەتر دەبێت كە لە سێ قۆناغ و لە پارێزگاكانی هورمزگان، كرمان و یەزد جێبەجێ دەكرێت و هەڤدە پارێزگا سوود لەم پرۆژە وەردەگرن. كۆمپانیاگەلێك كە ڕۆڵیان لە جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەدا هەیە، بریتین لە: كۆمپانیای دابینكردن و گواستنەوەی ئاوی گەنداو (wasco) بە وەبەرهێنان و بەشداری كۆمپانیای پیشەسازی و كانزایی گوڵ گوهەر، كۆمپانیای كانزایی و پیشەسازیی چادر مەلو و كۆمپانیای نیشتمانی پیشەسازیی مسی ئێران NICICO (16). هەروەها حكومەتی ئێران پرۆژەی گواستنەوەی ئاوی دەریای عەمان بۆ مەشهەدیشی لەبەرچاوە. ئەم پرۆژەیە یەكێك لە گەورەترین پرۆژەكانی شیرینكردنی ئاو و گواستنەوەی ئەو دێتە ئەژمار. لە دوایین ڕۆژەكانی مانگی شوباتی 2016ی زایینی وێنەیەك لە گرێبەستی دابینكردن و گواستنەوەی ئاو لە دەریای عەمان بۆ پارێزگاكانی خۆرهەڵاتی وڵات بڵاوكرایەوە كە پارێزگاكانی سیستان و بەلوچستان، خۆراسانی باشووری و خۆراسانی ڕەزەوی لە خۆ دەگرێت. چەندین كەرتی تایبەت لەم پرۆژەدا وەبەرهێنانیان كردووە. بەڵام لە دواییدا بڕیاردرا، لە سەدا 70ی ئەو لە سندوقی پەرەسەندنی نیشتمانی دابین بكرێت و تەنها لە سەدا 25ی لە تێچوونی ئەم پرۆژە لە شوێنی وەبەرهێنانی كەرتی تایبەت دابین بكرێت (17).

 بەپێی ئەم پرۆژەیە، چالاكی گەیاندنی ئاو لە پارێزگای هورموزگانەوە دەست پێدەكات و بە تێپەڕبوون لە پارێزگاكانی كرمان و خۆراسانی باشووری دەگاتە خۆراسانی ڕەزەوی. ئەم پرۆژەیە دەتوانێت یارمەتی پەرەسەندنی پیشەسازیی مەشتەل و یەكەكانی پیشەسازیی و كانە گەورەكانی ئەم پارێزگایانە بدات. بەڵام خاڵی گرنگ ئەوەیە، كە ئاوی بەرهەمهێنراوی ئەم پرۆژە لە بواری نرخەوە لە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی بە تایبەت پاشایەتی عەمان و ئێمارەتی یەكگرتووی عەرەبی هەرزانترە. هێڵی یەكەم، ئاو لە كەنداوی عەرەبی بۆ پارێزگاكانی هورموزگان، كرمان و یەزد دەگوازێتەوە و وا مەزەندە دەكرێت كە لە ڕەوتی دروستكردنی ئەم پرۆژەدا 16000 دەرفەتی كاری دروست ببێت. هێڵی دووەم، ئاوی كەنداوی عەرەبی بۆ پارێزگاكانی كرمان، خۆراسانی باشووری و خۆراسانی ڕەزەوی دەگوازێتەوە. هێڵی سێیەم ئاوی كەنداوی عەرەبی بۆ پارێزگاكانی یەزد و ئەسفەهان دەگوازێتەوە و لە دواییدا هێڵی چوارەم، ئاوی دەریای عەمان دەگوازێتەوە بۆ سیستان و بەلوچستان. ئەم پرۆژە لە 820 كیلومەتر هێڵی بۆڕی و 11 ویستگەی پۆمپاژی ئاو پێكهاتووە (18). ئەم پرۆژە گواستنەوەی ئاو لە پرۆژەیەكی نیشتمانی كە كاری دروستكردنی ئەو چەندین ساڵ دەخایەنێت، خێراتر دەكاتە ئاستی بەرهەمهێنان. بەڵام پرۆژەی نیشتمانی گواستنەوەی ئاو ئەنجامێكی جێگیرتر و بەردەوامتری هەیە. (19). بەپێچەوانەی ئەوەی كە پرسی ئاو پرسێكی ناوچەییە و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە ئاسایشی ناوچەییەوە هەیە، بەڵام ئەم پرسە بە شێوەیەكی خودی پرسێكی تەكنیكییە و بە سیاسی كردنی ئەو پرسەكان ئاڵۆزتر دەكات (20).

دووەم: ڕەهەندە دەرەكییەكان و ناكۆكی ئێران و دراوسێیەكانی لەسەر ئاو

 لە ئێران قەیرانی ئاو ڕەهەندێكی دەرەكیشی هەیە، دوای ڕووسیا، ئێران دووەمین وڵاتی جیهان بە زۆرترین ژمارەی وڵاتانی دراوسێ لە سنوورە دەریایی و وشكانییە و نزیكەی لە سەدا 22ی سنوورە هاوبەشەكانی ئێران لەگەڵ دراوسێیەكانی واتە 1918 كیلومەتر لە ڕووبار پێكهاتوون. بۆیە، قەیرانی ئاو و ئارامی ناوچەیی تا ڕادەیەكی زۆر لەژێر كاریگەری ناكۆكی لەگەڵ دراوسێیەكانی بە تایبەت توركیا، ئەفغانستان و عێراق لەسەر ئاوە. ئەم ناكۆكیانە لەسەر ناوچەی ڕووبارە هاوبەشەكانە كە ئاوی چەندین وڵات دابین دەكات و دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی گرژی و دەرگیری. لەم بوارەوە دەتوانین ئاماژە بە ناكۆكییەكانی ئێران لەگەڵ دراوسییەكانی لەسەر ئاو و ئەنجامەكانی ئەو بدەین كە لێرەدا باسی دەكەین.

 یەك: ناكۆكی ئێران و عێراق لەسەر ئاو:

 لەسەرەتا دا ئاماژەپێدان بەم خاڵە پێویستە كە ئێران و عێراق حەوزی ئاوی هاوبەشیان هەیە، كە لە نێوان دوو ڕووباری فورات و دیجلە دایە. بەپێچەوانەی ئەوەی كە دوو وڵات سەرچاوەی ئاوی هاوبەشی زۆریان هەیە، كە بە درێژایی سنوورە دوورودرێژەكان لە نێوان دوو وڵاتدا لە ئارادایە، بەڵام بە درێژایی مێژوو ناكۆكی سەرەكی لەسەر سنوورە باشوورییەكان و ئەروەند ڕوود بووە. ڕەنگە بتوانین بڵێین كە گرنگترین هۆكاری دەرگیری شەڕیی ئێران و عێراق لە ساڵەكانی هەشتای سەدەی بیستەم ئەوە بوو كە عێراق هەوڵی دەدا زۆرترین پشكی لە ڕووباری ئەروەند ڕووددا هەبێت. بەمەشەوە و بەپێچەوانەی ڕێككەوتننامە جۆراوجۆرەكان كە لەبارەی مافی ئێران و عێراق لەسەر ئەروەند ڕوود لە نێوان لایەنەكان واژۆ كراون، بەڵام ناكۆكی لە نێوان هەر دوو وڵات لە بارەی ئەم كێشە وەك خۆی ماوەتەوە. (21).

 هۆكارگەلێك وەكو بەڕێوەبردنی هەڵەی سەرچاوە ئاوییەكان، دروستكردنی بەنداوی گەورە و گواستنەوەی ئاو پەرە بە كێشەی كەمی ئاو داوە. لە ئەنجامدا ڕۆشتنی ئاو بۆ نێو خاكی عێراق، ناوچە خۆرئاواییەكانی ئێران كە هاوسنوور لەگەڵ عێراقن، ئێستا بە هۆی كەمی ئاوەوە كێشەیان هەیە. حكومەتی ئێران لە هەوڵی ئامادەكردنی پرۆژەیەكی گشتگیری بەڕێوەبردنی ئاو سەركەوتوو نەبووە و هەمیشە هەوڵی داوە لە جیاتی ڕێگەچارەی جێگیر پەنا بەرێتە بەر ڕێگەچارە كورت ماوەكان. ئەم بابەتە ناكۆكی لە نێوان جووتیاران كە لە ناوچە جیاوازەكانی وڵات هەوڵ بۆ دەستڕاگەیشتن بە بڕی ئاوی زۆرتر دەدەن، لێكەوتۆتەوە (22).

 سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق بۆ دابینكردنی ئاوی بەكارهێنان و ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ تا ڕادەیەكی زۆر لە ڕۆشتنی ئاو لە وڵاتانی دراوسێیەوە و بەتایبەت ئێرانەوە دابین دەكرێت. لەمڕووەوە، ئاسایشی ئاوی عێراق و بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی عێراق دەكەوێتە ژێر كاریگەریی سیاسەتی ئاوی ئێران و پەرەسەندنی بەنداوەكان لەسەر ڕووبارەكانەوە. بۆیە بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان لە ناوچە هاوبەشەکاندا، بوونی هاوكاری و پەیوەندی نێوان ئێران و عێراق زەرورییە بۆ ئەوەی بە دابەشكردنی دادپەروەرانەی سەرچاوە ئاوییەكان، ڕێگە لە ڕوودانی ناكۆكی لە داهاتوو بگرن.

 لەم ساڵانەی دوایی، چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئاو لە ئێران كاریگەریی نەرێنی لەسەر كەرتی كشتوكاڵی عێراق هەبووە و بووە هۆی كەمی ئاو لە عێراقدا. ئەم پرسە دروستكردنی بەنداوەكان و تەنانەت ڕەوتی سروشتی ژیانی ڕووبەڕووی كێشە كردۆتەوە، هەتا ئەو شوێنەی كە ئەو عێراقیانەی لەم سیاسەتە زیانیان پێگەیشتووە ناچاركردووە پەرچەكرداریان هەبێت (23). لە کانوونی یەکەمی 2022ی زایینی، بەغدا باسی بەردەوامی قەیرانی ئاوی لە وڵاتەكەی كرد و نیگەرانی خۆی لە ئاست وشكبوونی ڕووبار و تاڵاوەكانی وڵاتەكەی ڕاگەیاند. هەروەها بەغدا ڕوونی كردەوە كە لە داهاتوویەكی نزیكدا وەفدێكی پسپۆر ڕەوانەی تاران دەكات بۆ ئەوەی لەبارەی هاتنی ئاو بۆ نێو تاڵاوەكانی هویزە گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانی ئێراندا بكات. شایانی ئاماژەپێدانە بوونی زریانی لم كە ماوە نە ماوەیەك عێراق و ئێران دەگرێتەوە، گرنگی پرسی بەڕێوەبردنی ئاوە سنوورەكانی بۆ هەر دوو لایەن زیاتر لە پێشوو دەخاتە بەرباس. لە كاتێكدا زۆر كەس هیوادارن بە دەستڕاگەیشتن بە ڕێگەچارەیەكی ڕیشەیی كۆتایی بەم كێشە بێت، دەبێ بڵێین كە بۆ گەیشتن بەم بابەتە، دەبێت سووریا و توركیاش بەشدارییان لە گفتوگۆكاندا هەبێت و بۆ گەیشتن بەم خاڵە، دەبێت تاران و ئەنقەرە لە جیاتی تەنها قسە كردن، ئاڕاستەیەكی هاوكاری بگرنەبەر. بەمەشەوە، وا هەست دەكرێت كە لەم بوارەوە پراگماتیزم ئەوەندە چارەسەر نییە، لەبەرئەوەی ئەنقەرە و تاران بۆ دوورخستنەوەی سەرنجی خەڵك لە قەیرانە ئابوورییەكان، پەنا دەبەنە بەر سیاسەتی هەڵخەڵەتاندنی جەماوەر بۆ ئەوەی هەستی ناسیۆنالیستی خەڵك بە زیندوویی ڕابگرن (24).

 وا هەست دەكرێت ئێران ئینتیمایەكی بۆ هاوكاری لەگەڵ عێراق لە بارەی ئەم دۆسیەوە لە خۆی پیشان نەداوە. مەهدی ڕەشید ئەلحەمدانی وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق لە مانگی ئەیلولی 2023ی زایینی هاوكات لەگەڵ جەخت كردنەوە لەسەر ئەم بابەتە، گوتی عێراق لەبارەی مافی ئاوی خۆی لەگەڵ ئێران هیچ ڕێككەوتنی نەكردووە. ئەلحەمدانی بە ئاماژەپێدان بە مشتومڕی ئاوی لەگەڵ ئێران گوتی: ئێمە بەڵگەمان لەبەردەستدایە كە ئێران لە حاڵی دروستكردنی تونێل بۆ گۆڕینی ڕێڕەوی ڕووبارە سنوورییەكانە . هەروەها وتیشی: بەغدا بە شێوەی ڕەسمی ئەم لادانانەی لەگەڵ تاران باس كردووە، بەڵام هەتا ئێستا هیچ وەڵامێكی نەدراوەتەوە (25). ئێران لە جیاتی هاوكاری لەگەڵ عێراق، بانگەشەی ئەوە دەكات لە بەكارهێنانی ئاوی ڕووبارە سنوورییەكانی بەپێی یاسای نێودەوڵەتی ڕەفتاری كردووە و بڕی ئاوی نێو وڵاتی عێراق بە هیچ شێوەیەك كەم نەكردۆتەوە و هیچ جۆرە زیانێكی بەو وڵاتە نەگەیاندووە. لە ئێستادا، لەسەر بنەمای بەندی 3ی ڕێككەوتننامەی سوود وەرگرتن لە ئاوی ڕووبارە سنوورییەكان، كۆمیسیۆنێك بۆ دەستنیشانكردنی بڕی مافی ئاوی لایەنەكان لە ئاوی ئەم ڕووبارانە پێكهاتووە. بە لەبەرچاوگرتنی ڕێككەوتننامە ئاوییە دوو لایەنەكانی نێوان ئێران و عێراق، تەنها ڕێگەچارەی مشتومڕەكان هەمان گفتوگۆ و گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتننامە دوو لایەنەكانە. بێگومان، پرەنسیپی گشتی یاسای نێودەوڵەتی لە بواری ئاوەكان، دەتوانێت بنەمای یاسایی گفتوگۆكان بێت (26).

بە هۆی نەبوونی یاسا و ڕێككەوتننامەگەلێك لەبارەی بابەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، لەبارەی سیاسەتی دەرەوەی ئێران و توانایی ئەو لە بەڕێوەبردنی ئەم قەیرانانە نیگەرانی لە ئارا دایە. هەروەها بوونی مافیای ئاو لە ئێران كە سەرچاوە ئاوییەكانی وڵات بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و دەستكەوتی دارایی خۆیان بەكاردێنن، جێگەی نیگەرانییە. زریانی لم كە بەردەوام لە عێراقەوە بەرەو ئێران دەڕوات، پەرەی بە كێشە ژینگەییەكانی ئێران داوە. لەمڕووەوە، بۆ ڕێگەگرتن لە ڕوودانی ناكۆكییەكان لەسەر ئاو، دەبێت خێرا هەندێ هەنگاو بنرێت بۆ ئەوەی كەڵك وەرگرتنی بەردەوام لە سەرچاوە ئاوییەكان لە ناوچە گرەنتی بكرێت.

دووەم: ناكۆكییە ئاوییەكانی نێوان ئێران و ئەفغانستان

بەپێچەوانەی تێپەڕبوونی زیاتر لە سێ دەیە، ناكۆكییەكانی نێوان ئێران و ئەفغانستان لەسەر دابەشكردنی ڕووباری هیرمەند بەبێ چارەسەر ماوەتەوە. لەم ساڵانەی دوایی ئەفغانستان بە دروستكردنی چەندین بەنداو و دروستكردنی بەنداوی خاكی لەسەر ڕووباری هیرمەند ڕێگەی لە ڕۆشتنی ئاو بۆ گۆلی هاموون گرتووە، كە ئەم بابەتە وشكبوونی بەشگەلێك لە ئێرانی بەدواوە هەبووە(27). بۆ نمونە، لە ئازاری 2021ی زایینی ئەشرەف غەنی سەرۆکكۆماری كاتی ئەفغانستان لە كاتی كردنەوەی بەنداوی كەمال خان ڕایگەیاند، كە پارێزگای نیمرۆز دەبێتە كۆگای ئاوی ئەفغانستان و ئێران. ئەو گوتی: لەمە بەدواوە، ئاوی ئەفغانستان لە بەرامبەر نەوت بە ئێران دەدرێت . هەندێ كەس لەو باوەڕەدان كە ئەفغانستان بە سنوورداركردنی بڕی ئاوێك كە دەرژێتە نێو ئێرانەوە، دەتوانێت لە بواری فرۆشی نەوتی هەرزان و وەرگرتنی كۆچبەرانی ئەفغانی کاریگەری لەسەر ڕەفتاری ئێران و بڕیاری سیاسی ئەو هەبێت (28).

ماوەیەكە دەرگیری سنووری لە نێوان ئەفغانستان و ئێران، كێشەی ئاڵۆزی كەمی ئاو و ناكۆكی نێوان دوو وڵات لە لوتكەی سەرنج پێدان دایە. ناكۆكی لەسەر مافی ئاوی ئێران لە ڕووباری هیرمەند دەرگیری سنووری لێكەوتەوە. لەم نێوەندەدا، تاڵیبان بەوە تۆمەتبار كرا، كە ڕێگە لە ڕۆشتنی ئاوی هیرمەند لە ئەفغانستانەوە دەگرێت. بەڵام تاڵیبان بانگەشەی ئەوەی كرد كە هۆكاری ئەم بابەتە شتێك جیا لە كەمی باران و دابەزینی ئاستی ڕووبارەكان نییە. بێگومان، ئەگەر تاڵیبان سەرچاوەی ئاو كۆنتروڵ بكات، ئەم بابەتە دەسەڵاتێكی زۆرتر بە ئەفغانستان دەدات و كاریگەرە لەسەر پەیوەندی ئەم وڵاتە لەگەڵ ئێران. بەپێچەوانەی ئەوەی كە بارودۆخی ئارایی شیاوی دانوستانە، بەڵام ئەم پرسە دەتوانێت هەڕەشە لەسەر هاوكاری و ئارامی ناوچەكە دروست بكات. (29).

 بە هۆی ئەم ناكۆكییەوە، ڕەنگە ئێران بۆ باشتركردنی بارودۆخی پارێزگای سیستان و بەلوچستان پێویستی بە سەرچاوەی دیكەی ئاو هەبێت. ڕووبارە هاوبەشە سنوورییەكان و چۆنیەتی سوودوەرگرتن لە سەرچاوە ئاوییە سەروو سنوورییەكان دەتوانێت ببێتە هۆی ناكۆكی و لایەنەكان بۆ گرەنتی كردنی زۆرترین بڕی بەرژەوەندی یەك لایەنەی خۆیان، پێكەوە دەرگیر بن و لەلایەكی دیكەوە، هەر ئەم پرسەی سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكان دەتوانێت بەستێنی گفتوگۆ و هاوكاری بێت و پەرەسەندنی جێگیری ئەفغانستان و خۆرهەڵاتی ئێرانی لێكەوتەوە. لە بواری ڕیالیستگەراییەوە، ئێران دەتوانێت كەڵك لە هەژموونی خۆی وەربگریت و حكومەتی ئەفغانستان ناچار بە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی بكات. لەلایەكی دیكەوە، ئەم ئەگەرەش هەیە، كە دوو وڵات گفتوگۆكانیان لە كەناڵی یاسایی و سیاسییەوە ئەنجام بدەن، كە لەم حاڵەتە هەر دوو لایەن دەرفەتی پەرەسەندنی ئابووری لەدەستدەدەن، بەبێ ئەوەی كە دەستكەوتی پراكتیكی و هەست پێكراویان بەدەستهێنابێت.

سێ: ناكۆكییەكانی نێوان ئێران و توركیا لەسەر ئاو

ئێران لەگەڵ توركیا بە شێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە پێنج ڕووباری ئەرەس، دیجلە، فورات، ساری سو و قەرەسوو هاوبەشە. ئێران وەك وڵاتی خوارەوەی ڕووباری ئەرەس، دیجلە و فورات دێتە ئەژمار. سەرچاوە ئاوییەكان یەكێك لە گرنكترین پرسەکانە، كە کاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و توركیا وەك دوو وڵاتی كاریگەر لە ناوچەی خۆرئاوای ئاسیا دادەنێت. هەڵكەوتەی دوو وڵاتی ئێران و توركیا لە ناوچەی وشك و نیمچە وشكی جیهانیش بابەتەكەی گرنگ كردووە و بووەتە هۆی دروستبوونی هەندێ ناكۆكی و قەیران لە نێوان هەر دوو وڵات. پرۆژەی جۆراوجۆری ئاوەدانی توركیا بەتایبەت دروستكردنی بەنداوەكان لەسەر ڕووبارەكانی دیجلە و فورات، خەساری ژینگەیی زۆری هەم لە ناوخۆی خاكی توركیا و هەمیش لە وڵاتانی دراوسێی بەتایبەت ئێران لێكەوتۆتەوە، كە ڕوودانی دیاردەی لم بارین بەتایبەت دەرئەنجامی ژینگەیی ناچاریی ئەم پرۆژانەیە. (30).

عارف كیسكین توێژەری تورك و شارەزای پرسەكانی ئێران لەو باوەڕەدایە، كە قەیرانی ئاو ڕیشەی زۆربەی كێشەكانی نێوان ئێران و توركیایە. ئەو لە گفتوگۆی لەگەڵ ئێلمانیتۆر گوتی: بەرپرسانی ئێران هەوڵ دەدەن پرۆژەكانی دروستكردنی بەنداوی توركیا بە هۆكاری سەرەكی بێ ئاوی نەك تەنها لە ئێران بەڵكو لە عێراق و سووریا بناسێنن . لەمڕووەوە، ئێران لەو باوەڕە دایە، ئەم جۆرە هەنگاوانەی توركیا ڕاستەوخۆ كاریگەرە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی ئێران (31).

یەكێك لە گرنگترین ناكۆكییە ئاوییەكان لە نێوان توركیا و ئێران مشتومڕ لەسەر ڕووباری دیجلە و فوراتە. ئەم ڕووبارە گرنگە لە توركیاوە سەرچاوە دەگرێت و دەڕژێتە نێوان ئێران و عێراقەوە. ئەم سێ وڵاتە لەودا پشكیان هەیە. لەبەرئەوەی توركیا وڵاتی باڵادەست دێتە ئەژمار، دەتوانێت ڕێڕەوی ئەم ڕووبارانە بگۆڕێت، كە ئەم بابەتە دەستڕاگەیشتنی ئێران و عێراق بە ئاو ڕووبەڕووی كێشە دەكاتەوە. ئێران و عێراق لە دابەزینی ئاستی ئاوی ڕووبارەكان كە بە بۆنەی دروستكردنی بەنداوەكانی توركیا لە ڕێڕەوی ئەم ڕووبارانە دروستكراون و زیانی ژینگەیی لێكەوتۆتەوە، نیگەرانی خۆیان دەربڕیوە. نەبوونی ڕێككەوتننامەیەكی ڕەسمی بۆ دەستنیشانكردنی مافی ئاو و نەبوونی ڕێوشوێنی هاوكاریی ناوچەیی پەرەی بەم نیگەرانیانە داوە. سەرچاوە ئاوییەكانی سەرسنووری بەتایبەت دوو ڕووباری ئەرەس و دیجلە، پەرەی بە ناكۆكییەكانی نێوان ئێران و توركیا داوە. لەم بوارەوە، ئێران توركیا بەوە تۆمەتبار دەكات، كە بە دروستكردنی بەنداوگەلێك كە دەبنە هۆی دابەزینی ئاستی ئاوی ڕووبارەكان، زیان بە ئێران و عێراق دەگەینێت. بەمەشەوە، لەبەرئەوەی كە توركیا كۆنوانسیۆنی 1997ی نیویۆرك ناسراو بە كۆنوانسیۆنی سوود وەرگرتنی ناپاپۆڕوانی لە كەناڵە نێودەوڵەتییەكان واژۆ نەكردووە، ئێران ناتوانێت لەمبارەیەوە لەلای ناوەندە دادوەرییە نێودەوڵەتییەكان سكاڵا تۆمار بكات. بەپێچەوانەی هەوڵە هاوبەشەكان بۆ وەرگرتنی ئاستی ڕەوتی ئاو لە توركیا بۆ ئێران و هەوڵی لایەنەكان بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە، بەڵام ناكۆكییەكان وەك خۆی ماوەتەوە، كە ئەم بابەتە پەرەی بە ئاڵۆزتر بوونی پرسەكانی جیۆپۆیلیتیكی گەورەتر لە نێوان دوو وڵات دەدات. بۆیە، بۆ چارەسەركردنی ئەم ناكۆكی و كەم كردنەوەی قەیرانی ئاو لە ناوچە، دەبێت سوود لە توانایی دیپلۆماتیك و هاوكاری نێوان لایەنەكان وەربگیریت (32).

دروستكردنی بەنداو لەلایەن توركیا لەسەر دیجلە و فورات هۆكاری سەرەكی ناكۆكی ئاو لە نێوان توركیا و ئێرانە و نیگەرانییەكانی تاران لەبارەی ئاستی ئاوێك كە دەڕژێتە ئێرانەوە، جووڵاوە. تاران كە بانگەشە دەكات ئەنقەرە بە گۆڕینی ڕێڕەوی ئاوی ڕووبارەكان، زیان بە سەرچاوە ئاوییەكانی ئێران دەگەیەنێت، بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە پەنای بردۆتە بەر گفتوگۆە دیپلۆماتیكەكان. بەرپرسانی توركیا بانگەشەی ئەوە دەكەن كەمی ئاوی ئێران سەرچاوە لە بەڕێوەبردنی هەڵەی سەرچاوە ئاوییەكان وەردەگرێت و دروستكردنی بەنداوەكانی توركیا ڕۆڵێكی لەم بابەتەدا نییە. ئەوان بەڵگە بۆ ئەوە دێننەوە كە توركیا بە هۆی ئەم بەنداوانە توانیویەتی لە كاتی وشكەساڵی ڕێگە لە دابەزینی ئاستی ئاو بگرێت و ئەم بەنداوانە هۆكارێك بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی دوو لایەنە بووە. لەلایەكی دیكەوە، سیاسەتی ئاوی ئێرانیش لەلایەن دراوسێیەكانیەوە ڕەخنەی لەسەرە. عێراق دەیەوێت لە بەرامبەر سیاسەتی ئاوی ئێران لە دادگای نێودەوڵەتی سكاڵا تۆمار بكات. بەرپرسانی ئێران، توركیا لە دروستكردنی ناكۆكی و تێكدانی ئارامی ناوچە تۆمەتبار دەكەن و دروستكردنی بەنداوەكانی توركیا هۆكاری سەرەكی بێ ئاوی ئێران، عێراق و سووریا دەزانن. ئەم بابەتە پەرە بە زۆربوونی ناكۆكییەكانی نێوان دوو وڵات دەدات. (33).

ئەگەری ئەوە هەیە، كە لەبارەی بەڕێوەبردنی ئاوی سەرسنووری نێوان توركیا و ئێران دەرگیرییەك ڕوو بدات، بە تایبەت ئەوەی كە لە نێگای ئێرانەوە، هۆكاری سەرەكی وشكەساڵییەكان و زریانی لم لە سووریا و عێراق، هەمان دروستكردنی بەنداوەكان لە توركیایە، هەرچەندە توركیا ئەم گێڕانەوە ڕەت دەكاتەوە و لەبەرامبەردا ئێران بە بەڕێوەبردنی هەڵەی ئاو تۆمەتبار دەكات. بۆیە پرۆژەی باشووری خۆرهەڵاتی ئەناتۆلی و بەنداوی ئێلیسو لە ناوەندی ئەم ناكۆكیانە دایە و دەستڕاگەیشتن بە ڕێگەچارەی چەند لایەنەش زۆر دژوار بووە. بە سەرنجدان بەوەی كە ئەم چوار وڵاتە لەسەر دابینكردنی سەرچاوەكانیان لەگەڵ یەكتر كێشمەكێشان هەیە، هەرچەندە ئێران هەوڵ دەدات پەیوەندی دوو لایەنەی خۆی لەگەڵ توركیا بەهێز بكات و لەگەڵ عێراق و سووریاش ببێتە هاوپەیمان، بەڵام هەنگاوەكانی توركیا و ئێران كە ئاماژەمان پێدا، دەتوانێت پەرە بە ڕكابەری ستراتیژی لە نێوان ئەوان بدات، كە ئەم بابەتە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات (34). ئەگەری ئەوە هەیە، ئارامی ناوچەكانی كەم ئاوی ئێران مەترسی لەسەر دروست بێت و ناڕەزایەتییەكانی ئێستاش بەرفراوانتر ببێت. بە سەرنجدان بەوەی كە ئێران لە پراكتیكدا ڕووبەڕووی قەیرانێكی ئابووری قووڵ بووەتەوە، ئەگەری ئەوەش هەیە، كێشەی كەم ئاوی پەرە بە بارودۆخی كۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی ئێران بدات و بێگومان گەمارۆ زۆرینەكانی ئەمریكاش ئەم كێشانە دوو بەرامبەر دەكات. باسەكە بەمە كورت نابێتەوە بەڵكو كێشەی كەم ئاوی لە ساڵەكانی داهاتوو بەرژەوەندییەكانی ئەم چوار وڵاتە ڕووبەڕووی مەترسی دەكاتەوە و بەپێچەوانەی سێ وڵاتی دیكە، توركیا كۆنوانسیۆنی 1997 نیویۆركی لەبارەی سوود وەرگرتنی یاسایی لە ئاوە سەروو سنوورەكان واژۆ نەكردووە. ئەم بابەتە، پرسەكەی دژوارتر كردووە و سەرباشقەیەكی بۆ ڕێگەچارەی چەند لایەنە پێشنیار ناكات. تەنانەت ئەگەر ئەنقەرە پابەندی كۆنوانسیۆنی نێودەوڵەتی بێت دیسان دیار نییە، ئێران كە لە ژینگەی نێودەوڵەتی پەراوێز خراوە، چەندە لە بەدەستهێنانی پشتیوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەركەوتوو دەبێت (35). بۆیە دەبێت هەموو لایەنەكان بە گرتنەبەری هاوكاریی ناوچەیی، بۆ چارەسەركردنی سەركەوتووانەی ناكۆكییە ئاوییەكان پەنا بەرنە بەر بژاردەی دیپلۆماسی، كە ڕەنگە لێكتێگەیشتنی زۆر بۆ دەستنیشانكردنی بڕی مافی ئاوی لایەنەكان، پێكهێنانی چوارچێوەی هاوكاری بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان، دابەشكردنی ویژدانانەی سەرچاوەی ئاوی و سوودوەرگرتن لەسەرچاوە ئاوییەكان لە پەرەسەندنی جێگیر كۆتایی بێت. بۆ دەستڕاگەیشتن بە لێكتێگەیشتنی هەمبەری و دروستكردنی ڕێگەچارەی ئاشتیانە لەبارەی ناكۆكییەكان لەبارەی ئاو، دەبێت هەر سێ وڵاتی ئێران، توركیا و عێراق پەنا بەرنەبەر هەوڵی دیپلۆماتیكی هاوبەش و ئاڵوگۆڕی شەفافی زانیاری پێویست، لەبەرئەوەی بۆ گرەنتی كردنی ئاسایشی ئاوی و ئارامی ناوچەیی ڕێگەچارەیەكی جیا لە هاوكاری ناوچەیی نییە. ئەم هاوكارییە ژینگەی لێوانلیۆ لە ئاشتی و ئارامی دەئافرێنن، كە لەودا سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكان لە جیاتی ئەوەی هۆكاری ناكۆكی و دەرگیری بن، بەستێن بۆ هاوكاری و پەرەسەندن بخوڵقێنن.

سێیەم: ئەنجامەكانی كێشەی كەم ئاوی و دەرفەتەكانی بەڕێوەبردنی ئەم پرسە

قەیرانی ئاو دەرئەنجامی مەترسیداری ناوخۆی و دەرەكی بۆ ئێران هەیە. بەڵام دیسان دەرفەت ماوە بۆ ئەوەی ڕێگە لە زیانی زۆرتر بگرێت. لێرەدا دەرئەنجامەكانی ئەم قەیرانە و ڕێگەكانی دەرچوون لەو تاوتوێ دەكەین:

یەكەم: دەرئەنجامەكانی قەیرانی كەم ئاوی

 لە دەرئەنجامەكانی قەیرانی ئاو كە لە داهاتوودا قەیرانی جیدی بۆ حكومەتی ئێران دروست دەكات، كۆچی ناچاری و گۆڕینی پێكهاتەی دانیشتوانی ژمارەیەك لە پارێزگاكانە. كۆچی ناچاری پێكهاتەی دانیشتوانی ژمارەیەك لە پارێزگاكانی ئێران دەگۆڕێت. یەكێك لە بەرپرسانی ئێران گووتویەتی كە دیاردەی ڕۆچوونی زەوی كە سەرچاوە لە بەكارهێنانی بێسنووری ئاو و بەكارهێانی ئاوەكانی ژێرزەویی وەردەگرێت، كۆچی 37 ملیۆن هاووڵاتی بۆ خۆرئاوا و باكووری ئێرانی بەدواوە دەبێت. بە لەبەرچاوگرتنی ناوەندەكانی كارگێڕی و دەرمانی لە وڵات، دانیشتوانی شارەكان بە شێوەیەكی بێسنوور زیادی كردووە. هەروەها قەیرانی ناكۆكی ئاو، ناڕەزایەتییەكان و نائارامییەكان لە ئێرانی لێكەوتۆتەوە. ئەم بابەتە باسی ئەوە دەكات كە ئێران پێویستی زۆری بە بەڕێوەبردنی كارامەی ئاو و پەرەسەندنی ژێرخانەكانی هەیە (36).

 كەمی ئاو لە ئێران باسی بنەمایەكی داهاتوو دەكات. غولام حوسین شافیعی سەرۆكی ژووری بازرگانی ئێران ئاسایشی خۆراكی بە گرنگترین پرسی ئابووری ناوهێنا. بەڵام بە باوەڕی ئەو، گەورەترین قەیرانی وڵات، هەمان قەیرانی ئاوە. كێشەی كەم ئاوی مەترسییەكی گەورە بۆ ئابووری ئێران دێتە ئەژمار. لەم بوارەوە سەرۆكی ژووری بازرگانی ئێران بە ئاماژەپێدان بە ڕاپۆرتی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و بەتایبەت ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەبارەی قەیرانی ئاوی ئێران گوتی: ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان پیشانی دەدات، ئەگەر ئێران بەهەمان شێواز بەرەو پێشەوە بڕوات لە 20 ساڵی داهاتوو چاوەڕوان ناكرێ بوونەوەری زیندوو لەو وڵاتە هەبێت. ئێران 10 ساڵ دەرفەتی هەیە ئەم قەیرانە چارەسەر بكات و ئیدارەی بدات (37).

 بەسەرنجدان بە تۆكمەبوونی پیشەسازی و كارخانە ئاوبەرەكان لە پارێزگاكانی ناوەڕاستی ئێران كە زۆرترین دانیشتوانی فارسی زمانیان لە خۆیاندا جێگە كردۆتەوە، ئەم پرسە زۆربەی شارە گەورەكانی ئەم پارێزگایانەی ڕووبەڕووی قەیرانی كەمی ئاو کردۆتەوە. لەم نێوەندەدا، شارەكانی تاران، مەشهەد، ئەسفەهان و كرمان بارودۆخێكی خراپتریان بە بەراورد لەگەڵ شارەكانی دیکە دەبێت و شیرازیش ئێستا بەرەو هەمان ئاڕاستە دەڕوات. ئەم بابەتە دەبێتە هۆی پێچەوانە سووڕانی چەرخی پەرەسەندن كە دواكەوتوویی بە دواوەیە. لەبەرئەوەی یەكەم: پیشەسازیی ئاوبەر وەكو ویستگەكانی كارەبا، پیشەسازی پێترۆكیمیایی، تواندنەوەی ئاسن و چیمەنتۆ لە ناوچەی جوگرافیایی بە كەشوهەوای وشكی دەشتی ناوەڕاست دان، كە بە هۆی نەبوونی ئاوی ژێر زەوی و سەرچاوەی ئاوەوە ئازار دەچێژن. دووەم: زۆربەی بەرهەمەكانی ئەم پیشەسازیانە لە دوو كەرتی سەرەكی واتە كەرتی خانووبەرە و ئۆتۆمبیل بەكار دێت (٣٨). مەحید ئێسانلۆ نوێنەری زەنجان لە ئەنجومەنی باڵای پارێزگاكان بە ئاماژەپێدان بە قەیرانی ئاو لە باكووری خۆرئاوای ئێران ڕایگەیاند هێشتا بەرپرسان نەگەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی كە تووشی كێشە و قەیرانی ئاو بووین و كاتێك ئاو تەواو بوو و تەنانەت دلۆپێك نەما، ڕەنگە ئەو كات ژمارەیەك لە بەرپرسانی ئێمە خەبەریان بێتەوە و ببینن كە وڵات ڕووبەڕووی قەیرانی بێ ئاوی بووەتەوە (39).

 هەروەها دكتۆر سەید محەمەد جەعفەر نازە ئەلسادات مامۆستای كۆلێژی كشتوكاڵی زانكۆی شیراز گووتی دانیشتوانی وڵات لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوو چەندین بەرامبەر بووە، لە كاتێكدا كە بڕی ئاو لانیكەم هەمان بڕی پێشوو بووە. لە ئەنجامدا گوشار لەسەر سەرچاوەكانی ئاو لە ماوەی زەمەنی سەد ساڵ زۆر بووە، بەبێ ئەوەی گۆڕانێكی بەرچاو لە بڕی بارینی باران ڕوویدابێت. بەڵام بە هۆی بەڕێوەبردنی هەڵەی سەرچاوە ئاوییەكان و زۆربوونی دانیشتوان، ئێمە بینەری گوشار لەسەر سەرچاوە ئاوییەكان بووین. لەم بوارەوە، زۆربوونی دانیشتوانی ئێران ڕووبەڕووی قەیرانی گەورە بووەتەوە. (40) هاوكات بوونی گەمارۆكان لەگەڵ قەیرانی كەمی ئاو و سەرچاوە سروشتییەكان، بەستراوە بوونی زۆرتری وڵات بە هاوردەكردنی بەرهەمەكان و دامەزراوەی ئاژەڵداری و كاڵای كشتوكاڵ لە دەرەوە بە تایبەت ئالیف بۆ خۆراكی پێویستی كێڵگەی پەلەوەرەكانی بەدواوە دەبێت.

 بە پەنابردنی ئێران بۆ بەكارهێنانی وزەی كارەبا لە كەرتی كشتوكاڵ و دابەزینی ئاستی ئاوە ژێر زەویینییەكانی وڵات، گرنگی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان زیاتر لە پێشوو دەخرێتە بەرباس. ئەگەر بۆ پاراستنی سەرچاوە ئاوییەكان ڕێوشوێنێك نەبینرێتەوە، بە ئەگەری زۆر بەردەوامی ڕەوتی كەڵك وەرگرتنی زۆر لە وزەی كارەبا لە كەرتی كشتوكاڵ ناهاوسەنگی لە تێچوونەكانی لێدەكەوێتەوە. هاوتەریبی ئەو، ئاستی ئاوە ژێر زەوینییەكانیش دادەبەزێت، كە ئەم بابەتە پێویستی كارەبای كەرتی كشتوكاڵ و حكومەتی لە كورت ماوە بۆ مامناوەند زیاد دەكات و لە ئەنجامدا، ئەم بارودۆخە دەبێتە هۆی دروستبوونی گوشار لەسەر تۆڕی كارەبا و لە دواییدا زۆربوونی غازە گوڵخانەییەكان. دەبێ دابەزینی ئاستی ئاوە ژێر زەوینییەكان وەك پێوەرێكی ئاگاداركەرەوە جیدی بگرین و بۆ ڕێگەگرتن لە دەرئەنجامە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانی ئەو لە درێژخایەن بە تایبەت لە نێوچوونی دەرفەتی كارەكان، ستراتیژی شیاو بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییە كشتوكاڵییەکان بگیریتەبەر(41).

 گۆڕینی كەشوهەوا لە ئێران تا ڕادەیەكی زۆر ڕۆڵی لە دابەزینی سەرچاوە ئاوییەكان بە تایبەت بارینی باران، ئاوە ئاراییەكان، ئاوە گەڕاوەكان و ئاوەكانی ژێر زەویی هەیە و پەرە بە كێشەی كەم ئاوی دەدات. هەر ناوچەیەكی كەشوهەوایی بە شێوەیەكی جیاواز دەكەوێتە ژێر كاریگەریی گۆڕانكاریی ژینگەییەوە. بەڵام ناوچە بیابانییەكان زیاتر لە ناوچەكانی دیكە دەكەوێتە ژێر كاریگەریی ئەم دیاردەوە. بۆ ڕێگەگرتن لە ڕوودانی كێشەكانی ژینگەیی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و كێشەگەلێك وەكو دەرگیری كە وڵاتانی ئەفریقی دەرگیری ئەون، هەروەها مشتومڕی هەناسەبڕ لەسەر دابەشكردنی ئاو لە ڕێگەی کەرتەكانەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی بەردەوامی ئاو، بە تایبەت لە ناوچە وشكەكان، دەبێ ستراتیژی خێرا بگیریتەبەر. كاریگەریی ناوچەیی لەسەر سەرچاوە ئاوییەكان، بارودۆخی بۆ كەسانێك كە ژیانی ئەوان بەستراوەتەوە بە سەرچاوە سروشتییەكانەوە، بە توندی دژوار دەكات. بۆ دەرچوون لەم تەنگەبەرییە و بەڕێوەبردنی جیاوازییە جوگرافیاییەكان لە كەمی ئاو، دەبێت حكومەتی ئێران بە سەرنجدان بە ئێمكانیاتی سرووشتی هەر ناوچە، پەرەسەندنی ناوچەیی پێش بخات (42).

 توێژینەوەیەك باسی كێشە ئاڵۆزەكانی ئاو لە ئێران چ كێشەی دروستبوو لە دیاردە سروشتییەكان وەكو گۆڕینی ناوچەیی و وشكەساڵی و كێشەگەلێك وەكو بەڕێوەبردنی ناكارامە، پرۆژەی ناهەماهەنگ و پرۆژەی ناشیاوی پەرەسەندن كە دروستكراوی دەستی مرۆڤە، کردووە. بە هۆی وشكەساڵییە دروستبووەكانەوە، ئێران ڕووبەڕووی كەم بوونێکی زۆری ئاو بووەتەوە، لەبەرئەوەی داواكاریی بۆ ئاو زۆر زیاتر لە بڕی خستنەڕوویی. لەم بوارەوە ئێران لە جیاتی ئەوەی كە پاراستنی سەرچاوە ئاوییەكان بخاتە پێشەوە، هەوڵ دەدات دیسان لە پرۆژە دروشتە پڕ تێچوونەكان وەكو گواستنەوە ئاو و پرۆسەی شیرینكردنی ئاو ـ بەپێچەوانەی دەرئەنجامە نەرێنییەكانی ژینگەیی و ئابووریی ئەو ـ وەبەرهێنان بكات. ئێران دەبێت بۆچوونی خۆی لە زاڵبوون بەسەر سروشت بگۆڕێت بە هزری بەڕێوەبردنی سروشت . بۆ بەڕێوەبردنی سەركەوتووانەی ئەم جۆرە پرسانە و دەبێت ئاستی خۆی لەسەر ڕێگەچارەی تەكنۆلۆژیانەی پڕتێچوو دابەزێنێت (43).

 بەرزبوونەوەی بەردەوامی پلەی گەرما و ئاستی غازە گوڵخانەییەكان لە ئێران دەگەڕێتەوە بۆ كەمی باران بارین و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و ئاستی مامناوەندی بەهەڵم بوون. بۆ نمونە، لە شاری مەشهەد، ئاستی نێوەنجی غازە گوڵخانەییەكان دیسان لە بەرز بوونەوە دایە. بە بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، پێوەرەكانی بەرزترین پلەی گەرماش لە ڕۆژە گەرمەكان و شەوانی پشتوێنەی زەوی و لە زەمەنەكانی وشكەساڵی و شەپۆلی گەرما بەرز دەبێتەوە. بە لەبەرچاوگرتنی پێویستی بەردەوامی شار بە كەڵك وەرگرتن لە ئێمكانیاتی ساردكەرەوە لە هاوین، ڕێژەی ئالوودەبوون و كەڵك وەرگرتن لە سووتەمەنی فوسیلیش بەرز دەبێتەوە. لەلایەكی دیكەوە، لە بەراورد لەگەڵ ڕێژەی نێوەنجی لانیكەمی پلەی گەرمی ڕۆژانە، ژمارەی ڕۆژە سارد و سەهۆڵبەندانەكانیش کەم بووەتەوە (44).

 وێنەی 1: وشكەساڵی دەستكردی مرۆڤ…. سەرەكیترین هۆكاری بەكارهێنانی بێسنووری ئاوە ژێرزەوینییەكان لە ئێرانە.

 ئەم شێوازەی بەكارهێنانی بێسنووری ئاوە ژێر زەوینییەكان، حەوزە سەرەكییەكانی ئێران لە نێوانی سالەكانی 2002 هەتا 2015 زایینی (بە كیلومەتری خشتەكی) پیشان دەدات. حەوزەكان بە سەرنجدان بە بڕی كۆی ئاوی پاشەكەوتكراوی ژێر زەوینی لە بازنەی دەرەكی و لە گەورە بۆ بچوک ڕێز كراون و بەكارهێنانی ئاوی ژێرزەوینیش بە كیلومەتری خشتەكی پیشان داوە. بڕی ئاوی ژێر زەوینی لە ئاست هێڵی بنەما لە ماوەی زەمەنی خوێندنەوە گۆڕاوە. ئەم شێوازە بە كەڵك وەرگرتن لە پرۆگرامی ئەنالیز 10.8ArcGISی نەخشەكان ئامادە كراوە (45).

هاوكاری و ئارامی ناوچەیی تا ڕادەیەكی زۆر لەژێر كاریگەریی ناكۆكییە ئاوییەكان لەنێوان ئێران و دراوسێیەكانی بەتایبەت عێراق و ئەفغانستان دایە. سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكان وەكو ڕووبارەكانی دیجلە، فورات و هیرمەند چەندین خولی گفتوگۆ لەبارەی دەستنیشانكردنی مافی ئاو و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئەم سەرچاوانەی تایبەت بە خۆی كردووە و پەیوەندی نێوان ئەم وڵاتانە لەسەر بڕی مافی ئاو، پەرەسەندنی بەنداوەكان و سوودوەرگرتن لە ئاوی ئەم ڕووبارانە، ناكۆكی خوڵقێن بووە. لە ئەنجامدا دروستكردنی بەنداو لەلایەن ئێرانەوە كە كەمی ئاوی ڕووبارەكانی عێراقی بە دواوە هەبووە، ڕیژەی بەرهەمهێنانی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی عێراقیشی دابەزاندووە و ئەم بابەتە پەرەی بە ناكۆكی نێوان هەر دوو وڵات داوە. جیا لەمە، ناكۆكی لەسەر ڕووباری هیرمەند لەگەڵ ئەفغانستان، پێشاندەری زۆربوونی خواست بۆ ئاو و ئاڕاستە جیاوازەكان لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان دایە. ئێران و ئەفغانستان كێشەی دابەزینی ئاستی ئاوی هێرمەندیان هەیە و ئەم پرسە كاریگەریی لەسەر كشتوكاڵ و هەروەها ژیان و ئارامی ناوچەكە داناوە.

 قەیرانی ناكۆكی ئاو لە ئێران جیا لەوەی دەرئەنجامی بەرفراوانی هەیە، هەڕەشەیەك بۆ ئاسایشی ئێران و جیهانیش دێتە ئەژمار. كەمی ئاو كە كێشەگەلێكی لە دابینكردنی ئاوی خواردنەوە دروستكردووە، بە ملیۆنان كەسی ناچار بە كۆچ كردووە. جیا لە لەدەستدانی دەرفەتە كارییەكان، ئارامی كۆمەڵایەتی لە ناوچە جیاوازەكانی ئێرانی بەدواوە هەبووە. جیا لەمە، كەمی ئاو لە ئێران، پەرەی بە ناكۆكی لە پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ وەكو عێراق و ئەفغانستان داوە. كەمی ئاو پەرەی بە قەیرانە ئاوییەكان لەم وڵاتانە داوە و ئەم پرسە بەرزبوونەوەی ڕەفتاری توندوتیژی بەدواوە هەبووە (46).

 دوو: بژاردەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی كێشەی كەمی ئاو

 بۆ یارمەتیدان بە دابەزینی ئاستی قەیرانی كەمی ئاو، وەبەرهێنان لە ژێرخان و چالاكییە بەردەوامەكانی كشتوكاڵ گرنگییەكی تایبەتی هەیە. بەڵام بە هۆی كێشە داراییەكانی ئێستاوە و هەروەها نەبوونی بەڕێوەبەری دروست و سیاسەتی كارامە لە بواری كشتوكاڵ، وەبەرهێنانی دروشت لەم كەرتەدا ئەوەندە ئاسان ناێتە بەرچاوان. بۆیە ڕێگەچارەی هاوكاری و بەڕێوەبردنی بەردەوام و كەڵك وەرگرتن لە بژاردەی دیپلۆماسی بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانی ئاو زەرورییە. لەبەرئەوەی كشتوكاڵ ـ بە بەكارهێنانی ئاوی زۆر و بەرهەمهێنانی كەم ـ لە گەشەكردنی ئابووری و دابینكردنی سەبەتەی خۆراكی وڵات ڕۆڵێكی ئەوەندە تۆخی نییە، لەمڕووەوە دەبێت حكومەت بۆ هاوردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان كە ئاوێكی زۆر بەكاردێنن، بودجەیەك تەرخان بكات. لە بەرامبەردا، بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی پەرەسەندنی ئابووری كەرتی ڕاژە و پیشەسازیی پەرە پێبدات و پارێزگاری لەسەرچاوە ئاوییەكان بكات. هەروەها بۆ بەڕێوەبردنی ئەم بارودۆخەی قەیراناوی، گونجان لەگەڵ گۆڕانكاریی ژینگەیی، بەڕێوەبردنی بەردەوامی سەرچاوە ئاوییەكان و بەهێزكردنی هاوكاریی ناوچەیی گرنگییەكی زۆری هەیە (47). بە سەرنجدان بەوەی زۆربەی حكومەتەكانی ئێران یەك لە دوای یەك چاویان لەسەر پارێزگاكانی ناوەڕاست بووە، وشكبوونی گۆلی ورمێ و، هەروەها قەیرانی ئاوی پارێزگای خۆزستان بەشێكی كەم لەسەرنجی حكومەتی بۆ لای خۆی ڕاكێشاوە. ئەگەری ئەوەش هەیە، گۆلی ورمی دیسان ڕووبەڕووی شەپۆلی وشكەساڵی بێتەوە، بە تایبەت ئەوەی كە لە سەدا 90ی ئەم گۆلە پێش لە 2013ی زایینی وشك ببوو. بەپێچەوانەی ڕێوشوێنێك كە گیرایەبەر و دوای ئەو بەروارە، ئەم گۆلە كەمێ گیانی خرایەوە بەر، بەڵام وشكەساڵییە یەك لە دوای یەكەکان ڕێگەی لە دیسان زیندووبوونەوەی ئەم گۆلە گرتووە. لە ساڵی 2006ی زایینی ڕووبەری ئەم گۆلە پێش لە وشكبوون نزیكەی 5000 كیلومەتری چوارگۆشە دەبوو. بەڵام ڕووبەری ئەم گۆلە لە ساڵی 2013ی زایینی بۆ 500 كیلومەتری چوارگۆشە دابەزیوە. قەبارەی ئاوی گۆل كە پێشتر 30 ملیار مەتر خشتەكی بوو، بووە یەك ملیار مەتری خشتەكی. لەسەرەتای ساڵی 2013ی زایینی لە سەدا 90ی گۆلەكە وشك ببوو و تەنها لە سەدا 10ی مابووەوە. دوای ئەوەی كە هەنگاوگەلێك بۆ زیندووكردنەوەی ئەو نرا، قەبارەی ئاو لە یەك ملیار مەتری خشتەكی بۆ 4 ملیار مەتری خشتەكی بەرز بووەوە و ڕووبەری ئەو لە 500 كیلومەتری چوارگۆشەوە، گەیشتە 3666 كیلومەتری چوارگۆشە. شایانی ئاماژەپێدانە، گۆلی ورمی پەیوەندی ڕاستەوخۆی لەگەڵ ژیانی خەڵك هەیە و ئەگەر ئەم گۆلە وشك ببێت، ژیان لەم ناوچەشدا وشك دەبێت و ڕادەوەستێت (48).

دەبێت ئێران وەكو ناوچە وشكەكانی دیكە، لە ڕێگەی دیپلۆماسی ژینگەییەوە هەنگاو بنێت و هەنگاو بۆ دووبارەكردنەوەی سەرچاوە ئاوییەكانی خۆی بنێت. لەم حاڵەتەدا، تاران دەتوانێت خۆی لەگەڵ گۆڕانكاریی ژینگەیی بگونجێنێت و ڕۆڵێكی لە ئاسایشی نێودەوڵەتی و دیسان جێگیركردنەوەی ئارامی ژینگەیی هەبێت. ڕاژەی ژینگەیی چ لە باركردنی هەورەكان، دابینكردنی ئاوی خواردنەوە و كەمكردنەوەی ڕووداوە سروشتییەكان هەموویان بەستراوە بە خستنەڕوویی بەردەوامی ئاوەوە هەیە. كەمی ئاو نەك تەنها كاریگەریی لەسەر ژینگە دادەنێت، بەڵكو ئارامی كۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسیش دەخاتە ژێر كاریگەرییەوە و ئەگەر ئێران ئەم ئارامییە لەدەست بدات، بە ئەگەری زۆر بینەری ڕەفتاری توندوتیژی تاران لە بواری نێودەوڵەتی، ناوچەیی و ناوخۆییش دەبین. بۆ ڕێگەگرتن لە نائارامی ئامانجدار لە ناوخۆی سنوورەكانی ئێران، بەڕێوەبردنی ئاسایشی ئاوی، سەرەتاییترین و زەروریترین هەنگاوە (49).

 لە ڕێوشوێنە گرنگەكان بۆ باشتركردنی دۆخی ئارایی دەتوانین ئاماژە بە كۆنتروڵكردنی گەشەكردنی شارنشینی، دابەشكردنی دادپەوەرانەی دانیشتوان، بەرزكردنەوەی ئاستی كەرتی كشتوكاڵ، وشیاركردنەوە لەبارەی بەهای ئاو، پشتیوانی لە ڕێكخراوە ناوخۆییەكان، بەشداری پێكردنی جووتیاران، ڕێكخستنی دوو بەشی پیشەسازی و ڕاژە، بەهێزكردنی گشتگیری كولتووری بەرپرسانەی ئاو بدەین. هەڵبەتە ئامادەكردنی شیكارییە زانستییەكان لەبارەی ئاو و هەروەها ئەزموون وەرگرتن لە شكستە جیهانییەكان لە بەڕێوەبردنی ئاویش دەتوانێت بەسوود بێت. دەبێت ئێران هەندێ پرسی گرنگ لە بەڕێوەبردنی قەیرانی ئاو بە جیدی وەربگرێت، كە دەبێت لە لوتكەی ئەوان چوارچێوەكانی هاوكاری و دابەشكردنی مافی ئاو لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لەبەرچاو بگرێت و ئەم بابەتە گرنگە پێویستی بە گفتوگۆی دیپلۆماتیك، ئاڵوگۆڕكردنی ئەزموون و زانیارییەكان و هەروەها بڕیاردانی هاوبەش هەیە، بۆ ئەوەی دابەشكردنی یەكسان و سوودوەرگرتنی بەردەوام لەسەرچاوە ئاوە هاوبەشەكان گرەنتی بكرێت.

بۆ كەمكردنەوەی ئاستی توندی قەیرانی ئاو، دەبێت سوود لە تەكنۆلۆژیای ڕۆژ وەربگیریت و لە ئێراندا شێوازەكانی ئاودێری بە ڕۆژ بكرێت. دەبێت ئێران لە بەڕێوەبردنی ئاو كەڵك لە پێشكەوتووترین تەكنۆلۆژیاكان وەربگرێت. پێویستی ئەم بابەتە ئەوەیە كە لە ئاودێری كەڵك لە شێوازە كارامەكان وەربگریت، لە ژێرخانەكانی پەیوەندیدار بە ئاو وەبەرهێنان بكرێت و ستراتیژییەكانی پاراستی ئاو پشتیوانی بكرێن. ئێران دەتوانێت پانایی سەرچاوە ئاوییەكانی خۆی بەرفراوان بكات و لە ڕێگەی كەمكردنەوەی بەخەسارچوونی ئاو و باشتركردنی تۆڕەكانی ئاودێری، دەرئەنجامەكانی كەمی ئاو بگەیەنێتە لانیكەمی خۆی. دەبێت لەم بوارەوە بە چاوخشاندنەوە بە سیاسەتەكانی كشتوكاڵ كەڵك لە تەكنۆلۆژیای ڕۆژ لە دابینكردنی ئاو وەربگریت. دەتوانین بە هاندانی جووتیاران بۆ كەڵك وەرگرتن لە تەكنۆلۆژیای پێشكەوتوو لە ئاودێری و كێڵانی بەرهەمگەلێك كە پێویستی بە ئاوی كەمتر هەیە، هەروەها گرتنەبەری سەرباشقەی ماوە نە ماوەی كێڵان، بڕی ئاوی بەكارهێنان لە كشتوكاڵ كەم بكاتەوە. ئەم ستراتیژییە بۆ ئاسانكاریی لە ڕەوتی گۆڕانكاریی لە كەرتی كشتوكاڵ پێویستی بە پلاندانان و پەروەردەی جووتیاران و پشتیوانی دارایی هەیە.

لەبەرئەوەی پاراستنی سەرچاوە ئاوییەكان بە بەشێك لە ئاسایشی نیشتمانی ئێران دێتە ئەژمار، دەبێت بە كۆكردنەوەی ئایدیا وردە جیۆپۆلیتیكەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ هەماهەنگ ببێت. هەڵبەتە واژۆی لێكتێگەیشتنی ناوچەیی و دەستڕاگەیشتن بە ڕێگەچارە ناوچەییەكان، گرنگترین پرس بۆ چارەسەركردنی ئاشتیانەی ئەم كێشەیە. گەشەكردنی ئابووری و دزەكردنی بەردەوامی نێودەوڵەتی یەكێك لە بابەتەكانی پەیوەندیدار بە دۆخی سیاسەتە كارامەكان لە بواری سەرچاوەكانی ئاوە. بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی كە باسمان كرد، پێویستە پرسە سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ژینگەییەکانی ئەم ناوچە لەبەرچاو بگیریت.

 ئێران بۆ بەڕێوەبردنی پرسەكان و چارەسەركردنی ناكۆكییەكان كە لەسەر سەرچاوە ئاوە هاوبەشەكان لەگەڵ وڵاتانی توركیا، عێراق، ئەفغانستان و وڵاتانی دیكە هەیەتی، پێویستە دیپلۆماسی بنیاتنەرانەی ئاو بگرێتەبەر. بۆ سەركەوتوو بوونی دیپلۆماسی ئاو، دەبێت ئێران چاوێك بە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا بخشێنێتەوە. حكومەت لە جیاتی سەرنجدان بە پەرەسەندنی ناوچەكانی ناوەند، چڕ بێتەوە سەر گەشەكردنی هاوسەنگ و بەردەوامی هەموو ناوچەكانی ئێران. لەبەرئەوەی دەبینین كە بە بۆنەی وشكبوونی گۆلی ورمێ، ناوچەی باكووری خۆرئاوای ئێران و هەروەها پێكهاتەی دیمۆگرافیای ئەم ناوچە لەسەروبەندی گۆڕانكاریی جوگرافیایی دایە. لەمڕووەوە دەتوانین بڵێین كە قەیرانی ئاو پرسێكی گرنگە كە كاریگەریی لەسەر ئارامی سیاسی وڵات دادەنێت.

 ئەنجام:

 ئێران كە بەشێك لە ناوچە وشك و نیمچە بیابانییەكانە و بارانێكی كەمی تێدا دەبارێت، بەهۆی زۆربوونی بێسنووری دانیشتوانی و بەڕێوەبردنی هەڵە لە بوارەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و كشتوكاڵ تووشی كێشەی بەردەوامی كەمی ئاو بووەتەوە. كێشەی كەمی ئاو بەتایبەت لە ناوچە باشوورییەكان كە لەلایەن حكومەت و كۆمەڵگەوە بەجیدی وەرنەگیراوە، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ خراپتر دەبێت.

قەیرانی ئاو ڕەهەندێكی دەرەكیشی هەیە، كە پەیوەندی بە نێوان ئێران لەگەڵ دراوسێیەكانی و مشتومڕ لەسەر سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكانەوە هەیە. (50) بەڵام دەبێت بڵێین كە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كەم ئاوی ئێران، هاوكاری و پشتیوانی نێودەوڵەتی كارێكی پێویستییە. ئێران دەتوانێت بۆ بەڕێوەبردنی بەردەوامی ئاو، دەستی بە زانستی تەكنیكی، تەكنۆلۆژیای ڕۆژ و هەروەها سەرچاوە داراییە بیانییەكان ڕابگات و ڕەنگە ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانێك كە بۆ پرۆژە ژێرخانەكان و بەهێزكردنی بەستێنە ئاڵوگۆركراوە زانستییەكان، یارمەتی تەكنیكی و دارایی پێشكەش دەكەن، لە چارەسەركردنی قەیرانی كەمی ئاو یارمەتی ئێران بدەن. ئێران بۆ بەڕێوەبردنی ناكۆكییەكانی ئاو لەگەڵ دراوسێیەكانی خۆی و بەڕێوەبردنی قەیرانی زۆر توندی ناوخۆیی پێویستی بە ستراتیژێكی گشتگیر هەیە. بۆ چاوخشاندن بە ناكۆكییە ئاوییەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەشداریی دیپلۆماتیك، چوارچێوەی هاوكاری و كرداری كارامە لە ئاڕاستەی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكان بەتایبەت لە هۆكارە زەرورییەكانە بۆ ئەوەی هاوكات لەگەڵ كەم كردنەوەی ئەنجامەكانی قەیرانی ئاو، بەردەوام سوودوەرگرتن لەسەرچاوە ئاوییەكان لە ئێران گرەنتی بکرێت. هەڵبەتە پەرەپێدانی ژێرخانەكان و چاوپێداخشاندنەوە بە سیاسەتەكانی كشتوكاڵ و گرتنەبەری هاوكاری نێودەوڵەتیش زۆر گرنگە. ئێران دەتوانێت بە گرتنەبەری ئەم ڕێوشوێنانە، ڕۆڵی لە گرتنەبەری ئارامی ناوچەیی، بەهێزكردنی ئاسایشی ئاو و خۆشگوزەرانی نەتەوەیی خۆی هەبێت. بۆ ئاشتی ناوچەیی و گەشەی بەردەوام، دەبێت ئێران ناكۆكییە ئاوییەكانی لەگەڵ دراوسێیەكانی چارەسەر بكات. بۆ گرەنتی كردنی دابەشکردنی دادپەروەرانەی ئاو و ڕێگەگرتن لە بەرفراوان بوونی پانتایی ناكۆكییەكان بۆ پرسی جیۆپۆلیتیكی مەترسیدار، بینینەوەی ڕێگەچارەی لەبار گرنگییەكی زۆر بەرزی هەیە. ئەگەری ئەوە هەیە، ئێران و وڵاتانی دراوسێ بە پشتیوانی لە پەیوەندی گشتگیر، بەشداریی دیپلۆماتیك و هاوكاری ناوچەیی، ناكۆكییە ئاوییەكان بكەنە دەرفەتێك بۆ هاوكاریی.