كوردی
ڕۆڵی بودجەی عێراق لە بەهێزبوونی پێگەی میلیشیا چەكدارییەكاندا
ئامادەكردن: ئەژی ئازاد ئەبوبەكر
دامەزراندنی گرووپی چەكدار و میلیشیایی لە دەرەوەی ڕێكخستنە سوپاییەكانی دەوڵەت، ڕیشەیەكی كۆنی لە مێژووی هاوچەری عێراقدا هەیە. سەرباری ناسەقامگیریی دۆخی ئەمنی و سیاسی، پاساوی بنەڕەتی بۆ دروستکردنی ئەو هێزە ناحکومی و میلیشیاییانە، بە درێژایی تەمەنی سوپا و جووڵەی ئەمنی لە عێراقدا بە شێوەیەكی بنچینەیی پاراستنی دەسەڵاتی گرووپ و هێز و ڕەوتێكی سیاسی، مەزهەبی و ڕێكخراوەیی دیاریكراو و ناوچەیی بووە، ئەویش لە ژێر پەردەی سەرلەنوێ بونیادنانەوەی ناوكی ڕێكخستنە چەكدارییەكانی سوپا و هاوكاریی حكومەت و دامودەزگا ئەمنییەكان لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسییە ناوخۆیی و دەرەكییانەی دەبنە هەڕەشە بۆ سەر ئەزموونی دەسەڵاتخوازی.
ئەم دیاردەیە لە عێراقدا هەر لە ساڵانی (١٩٦٠)ەکانەوە سەری هەڵداوە، ئەو کاتەی حیزبی بەعس و نەتەوەپەرستە عەرەبییەکان (حەرەسقەومییەکان)یان دروست کرد بۆ لەناوبردنی ئەندامانی پارتی کۆمۆنیستی عێراق و کورد و هێزە سیاسی و نەتەوەییەكانی تر. لە ساڵانی شەڕی عێراق-ئێران و دواتریش ڕژێمەکەی سەددام، چەندین جۆری میلیشیای سەر بە دەوڵەتی دروست کرد، وەک: جەیشی شەعبی، فیدداییەکانی سەددام و فەوجە خەفیفەکانی کوردستان (جاش). لە پاش داڕمانی مۆدێلی بەعس و تەشەنەکردنی شەڕی مەزهەبی و نائارامییەکانی ساڵانی ٢٠٠٠، حکومەتەکەی مالیکی هێزەکانی “سەحوەی” لە ناوچەکانی عەرەبی سوننە دروست کرد بۆ ئەوەی شەڕی قاعیدە و گرووپە ئیسلامییە ڕادیکاڵە سوننەکان بکات. لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش لە ناوەڕاستی ساڵی 2014 و داگیركردنی خێرای چەندین شار و ناوچەی عێراق، گرووپێكی چەكدار بە ناوی “حەشدی شەعبی” دامەزرا كە ڕاستەوخۆ لە لایەن ئێرانەوە هاوكاریی لۆجستی و ئابووری دەكران، ئەویش بە ناوی بەرگری و هاوكاریكردنی سوپای داڕماوی عێراق، تاوەكوو ڕۆڵی گێڕانەوەی ناوچە داگیركراوەكان بۆ ژێر دەسەڵاتی ئەمنیی دەوڵەت ببینێت. لە ژێر كاریگەریی ئەزموونەكانی حەشدی شەعبی، هەر زوو چەندین گرووپی تری چەكداری دروست بوون كە دواتر خۆیان خستە پاڵ حەشدی شەعبی، لەوانە كەتیبەكانی: بابیلۆن لە سنووری موسڵ، حەشدی توركمانی لە كەركووك، حەشدی عەشائیری لە سنووری قەزای حەویجە. ئەم هێزانە و چەندین گرووپی تر لە چوارچێوەی حەشدی شەعبی و لە ژێر ناوی جیاوازدا وەك بەشێك لە ڕێكخستنی پاراستنی ئاسایشی عێراق بە “یاسایی” دانیان پێدا نرا و بودجەیەكی گەورەیان بۆ تەرخان كرا.
لە ئێستا كە مەترسیی ڕاستەوخۆی داعش كەم بووەتەوە، ڕۆڵی حەشدیش گۆڕاوە بۆ ڕۆڵێکی سیاسی، نیشتمانی، مەزهەبی و حیزبی و هەندێک جار میلیشیایی. ملیشیاكان بە هۆی پاڵپشتیی سیاسی و ئابووریی بەهێزەوە دەستیان بەسەر گرنگترین دامودەزگا كارگێڕییەكانی دەوڵەتدا گرتووە، بوونەتە مەكۆی چالاكبوونی هێزە دەرەكییەكان و كاریگەریی بەهێزیان لە دەستوەردانی كاروباری ناوخۆیی عێراق، لە كاتێكدا هەتا ئێستاش ئەم میلیشیا بەخێوکردنە لە سەر بودجەی گشتیی عێراق بەردەوامە. کەواتە لە بەر هۆکاری سیاسی و سەربازیی جیاجیا، هێزی چەکداریی ناحکومی و میلیشیایی دروست کراوە و دواتر بە بودجە و ماڵی گشتی بەخێو کراون.
بە پێی ئەو پێداچوونەوانەی بۆ بودجەی2023 كراون، دەركەوتووە ژمارەی هێزەکانی حەشدی شەعبی یەکسانن بە نزیکەی نیوەی هێزی سوپای ئاسایی، لە کاتێکدا ژمارەی ئەو هێزە ئەمنییانەی سەر بە وەزارەتی ناوخۆن نزیکەی سێ ئەوەندەی هێزە نیمچەسەربازییەکانی عێراقە و سەرجەم ئەمانەش بارگرانییەكی زۆر لە سەر بودجە دروست دەكەن و بەشی زۆری داهاتی عێراق خەرج دەكەن. بەم پێیە، پاساوی جێكردنەوەی گرووپ و میلیشیا چەكدارەكانی دەرەوەی سوپا لە یاسا و بودجەی عێراقدا چەندین ئامانج و مەبەستی سیاسی، ئابووریی هەیە.
گرووپە جیاوازەكانی میلشیا لە بودجەدا
جیهانگیر گوڵپی، شارەزا لە بواری دارایی و ئابووری، لە بارەی ئه‌و پاساوانەی كه بۆ جێكردنه‌وه‌ی میلیشیاكان له یاسا و بودجه هێنراونه‌ته‌وه؛ دەڵێت: له ڕوانگه‌ی یاسا و بابه‌تی بودجه‌وه، ده‌كرێت میلیشیاكان له عێراقدا پۆلێن بكه‌ین بۆ دوو گرووپ: گرووپێكیان ئه‌وانه‌ن كه خراونه‌ته ناو چوارچێوه‌ی یاساوه كه ئه‌وانه به‌شێكی زۆری مه‌رجه‌كانی بودجه ده‌یانگرێته‌وه و له بودجه‌دا ته‌رخانكراویان بۆ دیاری ده‌كرێت، گرووپه‌كه‌ی تریان ئه‌و میلیشیایانه‌ن كه تاوەكوو ئێستا له ده‌رەوه‌ی چوارچێوه‌ی یاساییدان و هیچ مه‌رجێكی پێدانی بودجه نایانگرێته‌وه:
گروپی یه‌كه‌م: ئه‌و تاقمه چه‌كدارانه‌ن كه به هه‌مان خه‌سڵه‌ت، پێكهاته‌ی میلیشیایی، ئینتیمای سیاسی، ئایدۆلۆژیا و په‌یوه‌ندییه ناوخۆیی و ده‌ره‌كییه‌كانی خۆیانه‌وه له ناو به‌ره‌یەكی فراواندا كۆ كراونه‌ته‌وه و خراونه‌ته ناو چوارچێوه و ڕووپۆشێكی یاساییه‌وه. مه‌به‌ست له‌مانه، هێز و گرووپه چه‌كداره جیاجیاكانی پێكهێنه‌ری ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبین، ئه‌وانه سوودمه‌ند ده‌بن له‌و چوارچێوه و به‌رگه یاساییه‌ی كه به پێی یاسای ژماره (40)ی ساڵی 2016 بۆ ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی دووراوه. ئه‌مانه چه‌ند گرووپێكی میلیشیایین كە ژماره‌یان ده‌گاته 15 گرووپ و دیاریترینيان بریتین له: منظمة بدر، عصائب اهل الحق، سرايا السلام، كتائب حزب الله العراقي، حركة النجباء… هتد. هه‌ریه‌كێكیان سه‌ر به حیزب و هێز و كه‌سایه‌تییه‌كی دیاریكراون و سه‌رپه‌رشتیی لیوایه‌ك یان چه‌ند لیوایه‌ك له لیواكانی ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی ده‌كه‌ن كه ژماره‌ی لیواكانی 67 لیوایه. زۆرینه‌ی هێز و قه‌واره گه‌وره و دیاره‌كانی شیعه‌ی عێراق وەك بە حیزبی ده‌عوه، نووری مالیكی، ئه‌نجوومه‌نی باڵای ئیسلامی و ڕه‌وتی سه‌دریشه‌وه، به لیوایه‌ك یان چه‌ند لیوایه‌ك به‌شدارن له پێكهاته‌ی هێزه‌كانی ده‌سته حه‌شدی شه‌عبی. هه‌ریه‌ك له نووری مالیكی و هادی عامری و قه‌یس خه‌زعه‌لی؛ خاوه‌نی زۆرترین چه‌كدارن له ناو ئه‌و هێزانه‌دا. هه‌ر چه‌نده به ڕێژه‌یه‌كی زۆر كه‌م پێكهاته‌كانی تری وه‌ك سوننه، كورد، توركمان و كلدانی… هتد؛ به‌شدارن له لیواكانی حه‌شدی شه‌عبی، به‌ڵام دەشێت بوترێت كه ئه‌م هێزه به گشتی هێزێكی تایفییه و پێكهاته‌ی شیعه له ڕێگه‌ی گرووپ و هێزه جیاجیاكانیه‌وه بە تەواوی هەژموونی به‌سه‌ریدا هه‌یه.
زانیارییەكان ده‌یسه‌لمێنن كه زۆرینه‌ی هێزه پێكهێنه‌ره‌كانی حه‌شدی شه‌عبی له لایه‌ن كۆماری ئیسلامیی ئێرانه‌وه پاڵپشتی و ئاڕاسته ده‌كرێن و به‌شێك له‌و هێزانه‌ش له لایه‌ن ئه‌مەریكاوه خراونه‌ته لیستی تیرۆره‌وه و سه‌ركرده‌كانیان داواكراون، به‌ڵام گرنگی و پێگه‌ی ئه‌و هێزانه‌ی بۆ پێكهاته‌ی شیعه له عێراق و پاڵپشتیی گه‌وره‌یان له لایه‌ن ئێرانه‌وه و ڕۆڵیان له شه‌ڕی داعشدا بووە‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كه هه‌ژموونێكی زۆریان به‌سه‌ر كایه‌ی ئابووری و دارایی عێراقدا هه‌بێت و سوودمه‌ند بن له دارایی گشتیی عێراق، به تایبه‌تییش له به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی به پێی یاسای ژماره (40)ی ساڵی 2016ی په‌رله‌مانی عێراق، وه‌ك هێزێكی یاسایی ناسێنراوه، لێره‌شه‌وه ئه‌م هێز و گرووپه میلیشیایانه سوود له چوارچێوه یاساییه‌كه‌ی ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی وه‌رده‌گرن بۆ سوودمه‌ندبوونی ڕاسته‌وخۆ له بودجه‌ی گشتی.
به پێی خاڵی یەكەمی بڕگه‌ی دووەم له ماده‌ی یەكی یاساكه: “حه‌شدی شه‌عبی پێكهاته‌یه‌كی سه‌ربازیی سه‌ربه‌خۆیه و به‌شێكه له هێزه چه‌كداره‌كانی عێراق و په‌یوه‌سته به سه‌ركرده‌ی گشتیی هێزه چه‌كداره‌كانه‌وه”. وه به پێی خاڵی چوارەمی هه‌مان بڕگه و هه‌مان ماده، پێویستە پله و مووچه و هه‌موو ئه‌رك و مافێكی ئه‌ندام و به‌رپرسه‌كانی ئه‌و ده‌سته‌یه له‌گه‌ڵ ڕه‌وت و ڕێسا سه‌ربازییه‌كان بگونجێنرێت.
به‌یاساییكردنی ده‌ستەی حه‌شدی شه‌عبی هۆكاری سیاسی و مێژوویی له پشته، به‌شێك له‌و هێزانه له پێش (2003)ەوه وه‌ك هێزی چه‌كداری به‌رهه‌ڵستكاری عێراق به پاڵپشت به ئێران بوونیان هه‌بووه، به‌شێكی تریان له پاش (2003)ەوه دروست بوون، زۆربه‌یان باڵی چه‌كداریی هێزه سیاسییه باڵاده‌سته‌كانی عێراقن. شیعه‌كان، بوونی هێزی سیاسی و مانه‌وه‌ی خۆیان و توانای كۆنترۆڵكردنیان بۆ عێراق له‌م هێزانه‌دا ده‌بیننه‌وه.
ئه‌وه‌ی جێگه‌ی تێبینییه، یاسای بودجه‌ی 2016 به نزیكه‌ی 11 مانگ به‌ر له یاسای حه‌شدی شه‌عبی ده‌رچووبوو، لە كاتێكدا ته‌رخانكراو بۆ ئه‌و هێزانه له بودجه‌كه‌دا دابین كرابوو، واته (11) مانگ به‌ر له‌وه‌ی حه‌شدی شه‌عبی بخرێته ناو چوارچێوەی یاساییه‌وه، له یاسای بودجه ته‌رخانكراوی بۆ دانرابوو كه ئه‌وه‌ش كارێكی سه‌یر و نایاسایی بوو، له‌و كاته‌وه ئیدی تاكوو ئێستا له یاساكانی بودجه‌ی عێراقدا ته‌رخانكراوی تایبه‌تیان بۆ دیاری ده‌كرێت.
گرووپی دووه‌م: ئه‌و هێز و گرووپه چه‌كدارانه‌ن كه پاڵپشتی یاساییان نییه بۆ سوودمه‌ندبوون له بودجه‌ی گشتی، چه‌ندین گرووپ و ده‌سته و تاقمی چه‌كدارتر هه‌ن له ده‌ره‌وەی سوپای عێراق و له ده‌ره‌وه‌ی ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی و هێزه فه‌رمییه‌كانی تری وه‌ك ئاسایش و پۆلیس، ئه‌و هێز و گرووپه چه‌كدارانه هیچ پاڵپشتێكی یاساییان نییه بۆ ئه‌وه‌ی بودجه‌یان بۆ ته‌رخان بكرێت. له نموونه‌ی ئه‌و هێزانه: سرايا اولیاء الدم، اصحاب الكهف، عصبة الثائرين، فرقة الغاشية، المنتقم. هه‌ر چه‌نده چه‌ندین ڕاپۆرت و زانیاری باس له په‌یوه‌ندیی ئه‌و هێزانه به هێز و تاقمه‌كانی ناو ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی ده‌كه‌ن، به‌ڵام ئه‌و هێزانه به فه‌رمی له ناو ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی و هیچ ده‌سته و دامه‌زراوه‌یه‌كی سه‌ربازی و چه‌كداریی عێراقدا نین، هیچ پاساوێك نییه بۆ ته‌مویلكردنیان له بودجه‌ی گشتی، هه‌ر بۆیه له ناو بودجه‌دا ته‌رخانكراویان بۆ دانانرێت و ته‌مویلكردنیان له ڕێگه‌ی تره‌وه‌یه كه بێگومان ڕێگه‌یه‌كی ته‌واو نایاساییه هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه بوونی خۆیشیان ته‌واو نایاساییه.
بودجه‌ی تایبه‌تی هێزە میلیشیاكان و بودجەی گشتی
بودجەی حکومەتەکەی “چوارچێوەی هەماهەنگی”؛ گەورەترین بودجەیە لە مێژووی عێراقدا: حکومەت پێشنیاری ١٥٢ بلیۆن دەکات کە لە 50% زیادی کردووە لەو بودجەیەی كە عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا هەیبوو و هەروەها داوای كردووە بۆ سێ ساڵی لە سەر یەک ئەم بڕە بهێڵرێتەوە، واتە تاوەکوو هەڵبژاردنەکانی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٥. ئامارەكان ئەوە دەردەخەن لە ماوەی دوو ساڵدا، ١١٦ هەزار چەکدار لە ڕیزەکانی هێزەکانی حەشدی شەعبی زیادی کردووە، بەمەش کۆی هێزەکانی ئەمڕۆ گەیشتووەتە ٢٣٨ هەزار چەکدار، لەگەڵ سەرنجدان و تێبینیی ئەوەی كە ئەو ژمارەیە ڕاستەقینە نییە و ژمارەیەك لەوانە لە دەزگا میدیایی و ڕێكخستنەكانی حەشد و گرووپە شیعەكان كار دەكەن و مووچەكەیان لە سەر دەستەی حەشدی شەعبییە.
جیهانگیر گوڵپی پێی وایە بودجه‌ی ئاشكرای ته‌رخانكراو بۆ هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی بڕێكی گه‌وره‌یه و ساڵ به ساڵیش ڕوو له زیادبوونه، بڕی ته‌رخانكراو بۆ ئه‌و هێزانه له بودجه‌ی ساڵی 2016-دا ته‌نیا یەك ترلیۆن و 745 ملیار دینار بووە، له ساڵی 2019-دا زیادی كرد بۆ دوو ترلیۆن و 593 ملیار دینار و له ساڵی 2021 بۆ سێ ترلیۆن و 294 ملیار و دواجار له ساڵی 2023-دا گه‌یشتووەتە زیاتر له سێ ترلیۆن و 743 ملیار دینار. ئه‌گه‌ر ته‌نیا بودجه‌ی 2023 به نموونه وه‌ربگرین، ئه‌وا ده‌بینین ته‌رخانكراو بۆ ئه‌و هێزانه نزیكه‌ی له 25%ی كۆی ته‌رخانكراوه‌كانی تایبه‌ت به به‌رگری پێك ده‌هێنێت، به‌و پێیه‌ی كه كۆی ته‌رخانكراوه‌كانی تایبه‌تی كه‌رتی به‌رگری له عێراق نزیكه‌ی 15 ترلیۆن دیناره، له كاتێكدا كه ته‌رخانكراو بۆ هێزی پێشمه‌رگه نزیكه‌ی 1%ی ئه‌و بڕه پێك ده‌هێنێت و بڕه‌كه‌ی ته‌نها 228 ملیار دیناره.
سوودمه‌ندبوونی حه‌شدی شه‌عبی له بودجه‌ی گشتیی عێراق ته‌نیا له ڕێگه‌ی ئه‌و ته‌رخانكراوانه‌وه نییه، چه‌ندین هه‌واڵ و زانیاری و ڕاپۆت باس له‌وه ده‌كه‌ن كه به‌شی زۆری ته‌رخانكراوه‌كانی تایبه‌ت به خه‌رجیی نهێنی له بودجه‌ی گشتیدا بۆ حه‌شدی شه‌عبی به‌كار ده‌هێنرێت، ئه‌و ته‌رخانكراوانه ده‌بێت بۆ مه‌به‌ستی هه‌واڵگری و كاری نهێنی به فه‌رمانی سه‌رۆكوه‌زیران له ڕێگه‌ی ده‌زگا تایبه‌ته‌كانه‌وه خه‌رج بكرێن. بۆیه ده‌توانین بڵێین كه به‌ركه‌وته‌ی هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی له بودجه‌ی عێراق له‌م ساڵدا ده‌گاته نزیكه‌ی چوار ترلیۆن دینار. به گشتی ته‌رخانكراوه‌كان بۆ ئاسایش و به‌رگری له بودجه‌ی عێراقدا وەك سوپا و هێزه جۆراوجۆره‌كانی ئاسایش و هه‌واڵگری و هێزه‌كانی سه‌ر به وه‌زاره‌تی ناوخۆ، نزیكه‌ی 30 ترلیۆن دیناره كه ده‌كاته زیاتر له (15%)ی كۆی بودجه‌ی عێراق. ئه‌گه‌ر ئه‌م ژماره و ڕێژانه به‌راورد بكه‌ین به به‌ركه‌وته‌ی كه‌رته گرنگه‌كانی وه‌ك كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانی ئاو و پیشه‌سازی، ئه‌وا ده‌بینین كه چ ناهاوسه‌نگییه‌گ هه‌یە.
محەمەد حسێن، توێژەری ئابووری، لە بارەی ئەو بارگرانییە ئابوورییەوە دەڵێت: ئەو پارەیەی لە عێراق و کوردستانی عێراقدا بۆ هێزە سەربازی و ئەمنییەکان خەرج دەکرێت، زۆر باشتر دەبوو ئەگەر بۆ گەشەپێدانی کەرتەکانی وەک تەندروستی، پەروەردە، لێکۆڵینەوەی زانستی و پەرەپێدانی ژێرخانی وڵاتەکە خەرج بکرایە. ئێمە پێویستمان بە پزیشک و مامۆستا و جادە و پردە، نەک هێزی چەکداری و میلیشیایی. زۆریی هێزە چەکدارەکان هەم دەبنە هۆی بەفیڕۆدانی ماڵ و سامانی گشتی و لە لایەكی ترەوە سەرووی دوو ملیۆن کەسیان لە عێراق و کوردستان لە هەر چالاکییەکی ئابووریی بەرهەمدار دوور خستووەتەوە. کەواتە لە ڕوانگەی بەفیڕۆدان و هەڵەخەرجییەوە (Resource Diversion)، ئەم دیاردەیە زۆر بەزیانە. لەو ڕووەوەی کە دەستی کاری بەرهەمهێنەر لە بازاڕەکە دوور دەخاتەوە و ناهێڵێت بەشدار بن لە چالاکییەکی ئابووریی بەرهەمداردا (Opportunity Cost). هەر دیسان بە زیانی کۆی گشتیی وڵاتەکە تەواو دەبێت. ئەوەمان بیر نەچێت کە کاری سەربازی و ئەمنی، سەرەڕای گرنگی و بەهاکەیان لە هەندێک ساتەوەختی مێژووییدا، لە ڕووی ئابوورییەوە تەواو بێبەرهەمن.
لە بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ تا -٢٠٢٥دا، ساڵانە زیاتر لە ٣٠ ترلیۆن دینار بۆ بەرگری و ئاسایش تەرخان کراوە، بەڵام یەک ترلیۆن تەرخان کراوە بۆ سەرچاوەکانی ئاو لە کاتێکدا هەرە گەورەترین قەیرانی عێراق؛ بێئاوی و خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاوە. نزیکەی ٤ ترلیۆن دینار تەرخان کراوە بۆ ئاوەدانکردنەوە، لە کاتێکدا خەڵکی عێراق هەر بە ڕاستی پێویستیان بە پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووریی وڵاتەکە و جادە و پرد و نەخۆشخانە و قوتابخانە هەیە. نزیکەی ٢ ترلیۆن دینار تەرخان کراوە بۆ کشتوکاڵ، کە هەمووان دەزانن عێراق بە پلەی یەکەم وڵاتێکی کشتوکاڵییە. هەموو ئەم ژمارانە پێمان دەڵێن کە ئەو عەقڵیەتەی یاساکانی بودجەی دروست کردووە، بە بەردەوامی ئەم وڵاتەیان بەرەو کارەسات و قەیرانی زیاتر پاڵ پێوە ناوە. عێراق و کوردستانیش پێویستی بە هێزی سەربازی و ئاسایشی هەیە، بەڵام ئەمە بە چەکدارکردنی خەڵک ناکرێت، هێندەی بە وەبەرهێنان دەکرێت لە تەکنەلۆژیای سەربازی و پەرەپێدانی توانای مرۆیی دەزگاکانی هێزە فەرمییەکان.
جێكردنه‌وه‌ی میلیشیاكان له یاسا و بودجه‌ی عێراقدا
سه‌رهه‌ڵدانی داعش و پێشڕەوەییەكانی لە ناو خاكی عێراقدا و شكستهێنانی سوپای عێراق له پاراستنی شاره‌كان، فتوای “الجهاد الكفائي” لە لایەن عەلی سیستانیی، ڕێبه‌ری ئایینیی شیعه‌كانی لێ كەوتەوە كە لە ڕێكەوتی 13ی حوزه‌یرانی 2014 بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی داعش دەریكرد و هۆكاری سه‌ره‌كی بوو بۆ ته‌شه‌نه‌كردن و زیادبوونی ئه‌م هێزانه و دروستكردنی حه‌شدی شه‌عبی وه‌ك به‌ره‌یه‌ك بۆیان. له حوزه‌یرانی 2014دا، به فه‌رمی هێزی حه‌شدی شه‌عبی پێك هێنرا، به‌ڵام تاوەكوو ساڵی 2016 له ناو بودجه‌ی عێراقدا ته‌رخانكراوی تایبه‌تیی بۆ دانه‌نرا. له شوباتی 2016دا، به فه‌رمانێكی دیوانی له لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانه‌وه، پێكهاته‌ی ئه‌و هێزانه ڕێك خرا و له كانوونی یه‌كه‌می 2016دا یاسای ژماره (40)ی ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی له په‌رله‌مانی عێراق ده‌رچوو.
یاسین تەها؛ شارەزای كاروباری سیاسیی عێراق، باس لەو پاساوانەی كه بۆ جێكردنه‌وه‌ی میلیشیاكان له یاسا و بودجه‌دا دەكات و دەڵێت: پاساوی ئەم گرنگیدانە زۆرە بە هێزە سەربازی و ئەمنییەكان؛ بە پلەی یەكەم دابینكردنی ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی مەترسیی تیرۆر و بنیاتناوەی دامەزراوە ئەمنییەكانە پاش ئەوەی لە 2003دا هەڵوەشێنرانەوە، بەڵام لە ناواخندا كڕینی لایەنگری و ئینتمای سیاسییە، بەو پێیەی لە ئێستادا گەورەترین پڕۆسەی خستنە سەر كار لە عێراقدا دامەزراندنە لە كەرتی گشتی و بە هۆی هەڵئاوسانی زۆری كەرتە مەدەنییەكانیشەوە، كەرتی ئەمنی لەبارترین و مسۆگەرترین و بەكەڵكترینە بۆ هێزە سیاسییەكان.
لە بودجەدا سێ ترلیۆن و 56 ملیار دیناری عێراقی (2.7 ملیار دۆلار) بۆ حەشد تەرخان كراوە، ئەم هەڵكشانە بەرچاوەی ژمارەی چەکدارانی هێزەکانی حەشدیش لە ماوەی تەنها دوو ساڵدا، ئەو بودجە زۆرەی کە بۆ هێزەکان تەرخان کراوە؛ پرسیاری زۆر لە سەر سروشتی ئەو ڕۆڵە دەورووژێنێت کە لە چەند ساڵی داهاتوودا دەیگێڕن، بە تایبەت كە محەمەد شیاع سوودانی لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا وەك سەرۆكوەزیران بڕیاری دا 100 ملیار دینار تەرخان بكات بۆ كۆمپانیای “المهندس” كە سەر بە حەشدی شەعبییە و ئەزموونێكە لە سەر شێوازی كۆمپانیای “خاتم الأنبیاء”ی سوپای پاسدارانی ئێرانی و وەها دەكات حەشد جگە لە مووچە و بودجە، بێنە ناو كێبەركێی بازاڕی كار و بزنس و بیناسازی و سەرجەم سێكتەرە ئابوورییەكانی ترەوە.
هەروەها محەمەد حسێن؛ شارەزای بواری دارایی و ئابووری، ئاماژە بەوە دەكات ئەگەر پرسیار لە سەر ئەو بڕە پارە بێت کە بۆ هێزەکانی حەشدی شەعبی دانراوە لە یاسای بودجەی ٢٠٢٣-دا، ئەمە شتێکی تازە نییە. لە یاسای بودجەی ساڵی ٢٠١٨-دا، زیاتر لە یەك ترلیۆن و ٣٨٨ ملیار دیناریان بۆ تەرخان کرابوو. لە یاسای بودجەی ساڵی ٢٠١٩-دا ئەم بڕە زیاد کرا بۆ یەك ترلیۆن ٦٩٣ ملیار دینار. لەوە بەدوا، هەمیشە پشکی حەشد لە بودجەدا زیاد کراوە. ئەمەش زۆر بە سادەیی لە بەر ئەوەیە ئەم چینە دەسەڵاتدارەی بەغدا دەوڵەتیان بەدەستەوەیە و لە پەرلەماندا زۆرینەن و دەیانەوێت بە مانەوە و گەورەکردنی حەشدی شەعبی پێگەی سیاسی و ئابووریی خۆیان فراوانتر بکەن.
ژماره‌ی هێزە میلیشیاییەكان له بودجه‌ی گشتیدا
له ناو یاسای بودجه‌ی ساڵی 2016-دا، ژماره‌ی هێزه چه‌كداره‌كان و كارمه‌ندانی سه‌ر به ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی به 110 هه‌زار كەس دیاری كرابوو، له ساڵانی 2017-2022-دا ژماره‌ی ئه‌و هێزانه گەیشتە 122 هه‌زار كه‌س، به‌ڵام لە گۆڕانكارییەكی بەرچاودا، ئه‌م ژماره‌یه له یاسای بودجه‌ی ساڵی 2023-دا بۆ 238 هه‌زار و 75 كه‌س بەرز بووتەوە. بە واتایەكی تر: بە زیادكردنی 116 هه‌زار و 75 كه‌س بۆ حه‌شدی شه‌عبی، ژماره‌ی ئەم هێزانه له بودجه‌ی ئه‌مساڵدا به ڕێژه‌ی (95%) زیادی كردووە.
لەم بارەیەوە جیهانگیر گوڵپی دەڵێت: سه‌باره‌ت به بندیوار یان فه‌زایی، هیچ ئامارێكی فه‌رمی و پشتڕاستكراو بوونی نییه، به‌ڵام به پێی مه‌زه‌نده‌ی ڕاپۆرتەكانی ڕۆژنامه‌وانی، ژماره‌ی بندیواره‌كان له نێو ئه‌و هێزه‌دا به هه‌زاران كه‌س مەزەندە دەكرێن. به‌رپرس و گرووپه‌كانی نێو ده‌سته‌ی حه‌شدی شه‌عبی، لیستی نادروست به مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی مووچه و ته‌رخانكراوه‌كانی تری بودجه ڕێك ده‌خه‌ن. به‌شێك له زانیارییەكانی نێو ڕاپۆته‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن كه به هه‌زاران كه‌س له به‌رامبه‌ر تۆماركردنیان وه‌ك چه‌كداری سه‌ر بەم هێزانە و وه‌رگرتنی بڕێك پاره‌ی مانگانه، تەسكەرە و كارتی زانیاریان به به‌رپرسانی ئه‌و هێزانه داوە و بەشێك لە به‌رپرسه‌كان مووچه‌كه بۆخۆیان وه‌رده‌گرن و ته‌نها بڕێكی كه‌می ده‌ده‌ن به‌و كه‌سانه.
یاسین تەها لە بارەی ژمارەی هێزە میلیشیاكان لە بودجەی گشتیدا دەڵێت: ئامارە فەرمییەكانی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەوە دەردەخەن كە هەڵكشانی میلاكی حەشدی شەعبی دەگاتە ڕێژەی 95%، بەڵام فالح فەیاز؛ سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا باسی لەوە كردووە ژمارەكە لە نێوان ساڵانی 2021-2023-دا، لە 170 هەزار چەكدار و كارمەندەوە بەرز بووەتەوە بۆ 204 هەزار كەس كە دەكاتە ڕێژەی ساڵانەی 20%. سەرباری ئەمەش، هێشتا ئەم ژمارە بەرچاوە و ئەگەر ئەوە لەبەرچاو بگیرێت كە میلاكی وەزارەتی بەرگری 6% زیادی كردووە و هیی ناوخۆ 3%، بەو پێیەی هەڵكشانی بودجەی حەشد تەنیا مووچە و دەرماڵە ناگرێتەوە، بەڵكوو زۆر ئیمتیازی تری دارایی دراوە بەم دەستەیە و لەم میانەیەشدا ئەنجوومەنی وەزیران 400 ملیار دیناری عێراقی (305 ملیۆن دۆلار)ی خستە سەر بودجەی وەبەرهێنانی حەشد. هەروەها لە ئایاری 2023-دا، ئەنجوومەنی وەزیران دەنگی دا لە سەر شمولكردنی حەشدی شەعبی بە خەرجیی نهێنی لە ڕێگەی زیادكردنی بڕی 1.5 ملیار دیناری عێراقی بۆ ئەم دەستەیە، ئەم ئیمتیازەش تەنیا دەزگای هەواڵگریی عێراق هەیەتی.
لەگەڵ ئەوەشدا، محەمەد حسێن دەربارەی ژمارە و كاریگەریی هێزە میلیشیاییەكان لە سەر بودجە؛ دەڵێت: ناتوانین خەمڵاندنێكی دروست بكەین، ئەویش لە بەر دوو هۆکاری سادە: یەکەم: ژمارەی هێزە چەکدارە نافەرمییەکان بە زۆری پشتڕاست نەکراونەتەوە و کەمترین دەیتای فەرمی لە سەر ژمارە و جۆریان هەیە، بۆ نموونە: هێزەکانی حەشدی شەعبی بە زیاتر لە ١٥٠ هەزار چەکدار دەخەمڵێنرێن، ئەوانەی کە وەک چەکداری فەرمی تۆمار کراون. بەڵام چەندین گرووپی تر هەن کە ئاسان نییە بتوانرێت ژمارەی ڕاستەقینەیان بزانرێت، وەک سەرایای سەلام. دووەم: لە عێراق و کوردستانیش زۆربەی ئەو بندیوار و مووچەخۆرە نایاساییانەی کە هەن؛ لە ناو هێزە چەکدار و ئەمنییەکاندان، هەر ئەمەش وای کردووە بەدوور بن لە هەر سەرژمێری و زانیارییەکی ورد. سەلماندنی ئەوەی کێ بندیوارە و ژمارەیان چەندە لە کۆی گشتیی هێزە چەکدارەکان، هەر دیسان بابەتێکی ئاڵۆزە.
پەرەپێدانی توانای ئابووریی میلیشیاكان
سەبارەت بە تەرخانكراوی بەشەبودجە بۆ هێزە میلیشیاكان، مەترسییەكی ئایندەیی كە دێتە ئاراوە ئەوەیە كە بودجە زیاتر لەوە بۆ وەبەرهێنان بەكار بهێنرێت، خەرجیی پەرەپێدانی توانای بەرگریی عێراق بكرێت و ئەمەش وا بكات لە داهاتوودا ئەم هێزانە ببنە بەدیلی سوپای نیشتمانی و لە ئەنجامدا كەمبوونەوە و نەمانی هەیبەتی دەزگا سەربازی و بەرگرییەكانی حكومەت.
جیهانگیر گوڵپی پێی وایە: هه‌م له ڕووی ته‌رخانكردن و هه‌م له ڕووی جێبه‌جێكردنه‌وه، مووچه و به‌گه‌ڕخستن به‌شی هه‌ره زۆری بودجه‌ی عێراق پێك ده‌هێنن. له یاسای بودجه‌ی 2023-دا، ته‌رخانكراو بۆ خه‌رجییه‌كانی مووچه، به‌گه‌ڕخستن؛ نزیكه‌ی (76%)ە به‌رامبه‌ر به (24%) بۆ وه‌به‌رهێنان، به‌ڵام له جێبه‌جێكردندا هه‌میشه ڕێژه‌ی خه‌رجییه‌كانی وه‌به‌رهێنان كه‌متره له‌وه‌ی بۆی ته‌رخان كراوه. بۆ نموونه: له خه‌رجییه‌كانی شه‌ش مانگی یه‌كه‌می 2023-دا، ڕێژه‌ی خه‌رجییه‌كانی وه‌به‌رهێنان دەكاتە نزیكه‌ی 12% و خه‌رجییه‌كانی به‌گه‌ڕخستن 88%. له‌م نێوەندەشدا، ته‌رخانكراوه‌كان بۆ كه‌رتی به‌رگری و به‌تایبه‌تییش ته‌رخانكراوه‌كان بۆ هێزه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی، به‌شی زۆریان بۆ مووچه و به‌گه‌ڕخستن و كڕینی كاڵا و خزمه‌تگوزارییه و كه‌متریان بۆ وه‌به‌رهێنانه، بۆ نموونه: له كۆی زیاتر له 3 ترلیۆن و 743 ملیار دینار له ته‌رخانكراوی بودجه‌ی 2023 بۆ حه‌شدی شه‌عبییە، كه‌متر له 174 ملیار دیناری بۆ وه‌به‌رهێنانه كه ده‌كاته كه‌متر له (5%).
محەمەد حسێن ئاماژە بەوە دەكات ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا وا دەردەکەوێت پارەیەکی زۆر بۆ کەرتی ئاسایش و بەرگری و هێزە چەکدارەکان لە عێراق و کوردستاندا خەرج دەکرێت، بەڵام چونکە خەرجکردنەکە دواکەوتووانەیە و پڕە لە بەفیڕۆدان و گەندەڵی، کاریگەرییەکی ئەوتۆی نییە. توانای بەرگریی عێراق و کوردستانیش تا ئێستا زۆر لاواز و دواکەوتووە بەراورد بەو تەکنەلۆژیا سەربازییەی كە ئەمڕۆ لە برەودایە و زلێهزە جیهانی و هەرێمایەتییەکان پشتی پێ دەبەستن. ئەزموونی مێژوویی سەلماندوویەتی کە ئەو وڵاتانەی لە ڕووی بەرگرییەوە بەهێزن، هەمیشە ئەوانەن کە لە ڕووی ئابووری و پیشەسازی و توێژینەوەی زانستییەوە گەشەکردوون و میلیشیای کڵاشینکۆفبەدەستی تایفی و خێڵەکی و حیزبی ناتوانیت ببێتە زلهێز. نموونەكانی وەك شەڕی کوێت، داگیرکردنی عێراق لە 2003-دا و دواتریش شەڕی داعش سەلماندیان کە عێراق بە هۆی زۆریی هێزە چەکدارەکانی و خەرجییە بێشومارەکەی بەهێز نەبوو.
بە خوێندنەوەیەكی خێرای بودجە، دەردەكەوێت ٢٠%ی بودجەی عێراق بۆ وەبەرهێنانە لە کەرتە نانەوتییەکاندا، لەو بڕە کەمەش حکومەتی عێراق ناتوانێت پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە کاتی خۆیدا تەواو بکات و وەک پێویستیش خەرج ناکرێت و بە گشتی ئەمە چیرۆکی ٢٠ ساڵی ڕابردووی بودجەی عێراقە. هەم بودجەی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی کەمە، هەم بەشێکی ئەو کەمە تەرخانکراوەش خەرج ناکرێت، چونکە پارە لە بەر دەستدا نەبووە بۆ پڕۆژەکان. هێشتا قوتابخانە و نەخۆشخانە و ڕێگەوبانی پێش شەڕی داعش بە تەواونەکراوی ماونەتەوە. کەواتە ئەم بودجەیە چییە ئەگەر هیی وەبەرهێنان و بەرگری نەبێت؟ ئەمە بە پلەی ئیمتیاز بودجەی خەرجییەکانی بەکاربردنە (Recurrent Expenditure)، بودجەی مووچەخۆران و خانەنیشینان و دواتریش بەفیڕۆدان و گەندەڵی و قەڵەوکردنی میلیشیا و گرووپە سیاسییەکانی ناو حکومەتە.
بودجە و بەهێزبوونی گرووپە میلیشیاییەكان
محەمەد حسێن باس لەوە دەكات ئەم هێزانە سەرەتا بۆ مەبەستی سیاسی و سەربازی و ئەمنی دروست کراون، دواتر بودجەیان بۆ تەرخان کراوە و ئینجا بۆ مەبەستی سیاسی و ئایدۆلۆژی و تائیفی بەکار هێنراون. هەندێک جار بۆ کاری تاوانکارانەی وەک سەرانەسەندن و ڕاووڕووت بەکار هێنراون. بێگومان ئەگەر بودجەی دەوڵەت و حکومەتەکان نەبێت، ئەم هێزانە توانای مانەوە و بەردەوامییان نییە. ئەمانە کاتێک سەرچاوە و سامانی وڵاتیان بۆ تەرخان دەکرێت؛ گەورە و بەهێز دەبن، ئەگەر بۆیشیان تەرخان نەکرێت؛ دەپووکێنەوە و نامێنن.
یاسین تەها بۆچوونی وایە گرنگیدان بە حەشدی شەعبی لە سیاسەتی شیعیدا ئەولەویەت پێك دەهێنێت، چونكە لە لایەك بەشی زۆریان لە خەڵكی باشوور پێك دێت، لە لایەكی ترەوە تاكە هێزن كە بتوانن پشتیان پێ ببەستن بە هۆی وەلائی عەقیدەیی ڕەهایانەوە بۆ شوناسی شیعیانەی عێراق. لە ساڵی 2014-دا كە شیعەكان دووچاری مەترسیی ڕاستەقینەی داعش بوونەوە، حەشد وەك ڕزگاركەر دەركەوتن و ئەوان بەغدا و سامەڕایان لە كەوتن پاراست تا ئەو كاتەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش پێك هات. هەوڵی زۆر هەیە گرنگیدان و سەرنج بخرێتە سەر سوپا، بەڵام لە ناوخۆی شیعە بۆچوونێكی وەها هەیە كە سوپا تەنیا مووچەخۆرن و خاوەن عەقیدەی سەربازی نین و پاش شكستەكانی 2014 بەرامبەر داعش ئەو سەنگ و قورساییەی جارانیان نەماوە.
جیهانگیر گوڵپی ئاماژە بەوە دەكات كە ناتوانین بڵێین تاكه سه‌رچاوه‌ی دارایی ئه‌م گرووپانه ته‌نها بریتییه له‌و بڕه پارەی كه له بودجه‌ی گشتیدا به ئاشكرا بۆیان ته‌رخان ده‌كرێت، چونكه ئه‌و هێزانه سه‌رچاوه‌ی تری داراییان هه‌یه، به تایبه‌تییش پاڵپشتیی دارایی ئێران. هه‌روه‌ها ئه‌و گرووپانه جگه له بڕی ته‌رخانكراو، له ڕێگه‌ی تره‌وه زۆر سوودمه‌ندن له بودجه‌ی گشتیی عێراق. به هۆی پێگه‌كه‌یان و هه‌ژموونیان به‌سه‌ر كۆی جومگه ئابووری و سیاسی و كارگێڕییه گرنگه‌كانی عێراقدا، زۆرینه‌ی پڕۆژه‌كان و دارایی عێراق به قازانجی خۆیان هه‌ڵده‌سووڕێنن. ئه‌وان خاوه‌نی كۆمپانیای به‌ڵێنده‌رایه‌تی و بازرگانی و بانكیی تایبه‌تن و به ڕێكاری یاسایی و نایاسایی سوود له بودجه‌ی ته‌رخانكراو بۆ پڕۆژه و خه‌رجییه جۆراوجۆره‌كان وه‌رده‌گرن و زۆر بواری بازرگانی و وه‌به‌رهێنان ده‌خه‌نه خزمه‌ت و قازانجی خۆیانه‌وه بۆ ته‌مویلكردن و به‌هێزبوونی باسكی هێزه‌كانیان. سه‌ره‌ڕای ئەمه‌ش، بڕی ته‌رخانكراو بۆ ئه‌و هێزانه له بودجه‌ی گشتی بڕێكی ته‌واو گه‌وره‌یه و ده‌توانرێت بكرێته سه‌رچاوه‌ی گه‌وره‌تربوون و به‌هێزتربوونی ئه‌و هێزانه زیاتر لەوەی كە لە ئێستادا هەیە.
محەمەد حسێن بۆ داهاتووی ئەم داهاتە زۆرە و كاریگەرییان لە سەر ئەوەی میلیشیاكان ببنە ئەلتەرناتیڤی سوپای نیشتمانی و لەدەستدانی شکۆ و هەیبەتی دەزگای دەوڵەتی، دەڵێت: ئەوە لە ئێستادا ڕوو دەدات، نەک داهاتوو، لە زۆر شوێنی عێراق و کوردستانیش هێزی میلیشیای حیزبی و مەزهەبی و خێڵەکی لە هێزی سوپا و پۆلیس و دەزگاکانی یاسا و جێبەجێکردن گەورەتر و زیاترە. لە بەغدا، هەتا ساڵی ڕابردووش، شەوانە میلیشیاکان بە پارە و چەک و سامانی دەوڵەت، ناوچەی سەوز و ماڵ و نووسینگەی سەرۆكوەزیران و فڕۆکەخانەی بەغدایان مووشەکباران دەکرد، ئێستا و ئەوساش کەس نەیتوانیوە و نەیوێراوە لێپرسینەوەیان لەگەڵ بکات، تەنانەت ڕایانبگرێت. هەموو ئەم ئاماژانە زۆر بە سادەیی پێمان دەڵێن میلیشیا و هێزە چەکدارە نافەرمییەکان توانای لەناوبردنی حکومەت و دامودەزگاکانی یاسا و جێبەجێکردنیان هەیە.
ئایندەی بودجە و پێگەی میلیشیاكان
به هۆكاری ئینتیمای مه‌زهه‌بیی توندیان و سروشتی میلیشیاییان، هه‌روەها به هۆی ئه‌وه‌ی كه بوون و مانه‌وه و به‌هێزبوونی هه‌ر گرووپێكیان په‌یوه‌سته به بوونی هه‌ژموون و توانای كۆنترۆڵكردنی زیاتری بۆ كایه‌ی سیاسی و ئابووری، بۆیه ئه‌وه‌ی له داهاتووی ئه‌م هێزانه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت زیاتر سه‌رهه‌ڵدانی شه‌ڕ و ناكۆكییه چ له ناو خۆیان، چ له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی تر، بۆ ئەمەش پێویستیان بە ئابوورییەكی بەهێزە بۆ ئه‌وه‌ی پانتایی هه‌ژموون به‌شیان بكات، ناوبه‌ناو پێویستیان به‌وه‌‌یه گوشار بۆ لایه‌ن و هێز و گرووپه‌كانی تری ناو ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگای عێراق به گشتی بهێنن و بواره‌كانیان لێ به‌رته‌سك بكه‌نه‌وه و ناوبه‌ناو جه‌نگیشیان له‌گه‌ڵ به‌رپا بكه‌ن، به‌ڵام دواجار خۆیشیان له ناو خۆیاندا له سه‌ر به‌شی كێك و هه‌ژموونكاری له سه‌ر كایه‌ی سیاسی و ئابووریی عێراق به‌شه‌ڕ دێن. واته ئه‌وه‌ی له داهاتوودا له‌م هێزانه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت، ڕاكێشانی عێراقه بۆ زنجیره‌یه‌ك شه‌ڕی بچووك و گه‌وره‌ی ناوخۆیی.
سەرباری ئەوەش، بەفیڕۆدانی توانای ئابووری و دارایی عێراق لەم گرووپە میلیشیایانەدا و ئەم خەرجییە نادەربەستانە، گوێنەدانە بە ئایندەی باری سیاسی و ئابووریی عێراق و لە هەمان كاتدا دووركەوتنەوەیە لە هۆشدارییەكانی ئەمەریكا، سندووقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی جیهانی کە داوایان لە عێراق کردووە کەرتی گشتییە هەڵتۆقیوەکەی کەم بکاتەوە. چوارچێوەی هەماهەنگی هەوڵ دەدات وەلائی لایەنە سیاسییەکان و دانیشتووانی عێراق لە ڕێگەی خەرجیی زۆرەوە بکڕێت، کە دابینکردنی ٧٠١،٠٠٠ هەلی کاری حکومییە -کە لە 17% زیادکردنە لە فەرمانبەرانی حکومەتدا لە ساڵێکدا. بۆ نموونە: حەشدی شەعبی بڕیار وایە لە ١٢٢،٠٠٠ زیاد بکرێت بۆ ٢٣٨،٠٠٠ ئەندام، کە زیادکردنێکی لە سەددا ٩٥ لە ژمارەی ئەو میلیشیایانەی حکومەت پارەیان پێ دەدات لە وڵاتێکدا کە لە ماوەی دوو دەیەدا هیچ كاتێک هێندەی ئێستا توندوتیژییەکانی کەم نەبوون، ئەمەش كاریگەرییەكەی لە ئایندەیەكی نزیكدا لە سەر توانای ئابووریی عێراق خۆی نیشان دەدات.
بارگرانیی هێزە میلیشیاییەكان لە سەر بودجەی گشتیی عێراق و حكومەت بەو جۆرەیە كە چوارچێوەی هەماهەنگی ئامادەکاری دەکات بۆ ناسەقامگیرییەكی ئابووری لە داهاتوودا، هەتا بە نرخی ئەمڕۆی نەوت لە بازاڕەکاندا لە هەڵكشاندا بێت، ئەم ئاستە لە خەرجی لە ماوەی دە ساڵدا ١١٥ بلیۆن پارەی یەدەگی عێراق لە بانکەکاندا تەواو دەکات، لە كاتێكیشدا ئەگەر نرخی نەوت داببەزێت؛ ئەوە عێراق خێراتر تووشی داڕمان دەبێتەوە، ئەویش بە هۆی فراوانیی بڕی ئەو مووچە بەرچاوەی كە حكومەت لە باری ناچاریدا و لە دەرەوەی سوپا و رێكخستنی ئەمنیی وڵاتدا بۆ میلیشیاكانی تەرخان كردووە. کاتێک عێراق خۆی لە دۆخێکی ئابووریی خراپدا بینییەوە لە ٢٠١٤دا، هەموو جیهان ئامادە بوو یارمەتیی عێراق بدات، چونکە شەڕی دەوڵەتی ئیسلامیی دەکرد و بەو هۆیەوە گرووپە میلیشیاییەكان لە لایەن وڵاتانی دەرەوە و بە پارەی تەرخانكراوی عێراق بەخێو دەكران. بەڵام حکومەتی عێراقی ناتوانێت بەم شێوەیە چاوەڕوانی لە وڵاتانی ڕۆژئاوا بکات لە داهاتوودا. لە ئایاری ئەمساڵدا سندووقی دراوی نێودەوڵەتی ئاگاداریی ئەوەی دا کە عێراق ڕووبەڕووی مەترسیی خراپیی سەقامگیریی “ماکرۆئابووری” دەبێتەوە لە ساڵانی داهاتوودا. زۆر بە سادەیی: ئەمە بە مانای نەگەڕانەوەی پارە بۆ هاوڵاتی و وەبەرهێنەرەکان، هەڵئاوسان و خۆپیشاندان لەگەڵ ناسەقامگیریی سیاسی و ئابوورییە، هەر بۆیە دەشێت بێگومان به هۆی ئه‌و بودجه زۆره و هه‌ژموون و پێگەی ئه‌و پاڵپشتییه زۆره‌ی له عێراق و له لایه‌ن ئێرانەوە بۆ ئەو گرووپە میلیشیایانە دەكرێن، چ لە ڕووی سیاسی و چ لە ڕووی ئابوورییەوە لە ئێستا و لە ئایندەدا، وەها بار هێنراون ببنە ئەلتەرناتیڤی سوپای نیشتمانیی عێراق و بەردەوام ئامادەییان هەیە و كاریگەرییان لە سوپا زیاترە، چاوه‌ڕوانی ئه‌وەش ده‌كرێت له داهاتوودا به ته‌واوی كایه‌ی سه‌ربازی و ئه‌منیی عێراق كۆنترۆڵ بكه‌ن.
ئەوەی تایبەت بە كورد بێت، جیا لە مەترسیی بەكارهێنانی ئەم هێزانە، لە ئەگەری ململانیی نێوان كورد و عەرەب بە تایبەت لە ناوچە جێناكۆكەكاندا، دەشێت لە ئایندەدا هاوشێوەی پێكهاتەكانی دیكەی عێراق كە كەم تا زۆر و حەشدی تایبەت بە خۆیان هەیە و لە چوارچێوەی حەشدی شەعبیدا بودجە و مووچەیان بۆ بڕاوەتە، ئەم ئەزموونەش بۆ كورد ڕوو بدات. ئەگەرچی لە پاش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017ی كەركووك، تاوەكوو ئێستا هەوڵێكی دامەزراندنی حەشدی كوردی بە تایبەتی لە كەركووك و دەوروبەری لەئارادایە، بەڵام بە هۆی فشاری حیزبە كوردییەكان و ناڕەزایەتیی عەرەب و توركمانی شیعەی نێو حەشد لەم ناوچانە، ئەم هەوڵانە نەگەیشتوونەتە ئەنجام. لەگەڵ ئەمەشدا، دۆخی خراپی ئابووری و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری لە ناوچەكانی هەرێم و ناوچە جێناكۆكەكان، دەكرێت هاندەرێك بێت بۆ ئەوەی گەنجانی كورد پەنا بە دامەزراندن و بوونە ئەندام لەم هێزانە ببەن.
پڕۆفایلی بەشداربووان:
- جیهانگیر سدیق گوڵپی
- بڕوانامە ماستەر لە زانستی ئابووری/پسپۆڕی دارایی گشتی
- مامۆستا لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی هەولێر
- محەمەد حسێن
- توێژەری ئابووری و ماستەر لە ئابووریی سیاسەتە گشتییەكان لە زانكۆی “Barcelona School of Economics”،
- ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەرایەتیی تۆڕی ئابووریناسانی عێراقە،
- ڕیپۆرتێر و لێکۆڵەر لە دەزگای “Iraq Oil Report”.
- یاسین تەها
- بڕوانامەی ماستەر لە ئایین و ئایینزاكانی كورددا
- توێژەر لە كاروباری عێراقدا