توێژەر: محەمەد فاتح

بەرایی

لە توێژینەوە سیاسییە هاوچەرخەکاندا، چەمکى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار (The Deep State) زۆر بەکارهێنراوە، نووسەرانى عەرەبیش زاراوەى (الدولة العمیقة) بەکاردەهێنن. زۆرێک لەتوێژەران سەرەتاکانى دەرکەوتنى ئەم زاراوەیە بۆ چەند قۆناغێکى کۆن دەگەڕێننەوە و داکۆکیش لەسەر بەستنەوەى زاراوەکە لە ڕووى ناوەڕۆکەوە بە چەند شێوە پەیوەندى و کارلێکردنێکى سیاسى کۆن دەکەن.

واتە زاراوەکە لەگەڵ گۆڕان و پەرەسەندنەکان لەمیانەى پەیوەندییە نێودەوڵەتییە تازەکان و لەگەڵ ڕوودانى شۆڕشە جەماوەرى و بارودۆخە سەردەمییەکان لەنێو کۆمەڵگەکانى سەدەى بیستەم سەرى هەڵداوە. چەمکەکە چەند ئاڵۆزى و ناڕوونییەکى پێوە دیارە لەپەیوەندییە سیاسییەکان، ئەگەر ناوخۆیى بن، یاخود دەرەکى، ئەوەش نەک تەنیا لەبەرئەوەى زاراوەیەکى ئاڵۆز و بەپەڕ و باڵە، بەڵکو تا ئاستێکى گەورەش لەگەڵ چەمکەکانى (دەوڵەتى هاوتەریب) و (حکومەتى سێبەر) لەیەک دەچن.

دیاردەکە لەبارودۆخى وڵاتێکدا ڕوودەدات و بەکاردەهێنرێت کە بەدەستى گەندەڵى و ناشەفافییەت دەناڵێنێت، سەرەڕاى قووڵبوونەوەى حاڵەتى بیروکراسییەت و ڕێگریگرتن لەچارەسەرییە دیموکراسییەکان بۆ کاروبارە جیاوازەکانى دەوڵەت. چەند توێژەرێک بۆچوونیان وایە کەچەمکى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار لەگەڵ سەرەتاکانى سەدەى بیستەم و بەدیاریکراوى ساڵى ١٩٢٣ دەرکەوتووە، لەگەڵ دەرکەوتنى مستەفا کەمال سەرۆکى تورکیا، ئەگەرچى بیروڕاى جیاوازیش هەیە و دیاردەکە بۆ سەردەمێکى زۆر کۆنتر لەو مێژووە دەگەڕێنێتەوە^(١). ئەم چەمکە گفتوگۆ و بیروڕاى زۆر دەربارەى پێناسە کردنی دەورووژێنێت، ڕێککەوتنى دیاریکراو لەسەرى نییە، هەروەها دەربارەى بنەما و دیاردە و ڕەهەندەکانى هەوڵدەدەین تیشک بخەینە سەر بابەتی چەمکەکە، لەگەڵ گرنگترین خەسڵەت و ئامرازەکانى، پاشان باس لەبارودۆخى ئێران دەکەین، وەک نموونەیەکى زەق بۆ ئەم چەمکە.

دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار:

دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار تەنیا دەوڵەتێک نییە لەنێو دەوڵەتدا، بەڵکو بەخۆى دەوڵەتە بە هەموو پێکهاتەکانى لە دامەزراوە و ڕێکخراوەکان لە هەردوو ئاستى ئاسۆیى و ستوونى، لە دامەزراوە سەربازى و ئەمنییەکانەوە بۆ سیخوڕى و ڕاگەیاندن و هەندێ لایەنى ئایینیش دەگرێتەوە، کە هەموویان کار دەکەن بۆ بونیادنان و بەدەسهێنانى شەرعییەت، بۆ ئەوەى ڕەفتار و هەڵسوکەوتەکانیان پێ بڕازێننەوە.

بەو پێیە، دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار بە چەمکە نەریتگەرییەکەى گوزارشت لەبوونى کۆمەڵێک دەکات کە بەشاراوەیى و نهێنى لەقوڵایى دامەزراوەکانى دەوڵەت کار دەکەن. ئەوانە دەسەڵاتیان بەسەر تواناکانى حوکمڕانى هەیە و زاڵن بەسەر ڕووە دیارەکانى سیاسەت لەوڵاتدا، ئەوەى ئەو توانایەشى پێداون، بوونى هێزى ناچارپێکردن و زۆردارییە کەدەتوانێت هەڵوێست و هێزى کارا بەکاربهێنێت لەکاتى پێویستدا دژى کەسە یەکەمەکانى سیاسەت کەحوکمڕانى دەوڵەتیان بەدەستەوەیە.

شارەزا و توێژەران لەبوارى پێناسەکردنى زاراوەکە، چەندین پێناسەى جیاوازیان خستۆتەڕوو بەپێى جیاوازى بیروباوەڕەکانیان. لێرەدا هەوڵ دەدەین بەشێک لەو پێناسانە بخەینەڕوو:

١- کۆمەڵە هێزێکى شاراوەى نادیار بەدوور لەهێزى یاسا و شەرعییەت کاردەکەن^(٢).

٢- هەردوو توێژەر (دانا پریست) و (ولیام ئەرکن) بۆچوونیان وایە کەدەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار بریتییە لەدەوڵەتێکى نەبینراوى نهێنى و هاوتەریب لەگەڵ حکومەتى ئاشکراى شەرعى^(٣).

٣- دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار هاوپەیمانیەتییەکى قووڵ دەگرێتە خۆى، لەچوارچێوەى پێکهاتە جیاوازەکانى دەوڵەت، لەبوارەکانى: کارگێڕى، سیاسى، ڕاگەیاندن، دامەزراوە سەربازییەکان، ئاسایش و هەواڵگرى، دادوەرى، پیاوانى ئایینى و سەرمایەداران.

هەموو ئەوانە پەیوەستییەک بەیەکیان دەگەیەنێت، ئەویش پاراستنى بەرژەوەندى و دەسکەوتە تایبەتەکانیانە، هەروەها دوورخستنەوەیانە لەهەر جۆرە لێپرسینەوەیەک^(٤).

٥- بریتییە لەکۆمەڵە بەرژەوەندییەک: سیاسى، ڕۆشنبیرى، کۆمەڵایەتى، ئابوورى، کۆمەڵە کەسانێک و چەند لۆبییەک، یاخود دامەزراوەیەک دەستیان بەسەریدا گرتووە. لە پێناو پارێزگارى و بەرگریکردن لەو بەرژەوەندییانەى بەدەستیان هێناوە، بە ڕێگە و شێوازى نایاسایى، لەهەموویان مەترسیدارتر ئەوانەى ڕەهەندى سیاسییان هەیە، لەبەرئەوەى دەبێتە هۆى تێکدانى کارى سیاسى^(٥).

خەسڵەت و تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار:

١- شاراوه‌یى و نهێنى، زۆربەى توێژینەوەکان ئەوەیان سەلماندووە کە دوو^(٦) خەسڵەتى سەرەکى ئەو چەمکەن. ئامرازەکانى ئەو حاڵەتە لەناو دامەزراوەکانى دەوڵەت، ئاشکرا و بینراو نین (هەروەکو لەکارى حکومەتى ڕەسمی) بەڵام ئەو کار و کردەوانەى کەپێى هەڵدەستن جێگەى سەرنجدانە و هەست بەئەنجامەکانى دەکرێت.

٢- قەوارەیەکى نایاسایى، ئەو دەسەڵاتە نهێنییە لەدەرەوەى یاسا کارەکانى خۆى ئەنجام دەدات، هەڵسوکەوتەکانى بەشێوەیەکى ئاشکرا دەرچوونە لەیاسا، بەهۆى دیاردەکانى گەندەڵى و ساختەکارى و بەرتیل وەرگرتن.

٣- بوونى دۆخى دەوڵەت لەبارى ئیدارییەکى کۆنى باو، ناکرێت بەخێرایى گۆڕانى بەسەردا بێت و ڕوو لەپەرەسەندن بکات.

٤- ئاڵۆزى و تێکەڵاوبوونى بەرژەوەندییەکان، چونکە دەستەبەرکردنى بەردەوامیان خۆى لەو تۆڕە ڕێکخراوەییە دەبینێتەوە. واتە پشت به‌ستنی هەر لایەک بەسەر لایەکى دیکە لەپێناو بەدیهێنانى بەرژەوەندییە تایبەتییەکانیان.

٥- لەهەر سیستەمێکى سیاسى کەدۆخى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدارى تیادا بەدى بکرێت، سێ گرووپ (ئاڕاستە) دەردەکەون، ئەوانیش لەنێوان خۆیاندا لە ململانێی بەردەوام دەبن، ئەو گرووپانەش بریتین^(٧):

أ- سیستمى سیاسى ڕەسمى، دەسەڵاتەکانى: جێبەجێکردن، تەشریعى دادوەرى.

ب- ئۆپۆزسیۆن، حزبە سیاسییەکان، کۆمەڵە و گرووپەکانى فشار، ئەو کەس و لایەنانەى زەرەرمەند بوون.

ج- ئەوانى لایەنگرن و سوودمەندن لەبوونى ئەو سیستەمە یان ئەو دۆخە.

٦- هاوپەیمانییەتیەکان: بوونى هاوپەیمانى سنوور فراوان، سەرەڕاى ئەو هاوپەیمانییەتیانەى لەناو دامەزراوە بیرۆکراسییە ڕەسمیەکەى دەوڵەت هەیە، ئەوا هاوپەیمانیەتى کەس و لایەنەکان درووست دەبێت لەناو هێزە چەکدارەکان (سوپا، پۆلیس، ئاسایش) هەروەها لەناو دەزگاى دادوەرى و ڕاگەیاندن، ڕەنگە ئەو هاوپەیمانیەتییە کەسانى دیکەش لەدەرەوەى دامەزراوەکانى دەوڵەت بگرێتە خۆى، وەک سەرۆک عەشیرەت، هێز و حزبە سیاسییەکان، کەسایەتى ئایینى، ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى.

ئامرازەکانى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار:

١- سوپا و دامەزراوە ئەمنییەکان:

ئەوانەى پشتگیرى ئەم بۆچوونە دەکەن، چەند بیانوویەک دەخەنەڕوو، دەربارەى دەستڕۆیى و زاڵبوونى دامەزراوە سەربازى و ئەمنییەکان بەسەر ژیانى سیاسی لەهەر وڵاتێکدا، لەو بیانووانە^(٨):

أ- بە بۆچوونى چەند توێژەرێک ئەو وڵاتانەى بەرەو ڕووى دیاردەى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار بوونەتەوە، ئەو دەوڵەتانە لەسەر بنچینەى میراتى و تاکڕەوى درووستبوونە لەحوکمڕانیدا، لەبنچینەدا ڕاستەوخۆ دەستێوەردانى سوپا و دامەزراوە ئەمنیەکانى تێدا بووە.

ب- بەشێکى دیکە باوەڕیان وایە ئەو وڵاتەى ئامادە و لەبارە بۆ ڕوودانى دیاردەى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار، ئەو دەوڵەتە بەردەوام هەڕەشەى لەسەر بووە، ئەگەر ناوخۆیى بێت یان دەرەکى، بۆیە لەم بارەدا پشت بەستن بەحکومەتى مەدەنى لاواز دەبێت، ڕوو لەدامەزراوە سەربازى و ئەمنیەکان دەکرێت کەڕۆڵى خۆیان بگێڕن.

ج- بیروبۆچوونێکى دیکە هەیە باوەڕى وایە کەدەستڕۆیى دامەزراوە ئەمنییەکان بەسەر کاروبارى سیاسى، لەو بوارە ناوەستێت تەنیا بەرگرى بێت لەبەرژەوەندییە گشتییەکانى دەوڵەت و کۆمەڵگا، بەڵکو پارێزگاریکردن لەدەستکەوتى ئەندامانى بەشێک دەبێت لەئەرکەکانى.

د- بۆچوونى چوارەم دەڵێت، بەردەوامى باڵادەستى دامەزراوەى سەربازى و ئەمنى لەبوارى سیاسى و کاروبارى دەوڵەت لەو وڵاتانە، هۆیەکەى بۆ پاڵپشتى و هاوکارى دەرەکى دەگەڕێتەوە، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەى بەرژەوەندییان هەیە لەو وڵاتانەدا.

بۆیە دەکرێ بوترێت، کەدامەزراوەى سەربازى و ئەمنى بەبنچینەى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار دادەنرێت.

٢- دادوەرى، لەو جۆرە دەوڵەتانە سەربەخۆیى و پاکى تەواوى نییە^(٩)، بەزۆرى وەکو ئامرازێک بەدەستى دەسەڵاتى تاکڕەوى دەمینێتەوە، ئەوە جگە لەدیاردەکانى بەرتیل و گەندەڵى و پەیوەندى خزمایەتى لەناو دەزگاکە.

٣- توێژى پیاوانى کاروبار و بازرگانى و پڕۆژەکان و سەرمایەداران.

٤- ڕاگەیاندن، ڕاگەیاندن هێزێکە هاوتاى هێزى چەکدار، دەتوانێت پشتگیرییەکى فراوانى جەماوەرى کۆبکاتەوە.

٥- بوونى سەرکردەى کاریزما، دەرکەوتنى ئەستێرەیەک لەنێو پیاوانى دەسەڵات و بەرزکردنەوەى پێگە و تواناکانى بەهۆى ڕاگەیاندن، وەک قارەمانێکى نیشتمانى.

٦- ئاژاوە و بێ یاسایى، بەشێک لە وڵاتانى جیهان بەدۆخێکى پڕ ئاژاوە و ململانێ و شۆڕش تێپەڕ دەبن (یان) تێپەڕ بوونە، ڕەنگە ئەو دۆخە دەرفەت خۆش بکات بۆ گەیشتن بەناوەندى دەسەڵات.

بۆ ئەو ئامانجەش دەزگاکانى ڕاگەیاندن هەڵدەستن بەخڵافاندن و خەریککردنى جەماوەر بەچەند بابەت و کێشەیەکى لاوەکى ناهەستیار و بەرزکردنەوەى دروشمى بریقەدار و لەبیرکردنى کێشە گرنگەکە.

٧- دامەزراوە ئایینییەکان، بەکارهێنانى وتارى ئایینى لەپێناو ڕووبەڕووبوونەوەى ڕاپەڕینە جەماوەرییەکان و پشتگیرى دەسەڵاتى ناوەندى لە ڕێگەى فەتوا و وتارى ئایینى.

دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار- ئێران- وەک نموونە:

ساڵى ١٩٢٥ لەسەروبەندى داڕمانى دەسەڵاتى قاجارییەکان، ڕەزا^(١٠) شاى پەهلەوى فەرمانڕەوایى وڵاتى گرتە دەست، ناوى دەوڵەتیشى گۆڕى لەقاجارییەوە بۆ ئێران.

ئەو ڕژێمە تا ساڵى (١٩٧٩) بەردەوام بوو، کەبەهۆى ڕاپەڕینى گەلانى ئێران ڕووخا. ڕەزاشا لە ١٩٤١ لەژێر فشارى دەرەکى ناچار کرا دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت، محەمەدى کوڕى شوێنى گرتەوە.

ڕەزا شا لەسەردەمى حوکمڕانى خۆى، چەند کارێکى ئەنجامداوە، لەوانە: دامەزراندنى سوپایەکى بەهێز، سەپاندنى سەقامگیرى لە وڵات، دواى ماوەیەک لە گرژى و ململانێى توند، بایەخدان بە کاروبارى پەروەردە و فێربوون و دادوەرى بەدوور لەدەستێوەردانى پیاوانى ئایینى و سەرپەرشتیکردنى ڕاستەوخۆ لەلایەن دەوڵەتەوە، سەرەڕاى چەند چاکسازییەکى دیکە لەبوارى ئابوورى و هەوڵدان بۆ بەرزکردنەوەى پێگەى ژن لەناو کۆمەڵگە.

لەسەردەمى محەمەد ڕەزا شا، ڕێبازى سیاسى دەوڵەت گۆڕانى بەسەردا هات، ئێران وەک دەوڵەت لەگەڵ سیاسەتى ئەمریکا و دەوڵەتانى ڕۆژئاوا تەبا بوون، لە سەردەمى محەمەد ڕەزا شا هەردوو حکومەتى کوردستان و ئازەربیجان داڕمان، هەروەها شا دەزگایەکى هەواڵگرى بەهێزى دامەزراند لەژێر ناوى- ساواک-

هەر لەسەردەمى محەمەد ڕەزا شا ڕۆڵى ئۆپۆزسیۆنى سیاسى بەهێز دەرکەوت، ئەو ئۆپۆزسیۆنە چەند ئاڕاستەیەکى هەبووە، ئاڕاستەى چەپ، ئاڕاستەی دیموکراسى مەدەنى کە محەمەد موسەدەق ڕابەرى بوو، سەرەڕاى ئاڕاستەى ئایینى کە ڕووى لە بەهێزبوون بوو.

سیستەمى ئێران دواى سەرکەوتنى شۆڕشى ١٩٧٩:

زۆربەى سیستەمە سیاسییەکانى جیهان، لەسێ دەسەڵات پێکدێن، ئەوانیش^(١١) (جێبەجێکردن، ئەنجومەنى نوێنەران، دامەزراوەى دادوەرى)یە، بەڵام ئەو بارەى لەئێراندا هەیە، هەندێ جیاوازى لەچەند جومگەیەکدا بەدى دەکرێت. هەرچەندە ئەو سێ دەسەڵاتە دەستوورین، بەڵام بەتەنها کار بەڕێوە نابەن، بەڵکو دامەزراوەى دیکە پێکهاتووە بۆ ڕێکخستن و بەڕێوەبردنى کار لەو وڵاتە و بەشێوەیەکى چالاکیش بەشدارى لەبڕیارى سیاسى دەکەن. ئەو دامەزراوانەى مەبەستمانە، هەندێکیان لە دەرەوەى سێ دەسەڵاتە بنچینەییەکەن، دەسەڵاتەکانیانیش تێکەڵ دەبن لەگەڵ هەریەکە لەو سێ دەسەڵاتە ڕەسمییەى هەیە، هەرسێ دەسەڵاتە ڕەسمییەکە کارەکانیان لە ژێر چاودێرى کەسى ڕابەر- وەلى ئەلفەقیە- بەڕێوەدەبەن بەسەرۆکى کۆماریشەوە.

تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار لە ئێران:

سیستەمى سیاسى لەئێران لەم سەردەمە هەموو تایبەتمەندییەکانى^(١٢) دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدارى هەڵگرتووە، وەک: بوونى سەرخانێکى ئەمنى و هەواڵگرى لەگەڵ پێکهاتەیەکى ئابوورى ئاڵۆز، ئامانجیان پارێزگاریکردنى ئەو بنچینە و بیروبۆچوونە شۆڕشگێڕییەیە بۆ کۆمارى ئیسلامیى ئێرانى.

دەربارەى ڕۆڵى پەرەسەندووى پاسەوانانى شۆڕش (سوپاى پاسداران) لەناو بوارە ئابوورییەکانى وڵات، لە ڕاستیدا گفتوگۆ و مشتومڕى زۆرى لەناو توێژەرانى زانستى سیاسى خوڵقاندووە.

ئەو دیاردەیەى باسى دەکەین (دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار) تەنها پاسەوانانى شۆڕش ناگرێتەوە، بەڵکو چەند دامەزراوەیەکى دیکەى دەوڵەتیش هەیە، کە ڕەگ و ڕیشەیان له‌دیاردەکە بەدى دەکرێت، بۆ نموونە:

ئەنجومەنى جێبەجێکردنى بڕیارەکانى ئیمام.

رێکخراوى ئابوورى مەزاری ئیمام ڕەزا.

دامەزراوەى هەرەوەزى سوپاى پاسداران (شرکت تعاونی سپاە).

ئەو ئەنجومەن و دامەزراوانە کە پێکهاتەى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدارن، کار بۆ پارێزگارى ئەمنییەت و سەقامگیرى کۆمارى ئیسلامیى دەکەن.

هەروەک ئاشکراشە دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار تەنها ھێز و دەسەڵات پاوان ناکات، بەڵکو سامان و دارایش پاوان دەکات.

بەپێى بیروبۆچوونى مامۆستاى زانستە کۆمەڵایەتییەکان (ڕوبەرت سبرینگورگ): تێگەیشتن لەسروشتى دەوڵەتى ئێرانى ڕەگ و ڕیشەدار، بەوردى لەمیانەى ئەو زانیاریانە دێتە دێ، کەلەپەیوەندییە ڕەسمى و نارەسمیەکان پێکدێن، ئەوانەى ئەو دەوڵەتە ڕەگ و ڕیشەدارە لەناوخۆوە بەدامەزراوە ڕەسمیەکان دەبەستێتەوە، هەروەها لە ڕووى دەرەوەش بەدامەزراوە مەدەنى و سیاسییەکان، تا دەگاتە ئابووریەکانیش.

گەیشتن بەپارە و دەرامەتەکان کارێکى زۆر گرنگە بۆ ئەو تۆڕانەى بەرژەوەندییان بەیەکەوە بەستراوە (کەبەشێکن لەو دیاردەیە)، بەکارهێنانى ئەو پارە و دەرامەتانەش بۆ بەدەستهێنانى گوێڕایەڵى و ملکەچیە لەلایەکەوە، لەگەڵ تواناى مانەوە و درێژەپێدان لەلایەکى دیکەوە، ئەو خاڵانەش لەخەسڵەتە جیاکارەکانى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدارە لە ئێران.

بۆیە دیاریکردنى دەرامەتەکانى دەوڵەتى ڕەگ و ڕیشەدار پێویستن، بۆ ئەوەى تێگەیشتن پەیدا بێت دەربارەى فراوانى و ڕادەى دەستڕۆیى، هەروەها درک بەو ڕێگرى و کۆسپانە بکرێت ئەگەر مەبەست هەڵوەشاندنەوەى بێت.

دامەزراوەکانى سیستەمى ئێرانى^(١٣):

فەلسەفەى سیاسى و حوکمڕانى لە ئێران سەرچاوەکەى شەرعییەتێکى ئایینى کۆمەڵایەتییە، دیارە ئەوەش بەهۆى ڕۆڵە مێژووییەکەى پیاوانى شیعەوە دێت، لەکارى سیاسى و لە ئاڕاستەکردنى کۆمەڵگە.

دامەزراوەکانى حوکمڕانى لە ئێران لە چوارچێوەى ئەو ئاڕاستە سیاسییەوە، کۆمەڵە دامەزراوەیەکى ئاڵۆز و تێکەڵاون لە ڕووى دەسەڵات و ئەرکەکانەوە. بەم شێوەیە پێکهاتەى دامەزراوەى سیستەمى حوکمڕانى لە ئێران دابەش دەبنە سەر چەندین ئەنجومەن و دامەزراوەى جیاواز، هەر یەکێکیان ڕۆڵى دیاریکراوى هەیە، بەڵام لەچەندین بوار تێکەڵ و هاوبەشن.

یەکەم:

دامەزراوە سیاسییەکان، چوار دەسەڵات دەگرێتە خۆى:

١- دامەزراوەى (ڕابەر) وەلى ئەلفقیھ:

ڕابەر بەرزترین دەسەڵات و پێگەیە لەدەوڵەت، خاوەن بڕیارى فعلیە بەپێى دەستوور لە بەشى پێنجەم. دەسەڵاتى بڕیارى یەکلاکەرەوەى هەیە لە هەموو کاروبارەکانى دەوڵەت، سیاسى، سەربازى، ئابوورى، لەسیاسەتى دەرەوە و ناوخۆ.

ئەم دامەزراوەیە چەند ئەنجومەنێکى پێوە بەستراوە:

أ- ئەنجومەنى شارەزایان (مجلس خبرگان).

ب- ئەنجومەنى پاراستنى دەستوور (شورای نگهبان).

ج- ئەنجومەنى دیاریكردنی بەرژەوەندییەکانى ڕژێم (مجمع تشخیص مصلحت نظام).

٢- دامەزراوەى جێبەجێکردن، بریتییە لە:

أ- سەرۆککۆمار، بەپێى بەندى (١٣) لە دەستوورى وڵات، بەرزترین دەسەڵاتە لە دەوڵەت پاش پێگەى ڕابەر، لە زۆربەى دەسەڵاتەکانى پابەندى ڕابەر دەبێت، هەروەها تواناى دەستڕۆیى سنووردارە لەنێوان چەند دامەزراوەیەک کە پیاوانى ئایینى زاڵن بەسەریدا.

ب- سەرۆکایەتى وەزیران.

ج- وەزیرەکان.

٣- دامەزراوەى تەشریعى، ئەنجومەنەکانى:

أ- ئەنجومەنى شوورا (پەڕلەمان).

ب- ئەنجومەنى پاراستنى دەستوور.

 

٤- دامەزراوەى دادوەرى:

بەپێى سرووشتى سیستەمى سیاسى ئێرانى، هەروەها بەپێى ناوەڕۆکى دەستوور، ئەوا ڕابەر (وەلى ئەلفەقیە) دەسەڵاتى بەسەر دامەزراوەى دادوەریش هەیە لە ڕێگاى دیاریکردنى دادوەرانەوە.

ئەم دامەزراوەیە بریتییە لە:

أ- سەرۆکى دەسەڵاتى دادوەرى.

ب- دادگاى باڵا.

ج- دادوەرى گشتى.

د- دادوەرى تایبەت.

ه- دادگا شۆڕشگێڕەکان (دادگاكانی شۆڕش).

دووەم:

دامەزراوە سەربازییەکان، بریتین لە:

١- ئەنجومەنى باڵاى ئاسایشى نەتەوەیى ( شورای امنیت ملی).

٢- سوپاى ڕەسمیى وڵات.

٣- پاسەوانانى شۆڕش (سوپاى پاسداران) + بەسیج + فەیلەقى قودس.

٤- هێزەکانى ئامادە.

٥- وەزارەتى هەواڵگرى (وزارت اطلاعات)  و ئاسایشى نەتەوەیى(امنیت ملی).

سێیەم:

دامەزراوە ئابوورییەکان کە ژمارەیەکى جیاوازى جۆراوجۆرن.

چوارەم:

دامەزراوە کۆمەڵایەتى و ئایینییەکان، وەک:

١- دامەزراوە خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان.

٢- دامەزراوەى شەهید (بنیاد شهید).

٣- دامەزراوەى هەژاران و نەداران (بنیاد مستضعفان).

٤- دامەزراوە ئایینییەکان (حەوزە عیلمییەکان)

٥- ناوەندە ئایینییەکان.

ڕۆڵى دامەزراوەى ئایینى لە داڕشتنى سیاسەتى ئێران:

دامەزراوەى ئایینى لە ئێران، بریتییە لەچەند حەوزەیەکى عیلمى، ئەو حەوزانە، ئەو شوێنانەن کەخوێندکارانى بابەتى ئایینى ڕووى تێدەکەن⁽¹⁴⁾ و فێرى زانستى ئایین دەبن لەسەر دەستى کۆمەڵە زانایەکى ئایینى.

ئەو دامەزراوەیە سەرەڕاى مۆرکە ئایینیەکەى دامەزراوەیەکى کۆمەڵایەتیشە لەچوارچێوەى سیستەم و چەند ڕێ و شوێنێک زانا ئایینییەکانى، ئەرکى خۆیان هەڵدەسوڕێنن.

پیاوانى ئایین لە ئێران چالاکییەکى سیاسى گرنگ دەگێڕن، ئەو دامەزراوەیە سەردەمى دەسەڵاتى سەفەوییەکان سەردەمێکى زێڕینیان بووە لەمێژووى ئەو حەوزانە، دۆخەکە درێژەى کێشا تا سەردەمى قاجارییەکان، لەماوەى ئەو دوو سەردەمە حەوزەى عیلمى هەڵوێستەکانى لەئاست دەسەڵات لەنێوان دژ و نەرم و ئاشتیانە بووە^(١٥).

بەڵام لەسەردەمى پەهلەوى، هەڵوێستى حەوزەى عیلمى بەرامبەر ڕژێم هەڵوێستێکى دژ و توند بووە، لە هەمانکاتدا ڕژێمیش هەر هەڵوێستى توند بووە بەرامبەر پیاوانى ئایینى سەر بەو حەوزەیە.

دواى ساڵى ١٩٧٩، پیاوانى ئایینى ڕۆڵێکى بنچینەیى دەگێڕن لە ژیانى سیاسى ئێران و لەناو کۆمەڵگەى ئێرانى، ئەو ڕۆڵە دەستپێدەکات لە کەسى (ڕابەر)ەوە، هەروەها دامەزراوەکانى وەک:

ئەنجومەنى شارەزایان، ئەو ئەنجومەنە ساڵى ١٩٨٢ پێکهاتووە لە (٢٨) ئەندام. ڕابەر هەڵدەبژێرێت و دەتوانێت دووریشى بخاتەوە.

ئەنجومەنى پارێزگارى دەستوور، لە (١٢) ئەندام پێکهاتووە، یاساکان پەسند دەکات، بڕیاریش دەدات لەسەر ئەوانەى خۆیان کاندید دەکەن بۆ سەرۆکایەتى کۆمار و ئەندامییەتى ئەنجومەنى شوورا (پەرلەمان).

ئەوە سەرەڕاى بوونى پیاوانى ئایینى لەجومگە باڵاکانى دەسەڵات، وەک: سەرۆکایەتى کۆمار، سەرۆک وەزیران، وەزیرەکان، ئەنجومەنى شوورا. هەروەها بوونیان لەئەنجومەنى ئاسایشى نەتەوەیى و ئەنجومەنى پارێزگارى دەستوور.

لێرەدا دەکرێ ئاماژە بۆ ناوى (٥) گەورە پیاوانى ئایینى بکەین کە ڕۆڵى گرنگ دەگێڕن لەداڕشتنى ڕێبازى سیاسى و دەرکردنى بڕیارە گرنگەکان، شان بەشانى- ڕابەر- وەلى ئەلفەقیە، ئەوانیش^(١٦):

١- ئایەتوڵڵا ئەحمەد جەننەتى.

٢- ئایەتوڵڵا محەمەد تەقى مسباح یەزدى.

٣- ئیبراهیم ڕەئیسى.

٤- عەلى ئەکەر ویلایەتى.

٥- وەحید حەقانى.

ڕۆڵى پاسەوانانى شۆڕشى ئیسلامیى (سوپاى پاسداران):

ئەم هێزە سەربازییە لەساڵى (١٩٧٩) بەفەرمانێکى ئیمام خومەینى دامەزراوە، لەپاش سەرکەوتنى شۆڕشى گەلانى ئێران^(١٧) بەسەر ڕژێمى محەمەد ڕەزا شا، هێزەکە سەرەتاى دامەزراندنى پێکهاتبوو لەچەندین گرووپ و دەستە و شانەى ڕێکخراو بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و دەربڕینى ناڕەزایى بەرامبەر ڕژێمەکەى پەهلەوى، وەک خۆپیشاندان و چالاکى جۆراوجۆرى ناو شەقام و شارەکان، پاشتر لەدەستوورى کۆمارى ئیسلامیش بەندى (١٥٠) ئاماژەى بۆ کراوە. ژمارەیان لەدەوروبەرى (١٢٥) هەزار ئەفسەر و سەرباز دەبێت، جگە لەهێزى بەسیج کە لقێکى سەرەکى ئەو سوپایەیە.

 

ئەرکەکانى لەکاتى دامەزراندنى لە (٨) خاڵدا کورتکراوەتەوە:

١- یارمەتیدانى پۆلیس و هێزە ئەمنییەکان.

٢- بەرەنگاربوونەوەى ڕێکخراوە چەکدارەکانى دژى کۆمارى ئیسلامیى.

٣- ڕووبەڕووبوونەوەى دەستدرێژییە ناوخۆیى و دەرەکییەکان.

٤- ڕێکخستن و هاوکارى چالاکییەکانى لەگەڵ سوپاى وڵات.

٥- ڕاهێنان و ئامادەکردنى ئەندامانى لەسەر ئاستى ئایینى و سیاسى

٦- پاڵپشتى کردنى سیستەمى کۆمارى ئیسلامیى.

٧- پشتگیریکردنى بزووتنەوەکانى ڕزگاریخوازى جیهانى، بەدیهێنانى دادوەرى بۆ کۆمەڵانى موستەزعفین.

٨- بەکارهێنانى هێزە تایبەتیەکانى سەر بەسوپاى پاسداران لە ڕووداوى وەک بوومەلەرزە، لافاو، پرۆژە ئابوورییەکان.

ئەم سوپایە بەشێکى سەربەخۆى هەواڵگرى تایبەتى هەیە. هەروەها هێزەکانى بەسەر چەند بەش و یەکەیەک دابەش دەبن وەک: هێزى وشکانى، هێزى دەریایى، هێزى ئاسمانى.

 

سوپاسى پاسداران و کارى ئابوورى⁽¹⁸⁾:

لەگەڵ کۆتایى هاتنى جەنگى نێوان عێراق- ئێران، بەبڕیارێکى سەرۆککۆمار هاشمى ڕەفسەنجانى، ڕێگە کرایەوە بۆ ئەم دامەزراوە سەربازییە بەئیش و کارى ئابوورى هەڵسێت. لەو دامەزراوە ئابووریانەى سه‌ر بەسوپاى پاسداران:

١- دامەزراوەى خاتم ئەلئەنبیاء (قرارگاه خاتم الانبیاء):

ساڵى ١٩٩١ دامەزرا، دامەزراوەیەکى ئابوورى گرنگە لە ئێران، لە چەندین بوار کار دەکات، وەک: غاز، نەوت، پترۆکیمیاوى، خانوبەرە، ڕێگاوبان، کشتوکاڵ، زیاتر لە (٨٠) کۆمپانیاى هەیە.

٢- ئەو دامەزراوانەى هاوکارن لەگەڵ سوپاى پاسداران:

ئەم دامەزراوە سەربازییە لەگەڵ چەندین دامەزراوەى دیکەى سەر بە (ڕابەر)ى باڵا هاوکارن و بەیەکەوە پرۆژەى ئابوورى جێبەجێ دەکەن، بەشێک لەوانە مۆرکى ئایینى هەیە، وەک: دامەزراوەى (ئاستان قودس ڕەزەوى) لەشارى مەشهەد، دامەزراوەى شەهید، دامەزراوەى موستەزعفین.

٣- دامەزراوەى هەرەوەزى سوپاسى پاسداران (شرکت تعاونی سپاە):

ساڵى ١٩٩٨ دامەزراوە، لە چەند بوارێکى جیاواز کار دەکات، ژمارەیەکى گەورەى لق هەیە، زیاتر لە (٣٠) لق کۆمپانیا دەبن.

٤- بانکى پاسارگارد:

بانکێکى تایبەتى پاسەوانانى شۆڕشە، بە گەورەترین بانک دادەنرێت لە ئێران، ژمارەیەکى زۆرى لق هەیە، سەرپەرشتى دەیان کۆمپانیا و پرۆژە دەکات.

 

ئەنجام:

دامەزراوەى سوپاى پاسداران ڕۆڵى کارا دەگێڕێت لەسیاسەتى کۆمارى ئیسلامىی ئێران. وەک هێزێکی سەربازی و سیاسی و ئابووری و ئایدۆلۆژی ڕۆڵی کارای هەیە لە بەرگری کردن لە شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، دژ بە هەر مەترسیەکی ناوخۆیی و دەرەکی. شانبەشانی سوپای فەرمی وڵات کە بە ئەرتەش ناسراوە. بەڵام لە پاش شۆڕش ڕۆڵی ئەرتەش کەم کرایەوە بۆ پارێزگاری کردن لە سنوورەکانی ئێران. پاسەوانانی شۆڕش وەک دەزگایەکی ئایدۆلۆژی ڕۆڵی گرنگی هەیە لە ئاڕاستە کردن و ڕێکخستنی جەماوەری. ڕۆڵی پاسەوانانی شۆڕش فراوانتر دەبێت، بە شێوەیەکی نیمچە ئاشکرا ڕۆڵی لە داڕشتنی سیاسەتی گشتی وڵاتدا هەیە. کارو چالاکییەکانی ئەم دامەزراوەیە کاروباری ئابووریش لە خۆ دەگرێت. کە بەشێکی گرنگی ئابووری وڵات لە لایەن پاسەوانانی شۆڕش داگیر کراوە و کاروباری ئابووری هەڵدەسوڕێنن، چ لە ناوخۆی وڵات و چ لە دەرەوەی سنوورەکانی ئێران. هەر ئەمەش وایکردوە کە پاسەوانانی شۆڕش هەم سوود لە داهاتەکانی حکومەت ببینن و هەم خۆیان دابینکەری سەرچاوەی داهاتن بۆ خۆیان. ئەم دامەزراوەیە وەک دڵی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران و هێمای پارێزگاری کردن لە شۆڕش و دامەزراوەکانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران هەژمار دەکرێت.

 

سه‌رچاوه‌و په‌راوێزه‌كان:

١- علي الجرباوي- الدولة العميقة- محاولة لضبط المفهوم- مجلة دراسات سياسية عربية- العدد/ 24- أيلول- 2018، ص7.

2- مقال پەیجى س.ئين.ئين- 11/ ئازار/ 2017 د. اكرام لمعي www.arabic.vom

3- ڕيم عبدالمجيد- نحو تأصيل نظري لمفهوم الدولة العميقة- المركز العربي للدراسات والبحوث- بحث عن شبكة الانترنيت. 28/12/2018 ص2.

4- عباس شريفة- الثورة والدولة العميقة- بحث- مركز البحوث والدراسات 2017، ص6.

5- د. عبدالحميد ڕمضان- مجلة الناقد- للدراسات السياسية المجلد/4 العدد/1 2020 ص108.

6- باتريك اونيل- الدولة العميقة- المفهوم الناشيئ في علم السياسة المقارن- ترجمة حسن مصباح- مجلة سياسة عربية/ العدد/ 36/ كانون ثاني/ 2018 ص83.

7- مصطفى شفيق- الدولة العميقة- المفهوم والتجليات- المركز العربي للدراسات الإنسانية- القاهرة- مجلة البيان 2015، ص58.

8- عبدالله الاشعل- خرافة الدولة العميقة في مصر- مقال 24/9/2017 www.alhayat.com

9- علي الجرباوي- مصدر سابق ص12.

10- محمد فاغ- ژیانى سیاسى لەئێران- سەدەى بیستەم- چاپى/ ٢٠١٨- هەولێر دەزگاى نارێن ل٥٥.

١١- نصیب عتیقة، نموشى نسرین- النظام السياسي في ايران- ڕسالة ماجستير 2007/2008- وزارة التعليم العالي والبحث العلمي- الجزائر- ص11-14.

12- مصطفى شلس- دولة ايران العميقة، سمة أصيلة للجمهورية الإسلامية- مقال، عن شبكة الانترنيت 26/ تشرينى الأول- 2020 www.m.facebook.com

13- *نصيب عتيقة- المصدر السابق، ص10.

  * د. علي محافظة- ايران بين القومية الفارسية والثورة الإسلامية- ط/1- 2013- بيروت- ص197-2005.

14- د. ميثم مزاحم- الدين والدولة في ايران- أثر ولاية الفقيه على السياسات الداخلية والخارجية- مجلة الدراسات الإيرانية- مركز الخليج العربي- العدد/ 5 السنة الثانية/ ديسمبر 2017. ص9.

15- شيماء محمد- أهم-5- ڕجال يصنعون السياسات الإيرانية حول المرشد بحث- البيت الخليجي للدراسات والنشر. www.gulf house.org

16- شيماء محمد مصدر سابق.

رائد أرحيم محمد- أثر المؤسسة الدينية في النظام السياسي الإيراني- مجلة حمورابي للدراسات/ العدد/ 27-28- السنة السادسة- خريف 2018- ص120 www.lasj.net

دەستوورى کۆمارى ئیسلامى ئێران، ساڵى ١٩٧٩.

١٧- *كينيث كاتزمان، الحرس الثوري الإيراني- نشأته وتكوينه ودوره. مركز الامارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية- ط1/ 1996- ص2.

   * أنثوني ه. كوردسمان- الحرس الثوري الإيراني- ترجمة ڕشا حاتم مركز الجزيرة الدراسات- مارس 2009 (بحث).

18- حسن ڕاضي- الحرس الثوري الإيراني والهيمنة الاقتصادية- مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الامية- ص5.