هەردی مەهدی میکە

کارەکتەرە هەرێمایەتییەکانی نێوچەکە، پاش تێپەڕاندنی نزیکەی نیوسەدەیەک لە نائارامی، هەنووکە هەست بە جووڵەیەکی “ئەقڵانی” لە سیاسەتی دەرەکییاندا دەکرێت وەک ئەوەی لە ئێران، وڵاتانی کەنداو، سووریا و تورکیا هەستی پێ دەکرێت و لە چەند مانگی ڕابردووشدا عێراقیش ڕاکێشراوەتە نێو ئەو سیناریۆ “ئەقڵانیە ترسناکە بە نیسبەت کوردەوە”، کە هەندێک لە وڵاتانی نێوچەکە بەرەو سیاسەتێکی نوێ مل دەنێن و هاوبەشی نوێ دەدۆزنەوە تا کۆتایی بە ڕقەبەرایەتیی دێرینەی دەوڵەتیان بهێنن (عێراقی “کازمی-سودانی”، سووریا و کەنداوییەکان بە نموونە)، هەندێکیشیان دەیانەوێت پەیوەندییە هاوسێیەتییەکانیان لە سەر بنەمای شێوازی چارەکی کۆتایی سەدەی بیستەم ببووژێننەوە (سووریا و تورکیا)، بەڵام مۆدێلی ئەزموونکراوی هەر هەموویان بریتییە لە پەیمانەکانی سەعدئاباد و ئەلجەزائیر کە وەڵامی گونجاو و خێرای بۆ بەرهەم هێنان. ئەوەی لەم یارییە نوێیەدا براوەیە؛ ئەکتەرە دەوڵەتییەکانن و ئەوەشی گورزی بەر دەکەوێت؛ ئەکتەرە نادەوڵەتییە نوێکانی وەک هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوا و بووژانەوەی پرسی پێکهاتە سەرکوتکراوە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەکانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستن کە لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتانەدان ناو بران، چونکە لەم دۆخە نوێیە چاوەڕێکراوەدا، سنووری دەوڵەتگەرایی و سنووری کلاسیکیی دەوڵەت و  سەروەری و هەماهەنگیی ئەمنی و سەرکوتکردنی نەیارەکان قسەی یەکەم دەکەن، نەک پێوەرەکانی مافی مرۆڤ، ڕیفۆرمی سیاسی، دیموکراسی، دژایەتیی تیرۆر، ئۆپۆزسیۆن و مافی چارەنووسی گەلان.

ئێستا بە جووڵەی بین سەلمان، بین زاید، ئەردۆگان، ئەسەد و خامەنەیی و سوودانییشدا دیارە کە بیر لەوە دەکەنەوە لە بریی ئەوەی پارە بۆ ئاسایش و بردنەوەی شەڕی هەرێمایەتی بدەنە ڕووسیا و ئەمەریکا و چین، باشترە بە دەستی یەک خۆ ڕێک بخەنەوە و لە بریی ئەو سازشەی بۆ ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتی دەکەن؛ نیوسازش بۆ خۆیان بکەن، زووتر و هەرزانتر بە لانی کەمی مەبەست و ئارامییەکی ڕێژەیی دەگەن.

ڕاستییەکەی گەر لە چاوی دەوڵەتچییەکی تورک یان فارس و عەرەبێکەوە لە پرسی سازانەوەی تازەی کەنداو و سووریا و ئیران و تورکیا بڕوانرێت، نکوڵیی لێ ناکرێت ئەم کردەیە جۆرێک لە ئەقڵانیەتێکی باڵای سیاسیی تێدایە، چونکە لە ماوەی ڕابردوودا ئەوەی بووە هۆی لاوازیی ئەم دەوڵەتانە و سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری و دەستێوەردانی دەرەکی (وەک ئەمەریکا، ڕووسیا و چین) لەم نێوچەیەدا، چەند فاکتەرێک بووە، لەوانە:

١. لە هەشتاکان و نەوەدەکاندا: جەنگەکانی ئێران-عێراق و عێراق-کوەیت، ململانێی سووریا-عێراق، عێراق-کەنداو

٢. لە پاش ٢٠٠١ تا کەوتنی داعش: سەرهەڵدانی بزووتنەوە تیرۆریستییەکان و پشتیوانیی دەوڵەتانی نێوچەکە و بەکارهێنانیان دژی یەکتر، جەنگی دژەتیرۆر، تێکچوونی پەیوەندییەکانی کەنداو لەگەڵ ئێران و عێراقی نوێ و پاشتر سووریا و تورکیاشی هاتە سەر.

٣. سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و بەکارتکردنی پرسی ناڕەزایەتی لە لایەن ئەم دەوڵەتانەوە و بەکارهێنانی دژی یەکتر، وەک ئەوەی لە میسڕ و سووریا و تورکیا و ئێران و یەمەن و بەحرەیندا کرا.

٤. بە کۆکردنەوەی سەرجەمی ئەمانە لە پاکێجێکدا، نائارامی و فەوزایەکی خەلاق بۆ زلهێزەکان دروست بوو و ڕێگای ئاسان کرد بۆ پەلکێشیی ڕاشکاوانە و ئاسانیی ئەمەریکا و ڕووسیا و چین و لەوەش زیاتر بوونە بڕیاردەر لە پڕۆسەی سیاسیی زۆرێک لەم وڵاتانەدا.

٥. لە پەنای ئەم هەنگاوەدا، گەلانی بندەستی ئەم دەوڵەتە ئەمنییە ناوەندگەرایانە، بە هۆی لاوازی و سەرقاڵیی پایتەختەکانەوە بە دراوسێ و قەیرانەکانیانەوە هەناسەیەکیان هەڵکێشا و پرسەکانیان زیندوو بوونەوە و هەندێکیان وەک کورد بوونە خاوەنی قەوارەی دەستووریی هەرێمی کوردستان لە عێراق و پاشتریش کانتۆنەکانی ڕۆژئاواشی هاتە سەر، پرسی ڕەوای کوردیش لە ڕۆژهەڵات و باکووریش پێشڤەچوونی بەرچاوی بەخۆوە دی و لە تورکیا لە ئینکارکردنەوە گەیشتە ئاستی مامەڵە و دانپێدانانی زیمنی و لە ئێرانیشدا بووە پرسی هەرە گەرمەکان و ئۆپۆزسیۆنی ڕۆژهەڵاتی کوردستانی کردە سەرمەشقی ئۆپۆزسیۆنەکانی دیکەی کۆماری ئیسلامی ئێران و… شیعەکانی بەحرەین و یەمەن و ئەحواز و بەلوچەکانی ئێران و عەلەوییەکانی تورکیا و پێکهاتە ئایینی و نەتەوەیی و سیاسییەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش بە هەمان شێوە ئاهێکیان وەبەردا هاتەوە و لانی کەم کەوتنەوە بەر باس.

ئەمە لە دیدی دەوڵەتچییەکانی تورک و فارس و عەرەبەوە کە ڕوانینیان لە سەر بنەمای ناوەندێتی و سەپاندنی شوناسی یەکنەتەوە و ئاسمیلاسیۆنی ئەوانی دیکە بونیاد نراوە، واتە هەڕەشە و مەترسیی هەڵوەشاندنەوەی سنوور و یەکپارچەیی سەپێنراوی “خاکەکەیان”! واتە لەتبوونەوە و داڕشتنەوەی نەخشەی جوگرافیای سیاسی لە ئایندەدا.

بۆیە سەرانی سیاسی و ستراتیژیستەکانی ژوورەکانی بڕیار و پۆڵەسی ئەم دەوڵەتانە هەر لە سعودیەوە تا ئیمارات، ئێران، تورکیا، سووریا و عێراقیش… تاد، وا دەردەکەوێت کە بیریان لەوە کردبێتەوە بە دیدی خۆیان ئەم لێڕۆیشتنە ئابووری و سیاسی و ئەمنییە ڕابگرن و سیاسەت بگێڕنەوە سەر قاڵبە کۆنەکەی کە بناغەکەی تیۆرەی واقیعگەرایی نوێی دەوڵەت-تەوەرە، نەک پێکەوەژیانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و مافی چارەنووس.

هەنگاوی یەکەمی ئەم پێچکردنەوە سیاسییە و جووڵەی ئەم قیتارە ئەقڵانییەی دەوڵەتانی هەرێمایەتی بە نزیکبوونەوەی ئیمارات-ئێران و دەستشلکردنی ئیمارات لە یەمەن و دەستکرانەوەی بازرگانی لە ئێراندا دەستی پێ کرد و تا گەیشتە نزیکبوونەوەی ئێران-سعودیە و لێکنزیکبوونەوەی تورکیا-سووریا و کەنداو و سووریاشی بەدوای خۆیدا هێنا، چاوەڕوان دەکرێت ئێران-بەحرەین و میسڕ-تورکیا و تورکیا-سووریاش بەدووی خۆیدا بهێنێت.

عێراقیش نەیویست لەم کاروانە جێ بمێنێت و چەند جووڵەیەکی ستراتیژیی لەگەڵ کەنداو لە لایەک و لەگەڵ تورکیاش لە لاکەی دیکەوە دەست پێ کرد و خۆیشی کردووەتە نێوانگیری ئێران-کەنداو. وا بەرهەمی یەکەمی ئەم جووڵەیەشی بە ڕاگەیاندنی پلانی “ڕێگای گەشەپێدان” دەست پێ کرد، کە عێراق دەکاتە چەقی بەستنەوەی کەنداو بە تورکیا و ئەورووپاوە.

ئەوەی بۆ کورد بە گشتی و هەرێمی کوردستان دەبێتە مەترسی لەم جووڵەیەدا، چەند خاڵێکە:

١. پرسی مافی ڕەوای کورد و مافی پێكهاتەكانی نێوچەکە لە پرسی نێودەوڵەتییەوە دەکاتەوە پرسی نێوخۆیی ئەم دەوڵەتانە و دیسانەوە وەک جاران بە هاوشێوەی بنەماکانی ڕێککەوتنەکانی سەعدئابادی ١٩٣٧ و پەیمانی ئەلجەزایری ١٩٧٥ و ئەدرنەی ١٩٩٨ لە دۆسێی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان و هەرێمی کوردستان دەڕوانن.

٢. پرسی دیموکراتیزەکردن و مرۆڤاندنی سیاسەت و مافی پێکهاتەکان پلەی سێ و چوار وەردەگرن و ئاسایش و یەکپارچەیی و ناوەندگەرایی و دەوڵەتچێتی دەبنە فاکتەر بۆ داڕشتنی سیاسەت و مامەڵە لەگەڵ کورد و نەیارەکانی دیکەی ئەم دەوڵەتانەدا.

٣. لە ڕووی مامەڵەی سیاسی و دبلۆماسییەوە پایتەختەکان پەیوەندی پێکەوە دەکەن نەک ڕاستەوخۆ دەوڵەتەکان و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانی وەک هەرێم و ڕۆژئاوا پەیوەندی ببەستن، وەک ئەوەی تورکیا-هەرێم و ئێران-هەرێم و ئێران-ڕۆژئاڤا و ڕۆژئاڤا-شام لە ڕابردوودا… تاد، چونکە ئەم دیدە بناغەکەی وایە کە هەموو پرسێک دەبێت ڕەچاوی سنوور و دەزگای دەوڵەتی ناوەندی و پایتەختەکەی بکات.

٤. لە ڕووی بازرگانی و ئابوورییەوە، هەر لە ئێستاوە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم و تێکەڵکردنەوەی لەگەڵ دۆسێی بەغدادا ئەنجامێکی کورتمەودایەتی و دوور نییە بۆ ئایندەش ڕێگە بازرگانییەکانی برایم خەلیل و باشماخ و پەروێزخان ئەو ڕەونەقەی جارانیان نەمێنێت و شێوە گەمارۆیەکی بازرگانیی دەرەکی بکەوێتە سەر هەرێم، چونکە ڕێگەی پەرەپێدانی کەنداو-عێراق-تورکیا و ئەورووپا دوور نییە هەرێم بخاتە پەراوێزی خۆیەوە.

گرنگە بۆ هەرێمی کوردستان و ئەکتەرە سیاسییەکانی؛ ئایندەی نادیاری خۆیان بخوێننەوە و هەل و هەڕەشەکان لێک بدەنەوە، لە ئێستاوە بیر لە پاکێجێک بکەنەوە کە ئەم هەنگاوە ستراتیژیانە لەخۆ بگرێت: لە ئاستی گوتاردا نیشتمانی، لە ئاستی ئابووریدا یەک پاکێجی دادپەروەرانە، لە ئاستی هاوبەشێتیی بەڕێوەبردندا هاوسەنگی و بەشداریی ڕاستەقینە، لە دانوستاندن و دبلۆماسیەتدا یەک تیمی و یەک دەستەیی لەگەڵ دەرەوەدا، لە بازرگانیدا پەرەدان بە ڕێگای نوێی هاتوچۆ و بازرگانی و ستراتیژی بە جۆرێک ئاسانکاری و ئاسایش بۆ بازرگان و سەرمایەدارانی دەرەکی فەراهەم بکات، بۆ ئەوەی وەک بەدیلی هەرزان و ئاسان هەرێم نمایش بکەن.