ئیدریس سیوەیلی

حزبە ئیسلامییەكان بەشێكن لە كاراكتەرانی گۆڕەپانی سیاسیی باشووری كوردستان، ئەوان دونیابینی و دیدگای تایبەت بە خۆیان بۆ بابەتەكان هەیە، هەروەك لە وێستگە مێژووییە جیاوازەكان گۆڕانكاری لەو دونیابینیەیاندا ڕوویداوە، توێژینەوە و وردبوونەوە لەو گۆڕانكارییەی بەسەریاندا هاتووە یارمەتیدەری زیاترە بۆ تێگەیشتن لە فەزای بیركردنەوە و هەڵوێستی ئەو لایەنانە، ئەم توێژینەوە هەوڵێكە بۆ خستنەڕوو و شەنوكەوكردنی دونیابینی حزبە ئیسلامییەكانی باشووری كوردستان لەمەڕ بابەتی خیلافەت و دەستاودەستكردنی دەسەڵات و ئەو گۆڕانكارییەی لەبارەی ئەو دوو چەمكەوە بەسەر دیدگای ئیسلامییەكاندا هاتووە.

گێڕانەوەی خیلافەت
هەڵوەشاندنەوەی خیلافەتی ئیسلامیی لە (1924) كە خۆی لە دەوڵەتی عوسمانیدا دەبینییەوە، دەستپێكی خاڵی وەرچەرخانە لە مێژووی ڕەوتە ئیسلامییەكانی سەدەی بیست، هه‌رچه‌نده‌ له‌سه‌ر شه‌رعیه‌تی خیلافه‌تی عوسمانی بۆچوونی جودا هه‌بووه‌، به‌ڵام هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی به‌ گورزێكی كاریگه‌ر ئه‌ژمار ده‌كرێت، چونكه‌ بەلای زۆرێك لە ڕەوتە ئیسلامییەكان كە دواتر سەریانهەڵدا، خیلافه‌ت ڕه‌مزێكی ڕۆحی موسڵمانان بوو(1).
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی خیلافه‌ت هه‌لێكی نموونه‌یی بوو بۆ بانگه‌شه‌كارانی “هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی خیلافه‌ت بنچینه‌ی مه‌ترسی سه‌ر ئیسلامه‌ له‌لایه‌ن بێ‌ باوه‌ڕییه‌وه‌”، ئه‌مه‌ش ئه‌و بیره‌یه‌ كه‌ بووه‌ سه‌رچاوه‌ی ئیلهامی حه‌سه‌ن به‌ننا (1906 ـ 1949ز) له‌ دامه‌زراندنی ئیخوان موسلمین له‌ (1928ز) (2).
حەسەن بەننا دامەزرێنەری ئیخوان موسلیمین، لە دووتوێی پەیامەكانیدا دیدی خۆی لەمەڕ خیلاقەت خستوەتەڕوو و پێیوایە ئەو دەقانەی سەبارەت بە دانانی پێشەوا هەن، هیچ دەرفەتێك بۆ گومان ناهێڵنەوە كە واجبی سەرشانی موسڵمانانە گرنگی بە بیركردنەوە لە كاروباری خیلافەت بدەن و گێڕانەوەی خیلافەت بكەنەوە دەستپێكی مەنهەج و كاری لەپێشینەی خۆیان(3). بەوپێیەی ئیخوان بووە ڕێكخراوی دایك بۆ زۆرێك لە حزبە ئیسلامییەكان كە دواتر لە میسر و وڵاتانی ناوچەكە دامەزران، زۆرینەیان بەم بیركردنەوە كاریگەربوون و بابەتی خیلافەت لە پەیڕەو و دونیابینیاندا ڕەگی داكوتا و ڕەنگیدایەوە، بە تایبەت ئەو حزبانەی نەهجی سەلەفی و جیهادیان هەڵگرت، تێبینی ئەوەش دەكرێت بە تێپەربوونی كات زیندوكردنەوە و گێڕانەوەی خیلافەت لای حزبە ئیخوانییەكان بە ڕێژەی جیاواز كاڵبوەتەوە.
لە دەیەی چوارەمی سەدەی بیست بیری ئیخوان موسلیمین لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە گەیشتە ناوچەكانی باشووری كوردستان، ژمارەیەك كەس لەناو ڕێكخستنەكانی ئەو ڕێكخراوە كەوتنە چالاكیی و جمۆجۆڵ(4) ، دواتریش جموجۆڵ و چالاكیی ڕێكخراوەكە پەرەیگرت و هەڵكشان و داكشانی بەخۆیەوە بینیی، تا لە كۆتایی دەیەی حەوتەم و دەیەی هەشتەم بە تەواوی بەرفراوان بوو، لە زۆربەی شارەكانی كوردستان شانەی ڕێكخستن و چالاكیی ڕێكخراوەییان دەستپێكرد (5).
لە (6/2/1994) یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان وەك پارتێكی پاشخان ئیخوانی، بە فەڕمی خۆی ڕاگەیاند، دامەزرێنەرانی ئەو حزبە چەندین ساڵ بوو بەشێوەی نهێنی لە ژێر ناوی ئیخوان موسلیمین كاریان دەكرد، لەگەڵ ڕاگەیاندنی و تا ئێستاش یەكگرتووی ئیسلامیی وەك ڕووكاری ئیخوان لە كوردستان ئەژمار دەكرێـت، لە ماددەی یەكەمی یەكەم پەیڕەوی ناوخۆدا پێناسەی حزبەكە كراوە كە: حزبێكی سیاسیی ئیسلامیی ئیسلاحییە، تێدەكۆشێت لەپێناو چارەسەركردنی گشت كێشە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و رۆشنبیرییەكان لە ڕوانگەی ئیسلامەوە، بەجۆرێك ئازادییە گشتییەكان و دادپەروەری كۆمەڵایەتیی گەلی كوردستان بهێنێتەدی(6) . بە درێژایی تەمەنی سیاسیی، یەكگرتوو هەوڵێداوە لە ئەدەبیاتی خۆیدا وەك حزبێكی كوردستانی خۆی نمایش بكات، بۆیە لە پەیڕەوی ناوخۆدا بە سادەیی و ناڕاستەوخۆ باس لە بابەتی خیلافەت و ئوممەتی ئیسلام دەكات، لە بنەما گشتییەكانی كاری یەكگرتوودا لە بڕگەی چوارەم هاتووە كە “گەلی كورد بەشێكە لە ئوممەتی ئیسلام و مافی خۆیەتی خاوەنی گشت مافە ڕەواكانی بێت وەك هەموو گەلانی تری موسڵمان(7). هەروەك ئەو حزبە بەو ئاراستەیەدا ڕۆیشتووە كە كوردستانی بێت و نكوڵی لە بوونی هەر پەیوەندییەكی ئۆرگانی بە ئیخوان موسلیمینەوە بكات، هەروەك لە پەیڕەوی ناوخۆ پەسەندكراوی كۆنگرەی هەشتەم هاتووە: یەكگرتووی ئیسلامیی كوردســـــــــــــــــتان حزبێكی نیشتمانیی كوردستانییە، لە پێناو جێگیركردنی بەها بنەڕەتیەكانی ئازادی و برایەتی و دادپەروەری، بە مەرجەعیەتی ئیسلامیی و لە سەر بنەمای هاوڵاتیبوون، خەبات دەكات بۆ گەیشتن بە كوردستانێكی ئازاد و پێشكەوتوو(8) . هەروەك لە بڕگەی (9)ی بنەما گشتییەكان هاتووە: كورد نەتەوەیەكی سەربەخۆیە و بەشێكی زیندووە لە ئوممەتی ئیسلامیی و ناسنامەی تایبەت بە خۆی هەیە و مافی خۆیەتی كە چارەنووسی دیاری بكات و ئەندامێكی سەربەخۆی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دامەزراوەكانی بێت وەك نەتەوەكانی تری جیهان(9) . وەك دەبینین یەكگرتوو لە پەیڕەوی ناوخۆیدا گێڕانەوە و زیندوكردنەوەی خیلافەتی نەخستووەتە ئامانج، بەڵكو كورد وەك بەشێك لە ئوممەی ئیسلامیی ئەژمار دەكات كە مافی خۆیەتی چارەنووسی دیاری بكات.
لە دەیەی هەشتەم و نۆیەمی سەدەی بیست، جگە لە یەكگرتووی ئیسلامیی، چەندین حزبی تری ئیسلامیی لە باشووری كوردستان دامەزران، یەكێك لەو حزبانە (بززوتنەوەی ئیسلامیی لە كوردستانی عێراق) بوو كە لە (1987) دامەزرا، لەو دەمەدا ستەمی نەتەوایەتی لەسەر كورد لەلایەن حزبی بەعسەوە لە لوتكەدابوو، هەرچەند بزووتنەوە بە كردەوە بەشێك بوو لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی باشووری كوردستان لەو قۆناغە، بەڵام لە پەیڕەوی ناوخۆی ئەو حزبە مەسەلەی دۆزی كورد كەمتر زەقكراوەتەوە و زۆرتر پەیوەستكراوە بە مەسەلە ئایینییەكە و جیهانی ئیسلامییەوە، لە پێناسەی بزووتنەوەدا هاتووە “بزووتنەوەكەمان بزووتنەوەیەكی ئیسلامیی بێگەردە پەیڕەوی لە بەرنامەی بەرفراوانی ئیسلام دەكات لە هەموو بوارەكانی ژیاندا، لە بواری بیروباوەڕ، كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابوری، سەربازی، دادوەر و شارستانییەوە”(10). سەبارەت بە هەڵوێستە سیاسییەكانی بزووتنەوە لە بەندی شەشەم بڕگەی (أ) هاتووە كە: بزووتنەوە ئوممەتی ئیسلامی بە ئوممەتێكی یەكپارچە دەزانێت كە لێكجیاناكرێتەوە و گەلی كوردیش بەشێكی هەرگیز جیانەبوەوەیە لەو ئوممەتە مەزنە(11). ئەمەش ئاماژەیە كە ئەو حزبە وەك زۆربەی حزبە ئیسلامییەكانی تر كە بابەتی خیلافەت بەشێكە لە دونیابینیان، كورد و دۆزەكەی بە بەشێك لە كێشە و ئوممەتی ئیسلامیی زانیوە و چارەسەری دۆزەكەی هەر لەو چوارچێوەدا بینیوەتەوە.
لە (22/11/1992) بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسلامی راگەیەنرا، ئەو حزبە پێشتر بۆ ماوەی چەندین ساڵ بەشێوەی نهێنی لەژێر ناوی ئیخوان موسلیمین كاری دەكرد، بەڵام لەگەڵ ڕاگەیاندنی خۆی لە بیری ئیخوان داڕنی و بووە هەڵگری بیری سەلەفی، لەو چوارچێوەشدا دونیابینی خۆی بنیادنا، هەروەك لە پەیڕەوی ناوخۆدا بەشێك لە ئامانجەكانی لە بواری سیاسیی بریتییە لە هێنانەوە مەیدانی حوكمی ئیسلام بەپێی سیستەمی شورا و زیندوكردنەوەی خیلافەت و هەوڵدان بۆ گەڕانەوە و پاراستنی هەموو مافێكی ڕەوای گەلی كورد(12) . لە بەرنامەی پەروەردەیی حزبەكەشدا جەخت لەسەر هەمان دونیابینی كراوەتەوە و چارەسەری دۆزی كورد بە سێ خاڵ دەكرێت:
1-گەڕانەوە بۆ لای خوا و ڕوانین بۆ گشت كێشەكان بە دیدی ئیسلام، كە وەكو یەكەیەكی سەربەخۆی سیاسیی، فیكریی، ئابووری، … تاد دەڕوانێتە گەل و زمان و وەكو نیشانەیەكی خوان لە سەر زەوی.
2-هەوڵدان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی ئیسلامیی سەربەخۆ لە هەر پارچەیەكی كوردستان وەكو قۆناغی سەرەتایی.
3-هەنگاونان بەرەو بنیادنانی دەوڵەتی خیلافەت، یان دەوڵەتی ئیسلامیی جیهانی، ئەوساكە كوردستانیش دەبێتە بەشێك لەو كیانە بە مەرجی پارێزگاریكردن لە سەرجەم مافەكانی(13) .
لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو، ڕێكخستنێكی ئیسلامیی لەژێر ناوی كۆمەڵەی جیهادی ئیسلامیی لە كوردستانی عێراق دروستبوو، مەلا ئەمین پیرداود خۆشناو دامەزرێنەر و بەرپرسی یەكەمی ئەو كۆمەڵەیە بوو(14) ، سەركردەكانی كۆمەڵی جیهاد، لە ڕاپەڕینی ئازاری 1991 لە میحوەری هەولێرەوە پەیوەندییان كرد بە بزووتنەوەی ئیسلامییەوە، ئەم پەیوەندیكردنە كارێكی بێ بەرنامە‌ و لە ژێر فشاری ئەندام ‌و كادیرانیاندا بوو، كە بە ڕۆحیەتێكی جیهادی پەروەردە كرابوون، هەر بۆیە دوای ماوەیەكی كەم‌ و لە حوزەیرانی 1991 كۆمەڵێك ناكۆكی لاوەكیان لەگەڵ بزووتنەوە بۆ دروستبوو، سەرەنجام لە بزووتنەوە جیابوونەوە‌، ئەمەش ڕیزەكانی پەرتكردن ‌و ژمارەیەك ئەندامی چالاكیان دەستبەرداری كۆمەڵی جیهاد بوون‌ و لە ناو ڕێزەكانی بزووتنەوە درێژەیان بە چالاكی خۆیاندا(15) ، ئامانجی ئەم حزبە هەروەكو خۆیان ئاماژەیان پێداوە بریتییە لە: “ئەنجامدانی جیهاد بەپێی قۆناغەكانی كە بریتییە لە بانگەواز، پێڕاگەیاندن، پەروەردە، فێركردن، ئامادەسازی و خۆپڕچەككردن بۆ بەرگری لە ئیسلام و موسڵمانان و چەسپاندنی حوكمی شەریعەت لەسەر زەوی(16)، هەروەك ئاماژەشیان بەوەداوە كە: كۆمەڵی جیهاد بڕوای بە بەرگری لە نیشتمان و نەتەوە هەیە لە سایەی ئیسلام و ئاڵای شەریعەت، … بۆیە پێویستە لەسەر بانگخوازانی ئیسلام گەلی كورد جێنەهێڵن بۆ عەلمانیەكان و نەتەوەییەكان تا ئەو پرسە قۆرخ بكەن بۆ بڵاوكردنەوەی بیروڕا ژەهراویەكانیان”(17). سەبارەت بە خیلاقەتی ئیسلامیی، كۆمەڵی جیهاد پێیوابوو كە: پێویستە (واجبە) لەسەر موسڵمانان كاربكەن بۆ گێڕانەوەی خیلافەتی ئیسلامیی، هەروەكو پێشتر هەیانبووە و بۆ ماوەی سیانزە سەدە لە سایەیدا سەرداری سێ كیشوەری ئاسیا، ئەفریقا و ئەوروپا بوون، موسڵمانان یەك ئوممەتن و هەموویان و خاكەكەیان بەشێكە لە خاكی ئیسلام، سنوورە دەستكردەكانی نێوانیان پلانگێڕی دوژمنانی ئیسلامە بۆ لاوازكردنیان(18) .
ساڵی (1998) دەرئەنجامی هۆكارگەلێكی ناوخۆیی و دەرەكیی گرووپێك لە هەولێر لە بزووتنەوەی ئیسلامیی جیابوونەوە و لەژێر ناوی كۆمەڵی یەكتاپەرستی (جماعة التوحید) خۆیان ڕاگەیاند، هەرچەندە گرووپەكە نه‌یانتوانی له‌ناو ململانێی ناوخۆیی بزووتنه‌وه‌ و فشاری حزبه‌ عه‌لمانییه‌كان خۆیان بگرن و به‌رده‌وام بن، بەڵام لە بەیاننامەكانیاندا دونیابینی خۆیان خستووەتەڕوو و ڕایانگەیاندووە كە: كۆمەڵێكن هەستاون بە بڵاوكردنەوەی بانگەوازی یەكتاپەرستی و جێبەجێكردنی فەریزەی جیهاد لە پاش نەهێشتن و غائیب بوونی، هەروەك كاردەكەن بۆ گێڕانەوەی خیلافەت لەسەر ڕێوشوێنی پێغەمبەرایەتی (19).

لە (ئابی 1999) هەردوو بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسلامیی و بزووتنەوەی ئیسلامیی لە هەرێمی كوردستان یەكیانگرت و حزبێكی نوێیان بەناوی (بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامیی لە كوردستان) پێكهێنا، ئەم حزبە تەمەنی كورت بوو، بەهۆی كێشە ناوخۆییەكانیەوە دواجار لەیەكهەڵوەشایەوە، دونیابینی حزبەكە هاوشێوەی بزووتنەوەی ئیسلامیی بوو، لە پەیڕەوی ناوخۆی حزبدا هاتووە: چەوساوەیی كورد و كوردستان بە كێشەیەكی سیاسیی و ئینسانی رەوا و پەیوەست بە تێكڕای جیهانی ئیسلامیی دەزانین(20) . ئەمەش بەو مانایەیە كە لە دیدگای بزووتنەوەی یەكبوون كێشەی نەتەوەی كورد گرێدراوی جیهانی ئیسلامییە، جیهانی ئیسلامیش لە سایەی حوكمی شەریعەت و گێڕانەوەی خیلافەت دەگاتە چارەسەری كێشەكان.
لە (31/5/2001) زۆرینەی سەركردەكانی یەكبوون حزبێكی نوێیان بەناوی (كۆمەڵی ئیسلامیی لە كوردستان) بە ئەمیرایەتی عەلی باپیر راگەیاند، رۆژی (1/9/2001) هێزی دووی سۆرانی بزووتنەوەی یەكبوونی هەڵوەشاوە و ژمارەیەك لە سەلەفییە جیهادییەكانی تر (جوندولئیسلام لە كوردستان)یان بە ئەمیرایەتی (ئەبو عەبدولا شافیعی) دروستكرد، دواتریش لە (10/12/2001) فاتیح كرێكار هاتە ناو گرووپەكە و ناوەكەی گۆڕا بۆ (پشتیوانانی ئیسلام لە كوردستان) و خودی فاتیح كرێكار بووە ئەمیری گرووپەكە، ژمارەیەك سەركردەی تری یەكبوون لە (9/12/2001) بە ڕابەرایەتی مەلا عەلی عەبدولعەزیز (بزووتنەوەی ئیسلامیی لە كوردستان/ عێراق)یان ڕاگەیاندەوە و وەكو درێژكراوەی بزووتنەوەی ئیسلامیی پێش یەكبوون خۆیان ناوزەند كرد، بەوشێوەیە لەسەر داروپەردوی یەكبوون سێ حزبی ئیسلامیی جیهادیی دروستبوو، لەناو ئەو سیانەدا، جوندلئیسلام كە دواتر گۆڕا بۆ پشتیوانانی ئیسلام نوێنەرایەتی سەلەفی جیهادیی دەكرد. هەر سێ حزبەكە لە بەیاننامە و پەیڕەوی ناخۆیاندا دیدگای خۆیان بۆ خیلافەت و حوكمڕانی خستوەتەڕوو، جوندولئیسلام و دواتریش پشتیوانانی ئیسلام، وه‌كو ئیماره‌تێكی ئیسلامیی له‌ ناوچه‌كانی ژێرده‌ستیان مامه‌ڵه‌یان ده‌كرد، موماره‌سه‌ی توندترین تێڕوانینی ئیسلامییان ده‌كرد، كە لەلایەن تیۆرسێنانی سەلەفی جیهادی ڕەنگڕێژكرابووو، لە بەیاننامەی خۆڕاگەیاندنی جوندولئیسلامدا هاتووە: ڕێبازمان بانگەوازە بۆ دینی خوا و جیهادكردنە لە پێناویدا، مەبەستمان ڕەزامەندی خوا و ئامانجمان هەڵسانە بە ئەركی فەرمان بە چاكە و ڕێگری لە خراپە و چەسپاندنی شەرعی خوا لە زەویدا و وەدەرنانی هەموو هێزێكی بێباوەڕ و شەڕخوازە لەم زەویە ئیسلامییە پیرۆزە (21). لە پەیڕەوی ناوخۆی جوندولئیسلامیشدا هاتووە كە: ئەم كۆمەڵە دروستبووە بۆ سەرخستنی ئاینی ئیسلام و جیهادكردن لەپێناو خوا، بۆیە نیشتمان و گەل و ڕەنگ و رەگەز بێنرخە و موسڵمانان هەموویان یەك نەتەوەن(22). جوندولئیسلام و پاشانیش پشتیوانانی ئیسلام وەك هێزێكی باننەتەوەیی كاریان بۆ گێڕانەوەی خیلافەت دەكرد، بۆیە سەبارەت بە لكاندنی دەستەواژەی (لە كوردستان) بە ناوی حزبەكەوە لە پەیڕەوی ناوخۆی جوندولئیسلامدا هاتووە: “مەبەست لە دەستەواژەی (في كوردستان) ئەوە نییە كە ئەو كۆمەڵە ئامانجی هەرێمایەتی و نەتەوەییە، بەڵكو كوردستان خاكێكی ئیسلامییە و گەلە موسڵمانەكەشی بەشێكی جیانەبوەوەی ئومەتی ئیسلامە”(23) .

بزووتنەوەی ئیسلامیی لە (2001) بە هەمان دیدگا و دونیابینی بەر لە دروستبوونی بزووتنەوەی یەكبوون خۆی ڕاگەیاندەوە، بەڵام دوای هاتنی ئەمەریكا و ڕووخاندنی بەعس لە (2003) و بە تێپەڕبوونی كات، گۆڕانكاری بەسەر دیدگای بزووتنەوەی ئیسلامیدا هاتووە، زۆرتر بەرەو حزبێكی ئامانج نەتەوەیی ڕۆیشتووە، لە كۆنگرەی یانزە لە 2016 هەندێك گۆڕانكاری كرد، لە پێناسی حزبدا هاتووە: بزووتنەوەیەكی ئیسلامیی گشتگیرە لەسەر پەیڕەوی ئەهلی سوننە و جەماعە تێدەكۆشێت بۆ گەڕانەوەی بنەماكانی ئیسلام بۆ نێو كۆمەڵگەی كوردەواری و هێنانەدی مافە ڕەواكانی (24).
سەبارەت بە ئامانجە سیاسییەكانی بزووتنەوە لەو پەیڕەوەدا هاتووە كە خەباتدەكەن بۆ:
– دامەزراندنی سیستمی فەرمانڕەوایی ئیسلامیی كە تێیدا بەرژەوەندی هەموو چین و توێژ و كەمایەتییە نەتەوەی و ئایینییەكان پارێزراوبێت.
– پاراستنی ناسنامەی ئیسلامەتیی گەلی كوردی موسڵمان.
– داكۆكیكردن بۆ دەستەبەركردنی تێكڕای مافی ڕەوای گەلی كوردستان و لەسەروی هەمووشیانەوە سەربەخۆیی(25) .
لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییە سەبارەت بە دۆزی كورد لای بزووتنەوە، بەڵام هێشتا ئەو دونیابینیە لای ئەو حزبە ماوە كە كێشەی كورد پەیوەستە بە كێشەی جیهانی ئیسلامییەوە، بۆیە لە هەمان پەیڕەوی ناوخۆدا هاتووە: بزووتنەوە وا دەڕوانێتە كێشەی كورد كە كێشەیەكی مرۆیی و سیاسیی رەوا و پەیوەستە بە تێكڕای كێشەكانی جیهانی ئیسلامیی(26) .
كۆمەڵی ئیسلامیی لەگەڵ خۆڕاگەیاندنیدا لە (2001) بەرنامە و پەیرەوی ناوخۆی دانا، كە تا ڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی پەیڕەو و پڕۆگرامی بزووتنەوەی ئیسلامیی پێشوو و بزووتنەوەی یەكبوون بوو، بەڵام دواتر لە (2004) كۆمەڵێك گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی حزبدا كرا. لە پەیڕەوی (2001) وا پێناسەی حزبەكە كراوە كە “كۆمەڵێكی ئیسلامیی گشتگیرە لەسەر پەیڕەوی ئەهلی سوننەت و جەماعەت كاردەكات بۆ چەسپاندنی فەرمانڕەوایەتی ئیسلام و تێدەكۆشێت و هەوڵدەدات بۆ هێنانەدی مافە رەواكانی گەلەكەمان”(27) . بەڵام لە پەیڕەوی (2004) بەم شێوەیە پێناسەی حزبەكە كراوە “پارتێكی ئیسلامیی كوردستانییە تێدەكۆشێت بۆ پاراستنی بەها بەرز و پیرۆزەكانی ئیسلام لە كۆمەڵگای كوردەواری و چەسپاندنی مافی دیاریكردنی چارەنووسی گەلی كوردستان(28)” . وەك دەبینین مەسەلەی چەسپاندنی فەرمانڕەوایەتی ئیسلام لە پێناسەكەی پارتەكەدا نەماوە، ئەمەش گۆڕانێكی جەوهەرییە كە بەسەر ئەو پارتەدا هاتووە، لە بڕگەی یەكەمی ماددەی حەوتەمی پەیڕەوی (2001) سەبارەت بە ئامانجەكانی كۆمەڵی ئیسلامیی نووسراوە: جیهاد دەكات و تێدەكۆشێت لە پێناو بەدەستهێنان و گێڕانەوەی سیستمی فەمانڕەوایەتی ئیسلامیی(29). بەڵام لە پەیڕەوی (2004) بڕگەی یەكەمی ماددەی هەشتەم سەبارەت بە ئامانجەكانی كۆمەڵی ئیسلامیی هاتووە كە: تێدەكۆشێت بۆ ئەوەی شەریعەتی ئیسلام تاكە سەرچاوەی یاسادانان بێت لە دەوڵەتدا(30) .
لە كۆنگرەی چوارەمیش لە (2021) كۆمەڵ ناوی حزبەكەی گۆڕی بۆ (كۆمەڵی دادگەریی كوردستان) و پۆستی كەسی یەكەمیش لە (ئەمیر) گۆڕا بۆ (سەرۆك)، ئەمەش گۆڕانكارییەكە لە دونیابینی و دیدگای ئەو حزبەدا ڕویداوە.
بە وردبوونەوە لەوەی خراپەڕوو، تێبینی ئەوە دەكرێت تەواوی حزبە ئیسلامییەكانی باشووری كوردستان بە ڕێژەی جیاواز زیندوكردنەوە و گێڕانەوەی خیلافەتی ئیسلامییان لە ئامانج و پەیڕەوی ناوخۆیاندا باسكردووە، ئەو حزبانەش كە تەبەنی بیرۆكەی جیهادیان كردووە زۆرتر بە تێزی گێڕانەوەی خیلافەت كاریگەر بوون، ئەمەش بە ڕادەی كاریگەربوونیان بە تێزی تیۆرسێنانی سەلەفی جیهادیی، بەڵام بە تێپەربوونی كات و ئەو گۆڕانكاریی و پێشهاتانەی لە باشووری كوردستان و ناوچەكە و جیهان هاتونەتەدی، بابەتی زیندوكردنەوەی خیلافەت لە ئەجێندا و دونیابینی حزبە ئیسلامییەكان كاڵتربووەتەوە، ئەوان زیاتر بەرەو حزبی خۆجێیی و نیشتمانیی چوون، هەروەك كرانەوەی زیاتر لە بەرنامە، ئامانج و مامەڵەكردنیان بەدیدەكرێت.

دەستاودەستكردنی دەسەڵات
بانگەشەكردن بۆ فەرمانڕەوایەتی ئیسلام و جێبەجێكردنی حوكمی شەریعەت لەلایەن حزبە ئیسلامییەكانەوە، بووەتە بەشێك لە ناسنامە و دونیابینی ئەوان، ئەمەش زۆرتر ئەوەی تێدادەخوێندرێتەوە كە ئەو حزبانە بڕوایان بە یەكجۆر بیركردنەوە و یەك مۆدێڵی حوكمڕانی هەیە و دەستاودەستكردنی دەسەڵات ڕەتدەكەنەوە، بە گەڕانەوە بۆ ئەدەبیاتی حزبە ئیسلامییەكان ئەم بابەتە بۆ خوێنەر ڕۆشنتر دەبێتەوە، یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان وەك حزبێكی پاشخان ئیخوانی لە یەكەم پەیڕەو و پڕۆگرامی خۆیدا سەبارەت بە ئامانجەكانی نووسیوویەتی: یەكگرتوو كاردەكات بۆ هێنانەدی مافە رەواكانی گەلی كوردستان و چارەسەركردنی كێشە عادیلانەكەی. هەروەها بەشداریكردنی هێزە نیشتمانییە كوردستانی و عێراقییەكان لەپێناو دامەزراندنی سیستمێكی پەرلەمانی فرەلایەنی و فیدراڵی لە عێراقێكی یەكگرتوودا بە شێوەیەك مافە رەواكانی هەموو لایەك بە گەلی كوردستانیشەوە زامن بكرێت(31). لە كۆنگرەی هەشتەمیش لە بنەما گشتییەكانی كاری یەكگرتوو لە بڕگەی (7) هاتووە: گەل سەرچاوەی دەسەڵاتـــــــــــە، دەوڵەتی مەدەنی، حوكمی ڕەشید، فرەیی سیاسیی و دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لە سەر بنەمـــــــــــای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، بناغەی ئاشتی كۆمەڵایەتیی و سەقامگیری سیاسییە(32) .
بزووتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامیی كە لە كۆتاییەكانی سەدەی ڕابردوو لە گۆڕەپانی باشووری كوردستان چالاكیی هەبوو، لە دیدێكی سەلەفییەوە دەیڕوانییە مەسەلەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەوانی تر، لە تێڕوانینی ئەو حزبەدا بنچینە و بنەڕەت لە مامەڵە لە نێوان كوفر و ئیسلام جەنگە، ئەم جەنگەش بە شێوازی جۆراوجۆر بەردەوام دەبێت، بەڵام لە قۆناغی لاوازی پەیمانبەستن و ڕێكەوتن لەگەڵ هەموو عەلمانیەكان دەكرێت، هەروەك پێیوابوو حزبی سەركەوتوو ئەوەیە كە پەروەردە و جیهاد پێكەوە گرێبدات، جیهادیش بە چوار قۆناغدا تێدەپەڕێت: كۆچ، ئامادەسازی، سەرنگەرنشینی (رباط) و شەڕ و كوشتار (قتال)(33) . بزووتنەوەی ڕاپەڕین بڕوای بەو تێزە هەبوو كە جیهان بۆ دارلكوفر و دارلئیسلام دابەشدەكات، مەبەستیش لە دارلئیسلام هەر ناوچەیەكە كە ئیسلام تێیدا حوكمڕان بێت، بەڵام دارلكوفر هەر ناوچەیەكە كە تێیدا شەریعەتی ئیسلام حاكم نەبێت(34) . سەبارەت بە چۆنێتی گەیشتنە دەسەڵات، راپەڕین بڕوای بەوە بوو شێوازی جۆراوجۆر هەن، لە ناو ئەوانەشدا هەڵبژاردن و پەرلەمان، بە بڕوای ئەو پارتە بنەڕەت (أصل) وایە بەشداری هەڵبژاردن نەكرێت و پشتی پێنەبەسرێت مەگەر لە حاڵەتی ناچاری و دوای داخرانی ڕێگاكانی تر، ئەویش بە مەرج و وەكو تاكتیكی قۆناغێك بەشداری بكرێت، نەك ستراتیج بێت بۆ هەموو قۆناغەكان(35) . وەك دەبینین دەستاودەستكردنی دەسەڵات بە هیچ جۆرێك لە ئەدەبیاتی ئەو حزبەدا بوونی نەبووە و بڕوابوونیش بە هەڵبژاردن تەنها تاكتیك و شتێكی كاتی بووە بە ناچاری.
جگە لە بزووتنەوەی ڕاپەڕین حزبەكانی: كۆمەڵەی جیهاد، كۆمەڵی یەكتاپەرستی، جوندولئیسلام و پشتیوانانی ئیسلام تەبەنی بیری سەلەفی جیهادییان كردبوو، لە دیدگای ئەواندا شوێنێك بۆ دبموكراسی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات بوونی نەبووە، جوندولئیسلام و بەدواشیدا پشتیوانانی ئیسلام لە ناوچەكانی بندەسەڵاتیان وەك میرنشینێكی ئیسلامیی مامەڵەیان دەكرد، جوندلئیسلام هەر لە سەرەتای ڕاگەیاندنییەوە كەوتە جێبەجێكردنی حوكمە شەرعییەكان لە ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی، لەوبارەوە لە ڕوونكردنەوەیەكدا ئەمیری ڕێكخراوەكە رایدەگەیەنێت لە پێناو چەسپاندنی حوكمەكانی شەریعەت لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیاندا بڕیاریانداوە بە جێبەجێكردنی سنوورە شەرعییەكان كە خوا فەرمانی پێكردووە لەوانە: تۆڵەكردنەوە لە بكوژ، حەدی هەڵگەڕاوە و زیناكار و رەجمكردنی زیناكاری پیاو و ژن، بڕینی دەستی دز، جەڵد لێدان لە شەرابخۆر و … تاد. ئەم حوكمانە بەسەر موجاهید و دانیشتوانی ناوچەكە جێبەجێدەكرێت(36). هەمان مامەڵە لە سەردەمی پشتیوانانی ئیسلام بەردەوامی هەبوو، ئەمەش بەكردەیكردنی ئەو تێزانەبوو كە چەندین ساڵ بوو سەلەفی جیهادیی لە مەنهەج و دونیابینی خۆیدا جەختی لەسەر دەكردەوە و ئەندامانی لەسەر پەروەردە دەكرد و چاوەرێی دەرفەت بوو لە واقیعدا پیادەیان بكات.
هەردوو بزووتنەوەی ئیسلامیی و كۆمەڵی دادگەریی (كۆمەڵی ئیسلامیی پێشوو)، لە ماوەی (20) ساڵی ڕابردوو گۆڕانكاری بەسەر دیدگا و دونیابینیاندا هاتووە، ئەوان لە ڕابردوودا دوو حزبی جیهادی و چەكدار بوون، بەلای كەمەوە ئەگەر پرۆسەی دیموكراسیشیان ڕەتنەكردایەتەوە ئەوا جۆرێك لە هەستیارییان بەرامبەری هەبوو، سەبارەت بە شێوازی كار بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان، لە پەیڕەوی (2001)ی كۆمەڵی ئیسلامیی كە لە ماددەی دوانزەدا خراوەتەڕوو، لە هەشت بڕگە پێكهاتووە و یەكێك لە شێوازەكانی كار خۆئامادەكردن و جیهادە(37) ، بەڵام لە پەیڕەوی (2004) ماددەی سیانزە تەرخانكراوە بۆ شێوازی كار و لە پێنج بڕگەدا شێوازەكان خراونەتەڕوو كە خۆئامادەكردن و جیهادی تێدا نەماوە و لەجیاتی ئەوە بڕگەیەك زیادكراوە كە تێیدا هاتووە: كۆمەڵ خەباتی سیاسیی و بەشداری لە پرۆسەكانی هەڵبژاردن لە كەشوهەوایەكی دیموكراسیانەدا دەگرێتەبەر(38) .
سەبارەت بە دیموكراسی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات، گۆڕان لە دیدی كۆمەڵی دادگەریدا بەدیدەكرێت، عەلی باپیر كە لە (1992) ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامیی بوو، لە كتێبێكدا، لەبارەی دیموكراسییەوە دەڵێت: دیموكراسی دەیەوێت دوور لە ئاراستە و ڕێنوینی خوا ژیانی ئینسان بەڕێوەببات، دیارە هەموو حوكم و پەیڕەوێكیش جگە لە وەی كە لە خوای پەردەوەردگارەوە بۆ مرۆڤایەتی هاتووە بە حوكمی تاغوت ڕژێمی نەفامی (حكم الجاهلیة) لەقەڵەم دەدرێت. هەركەسێك بڕوا بە دیموكراسی –یان هەر بیردۆزەیەكی دیكەی زادەی مرۆڤ- بێنیت، مانای وایە فڕی بەسەر ئیسلامەوە نامێنێ و شایەتمانەكەی (اشهد ان لا اله الا الله وان محمدا رسول الله) هەڵوەشاوەتەوە(39) . بەڵام ئێستا عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەرییە، ئەو حزبە پێیوایە “دیموكراسی وێڕای كەموكورتیەكانی، تا ئێستا باشترین شێوازی حوكمڕانی زادەی بیر و هۆشی مرۆڤە، ئەگەر وەك خۆی پیادەبكرێت، ڕەخنەی گەورەی كۆمەڵ لەو سیستمە ئەوەیە كە لە ڕووی حەڵاڵ و حەرام و چاك و خراپەوە، هیچ چوارچێوەیەكی نییە و هەرچی زۆرینەی پەرلەمان بڕیاریدا دەبێتە یاسا، ئەگەر پێچەوانەی شەریعەت و فیتڕەتی ساغی بەشەریش بێت، ئەگەرنا موفرەدەكانی هەڵبژاردن، دەستاودەستكردنی دەسەڵات بە ئاشتیانە، خەڵك سەرچاوەی دەسەڵات بوون، دابینكردنی ماف و ئازادییەكان بۆ سەرجەم هاووڵاتیان بە جیاوازی ئایین و زمان و نەتەوە و ئینتیمای سیاسییان، … تاد، هەموویان دەقەكانی قورئان سوننەت بە ڕوون و ڕاشكاوی باسیان كردوون، هەڵبژاردن گونجاوترین میكانیزمە بۆ دەستاودەستكردنی دەسەڵات، كۆمەڵی ئیسلامیی وەكو بنەمایەك تەبەنی كردووە بۆ ڕێكخستن و بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی نێوخۆ و دەرەوەی حزب، جێگرەوەكەشی تاكڕەوی و خۆسەپاندنە”(40) .

بزووتنەوەی ئیسلامیش هاوشێوەی كۆمەڵ گۆڕانكاری لە دیدگای خۆیدا كردووە، ئەمەش لە كۆنگرەی یانزە لە (2016) پەسەند كرا و لە پەیڕەوی ناخۆدا چەسپا و لە چوارچێوەی ئامانجە سیاسییەكانی ئەو حزبەدا هاتووە كە “كاردەكەن بۆ دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لە ڕێی هەڵبژاردنەوە”. لە بڕگەیەكی ترا هاتووە “هەوڵدەدەن بۆ كاراكردنی زیاتری ڕۆڵی پەرلەمانی كوردستان كە تێیدا ئەندامەكانی نوێنەرایەتی سەرجەم گەلی كوردستان بكەن و ئەركی خۆیان بەجێبێنن لە بوارەكانی یاسادانان و چاودێریكردن و لێپرسینەوەی حكومەت و دامودەزگا فەرمیەكان”(41) .

دەرئەنجام
لە چوار دەیەی ڕابردوو، چەندین حزبی ئیسلامیی لە باشووری كوردستان دروستبوون، هەندێك لەو حزبانە لەسەر شانۆی سیاسیی سڕانەوە، سێ حزبیشیان (یەكگرتووی ئیسلامیی، بزووتنەوەی ئیسلامیی و كۆمەڵی دادگەریی) لە خەبات و چالاكیی بەردەوامن، ئەو حزبانە بە تایبەت بزووتنەوە و كۆمەڵ بە چەندین وێستگەیی هەستیاری مێژوویدا تێپەڕیوون، كە بەهۆیەوە پێداچوونەوەیان بە دیدگا و دونیابینی خۆیان سەبارەت بە چەمكەكانی گێڕانەوەی خیلافەتی ئیسلامیی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات كردووە، لەو ڕووەوە بەرەوپێشچوونی ئەرێنی بەدیدەكرێت، كە ڕەنگە ئەو گۆڕانكارییانە لە ئایندەدا زۆرتر لە بەرژەوەندی خەباتی سیاسیی و فرەیی لە كوردستان بشكێتەوە.
_______________
1- د. حیدر إبراهیم علی: التیارات الإسلامیة‌ وقضیة الدیمقراطیهة، الطبعة‌ الثانیة‌، بیروت 1999،ل55.
2-سەرچاوەی پێشوو، ل56.
3-حسن البنا: مجموعة الرسائل, رسالة المؤتمر الخامس، دون مكان واسم وسنة الطبع، ل196.
4-بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی گەیشتن و بڵاوبوونەوەی بیری ئیخوان لە باشووری كورستان بڕوانە: ئیدریس سیوه‌یلی: ره‌وتی ئیسلامیی له‌ باشووری كوردستان 1946 – 1991، تویژینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی له‌ كار و چالاكیی پارت و كۆمه‌ڵه‌ ئیسلامییه‌كان، سلێمانی، 2009، چاپی دووه‌م، ل42- 54.
5-سەرچاوەی پێشوو، ل81- 137.
6-پەیڕەو و پرۆگرامی ناوخۆی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان، پەسەندكراوی كۆنگرەی یەكەم، هەولێر 1996، ل1.
7-سەرچاوەی پێشوو، ل3.
8-پەیڕەو و پرۆگرامی ناوخۆی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان، پەسەندكراوی كۆنگرەی هەشتەم، هەولێر 2019، ل1.
9-سەرچاوەی پێشوو، ل3.
10-پەیڕەو پڕۆگرامی بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستانی عێراق، چاپی سێیەم، لە بڵاوكراوەكانی بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستانی عێراق، 1990 ل9.
11-سەرچاوەی پێشوو، ل11.
12-بەرنامە و پێڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسلامی، پەسەندكراوی كۆنگرەی یەكەم، 1996، ل3.
13-لجنة إعداد المناهج: المنهج التربوی والتثقیفي، فترة المصاحبة، في المنهج والبناء (2)، مطبعة وزارة التربیة، اربیل1996، ل32.
14-امین پیرداود خوشناو: القواعد الاساسیة فی الإسلام، من مطبوعات جماعة الجهاد الإسلامی فی كردستان العراق، مركز زادة للصحافة والنشر، اربیل 1995، ل6.
15-ئیدریس سیوەیلی: هەمان سەرچاوە، ل158- 159.
16-امین پیرداود خوشناو: هەمان سەرچاوە، ل7.
17-سەرچاوەی پێشوو، ل10- 11.
18-سەرچاوەی پێشوو، ل119- 120.
19-زنجیرەی بڵاوكراوەكانی كۆمەڵی یەكتاپەرستی (جماعة التوحید)، ژمارە (1)، بێ مێژوو.
20-بەرنامەو پێڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسلامی لە كوردستان/ عێڕاق، 2000، ل7.
21-جند الاسلام لە كوردستان، رونكردنەوەی ژمارە (1)، 1/9/2001.
22-بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی جند الاسلام لە كوردستان، بێ شوێنی چاپ، بێ ساڵی چاپ، ل3.
23-سەرچاوەی پێشوو، ل3- 4.
24-پەیڕەوی ناوخۆیی بزووتنەوەی ئیسلامی، پەسەندكراوی كۆنگرەی یازدە، 2016، ل4.
25-سەرچاوەی پێشوو، ل6.
26-سەرچاوەی پێشوو، ل13.
27-بەرنامەو پەیڕەوی نێوخۆی كۆمەڵی ئیسلامیی لە كوردستان/ عێراق، ل4.
28-بەرنامە و پێڕەوی نێوخۆی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان/ عێراق، ل1.
29-بەرنامەو پەیڕەوی نێوخۆی كۆمەڵی ئیسلامیی لە كوردستان/ عێراق، ل6.
30-بەرنامە و پێڕەوی نێوخۆی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان/ عێراق، ل3.
31-پەیڕەو و پرۆگرامی ناوخۆی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان، پەسەندكراوی كۆنگرەی یەكەم، هەولێر 1996، ل3.
32-پەیڕەو و پرۆگرامی ناوخۆی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستان، پەسەندكراوی كۆنگرەی هەشتەم، هەولێر 2019، ل1.
33-ئیدریس سیوەیلی: بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسلامیی (1992- 1999) توێژینەوەیەكی مێژوویی بەڵگەنامەییە، ناوەندی كوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانی و قەیرانەكان، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی 2017، ل181- 187.
34-سەرچاوەی پێشوو، ل199.
35-سەرچاوەی پێشوو، ل194.
36-بیان صادر من أبو عبدالله الشافعي أمیر جماعة جند الاسلام، دون التاریخ.
37-بەرنامەو پەیڕەوی نێوخۆی كۆمەڵی ئیسلامیی لە كوردستان/ عێراق، ل11.
38-بەرنامە و پێڕەوی نێوخۆی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان/ عێراق، ل19.
39-عەلی باپیر: چارەسەری كێشەی كورد لەنێوان ئیمان و پەرلەمان دا، بێ شوێنی چاپ، 1992، ل40.
40-كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان: گوتاری فیكریی و سیاسیی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان، پەسەندكراوی ئەنجومەنی سەركردایەتی، بێ شوێنی چاپ، 2014، ل12.
41-پەیڕەوی ناوخۆیی بزووتنەوەی ئیسلامیی لە كوردستان/ عێراق، پەسەندكراوی كۆنگرەی یازدە، بێ شوێنی چاپ، 2016، ل7.