نگین نەزەری، محەمەد فەرهادی

وەرگێڕان لە فارسییەوە: عەبدوڵا ڕەسوولی

پوختە

 پرسی سەرەكی ئەم توێژینەوەیە شرۆڤەكردنی ڕۆڵی حكومەتە لە قەراخشارنشینی لە شاری كرماشان. لەم گۆشەنیگایەوە بەڵگە بۆ ئەوە دێنێتەوە حكومەت لە ئێران لە ڕێگەی دەستڕاگەیشتن بە ڕانت و دابەشكردنی پەرە بە قەراخشارنشینی ژمارەیەك لە گرووپەكان دەدات، كە قەراخشاركردنی هەندێ ناوچەی شاریی، تەنها یەكێك لە بەشە بینراوەكانیەتی. میتۆدی ئەم توێژینەوەیە ڕەخنەگرانەیە و ئاماژە شاراوە ئاراییەكان لەژێر تیشكی تیۆری ئابووریی سیاسیدا ئاشكرا دەكات. ئەم میتۆدە لە ئاست زانیاریی هەستیار نییە و سوود لە زانیارییە ئاراییەكان، بەڵگەنامەكان و سەرچاوەكان وەردەگرێت. توێژینەوەكە گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە قەراخشارنشینی لە كرماشان لە سەرەتای بیچمگرتنی حكومەتی مۆدێرن لە ئێران، لە ژێر كاریگەری دەستێوەردانی حكومەت لە ڕێڕەوی پرۆگرامە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانەوە درووست و بەرفراوان بووە. پرۆگرامی حكومەتەكانی دواتریش بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بنیاتی ئەم دیاردەی نەپێكاوە. گۆڕینی قەراخشارنشینی وەك دیاردەیەكی بەرهۆی ئابووریی سیاسی دروشت و شیكاری میكانیزمە جۆراوجۆرەكانی، پێشنیاری ئەم وتارە بۆ چاوخشاندنەوە بە چارەسكردنی كۆمەڵایەتی و ئابوورییە.

 وشە گرنگەكان: حكومەت، قەراخشارنشینی، پەرەسەندن، ئابووریی سیاسی، كرماشان.

 بەرایی

چوارچێوەی ژینگە و كۆمەڵایەتی شار هاوتایی لەگەڵ پەیوەندییە زەبەلاحە ئابووری و سیاسییەكاندا هه‌یە و لەبەرئەوەی لە ئێران، حكومەت جێبەجێكاری سەرەكی ئابووریی سیاسیە، خوێندنەوەی بابەتی قەراخشارنشینی[2] بەبێ لەبەرچاوگرتنی حكومەت، بابەتێكی نەلواوە. لە وڵاتانی پەراویز كە هێشتا بەپیشەسازی نەبوون و شوێنی دابینكردنی مادەی خاو بۆ وڵاتانی سەنتەرن، زەوی لە توخمە گرنگەكانی بەرهەمهێنانی زێدەبایی بووە و ئاڵوگۆڕكردنی زەوی و موڵك، ڕێوشوێنی بەرهەمهێنانی بەهایە. لەم گۆشەنیگایەوە پەیوەندییە سەرمایەدارییەكان لە شار كە ناوەندی بازرگانی و ڕكابەرین، دەبێتە هۆی چڕبوونەوە لەسەر زەوی و هەنگاوەكانی حكومەت بۆ دیسان ڕازاندنەوەی ژینگه‌ی شاری به‌رزبوونه‌وەی بەردەوامی نرخی زەوی لێدەكەوێتەوە. چڕبوونەوەی ڕاژەی بازرگانی و كارگێڕی لە شار، پەرە بە خواست بۆ زەوی دەدات و شار دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی سەرمایە.

 گۆڕانكاری لە ژینگەی شاریی لە ئێران هاوكات لەگەڵ بنیاتنانی حكومەتی مۆدێرن دەستی پێكرد و مۆدێرنیزاسیۆن لەژێر ناوە جیاوازەكان بەتایبەت پەرەسەندن، پێشكەوتن و پێشڤەچوون، ژینگەی كۆمەڵایەتی هەتا ئەمڕۆ بیچمی به چوارچێوە شارییەكان داوە. ئەم بارودۆخە بووە هۆی كەڵكەبوونی سەرمایە و هێزی كار لە شار كە لە پاڵ بەڕێوەبەرانی حكومەت، به گرووپە گرنگەكانی نیشتەجێی شار دێنە ئەژمار. پێكهاتەیی لادێی كۆمەڵگەی ئێران لەگەڵ مۆدێرنیزاسیۆنی حكومەتی بە پەلە بەرەو شاریی بوون ڕۆیشت و شارەكان سیمایەكی نوێیان پەیداكرد. لەسەر ئەم بنەمایە قەراخشارنشینی وەك واقعیەتی شارەكانی ئەمڕۆ، بەشێك لە ئەنجامی سیاسەتە ئابوورییەكانی حكومەت دێتە ئەژمار. ئامانجی سەرەكی ئەم وتارە شیكردنەوەی ڕۆڵی حكومەت لەم دیاردە و شرۆڤەکردنی میكانیزمەكانی بە قەراخشاری كردنی هەنگاوەكانی حكومەت لە شاری كرماشانە.

 كرماشان وەك شارێکی پەراوێز بە پەیوەندی كشتوكاڵی لە وڵاتێكی پەراوێز، لە زۆر لایەنەوە بابەتێكی شیاوە بۆ خوێندنەوەی ڕۆڵی حكومەت لە بیچمگرتنی ژینگەی شاره‌که‌دا. لە ساڵی 1385 نزیكەی لە سەدا 35ی دانیشتوانی ئەم شارە لە ناوچەكانی قەراخشاریدا ژیاون (اطهاری، 1390، 10)[3] و هەتا ئەمڕۆ بەردەوام ڕێژ‌‌ه‌ی دانیشتوانی لە زیادبوون دایە. لەم وتارەدا بە ئاڕاستەیەكی مێژوویی قۆناغە جیاوازەكانی بیچمگرتنی ناوچە قەراخشارنشین كراوەكان لە كرماشان خوێندنەوەیان بۆ دەكرێت و پەیوەندییان لەگەڵ پرۆگرامی حكومەتە جیاوازەكان و كاریگەری ئەو لەسەر قەراخشارنشینی تاوتوێ دەكرێت.

 بنەمای تیۆری

 لەو وڵاتانەی كە سەرمایەداری هاوردەكراو بەسەریاندا دەسەپێت “حكومەت وەك بریكاری سەرمایە، چینەكان درووست دەكات و لە پەیوەندی لە نێوان هێزە چینایەتییەكان و پرۆسەی بەرهەمهێنان، دابەشكردن و بەكارهێنان، ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێت و لە درێژەدا خۆی دەبێتە ژێردەستەی چینە باڵادەستەكان” (نعمانی، 1399: 8). لەبەرئەوەی بە هۆی پاوانكاری پیشەسازی و تەكنۆلۆژیا و یاسای سووڕانی سەرمایەوە لەم وڵاتانە، سەرمایەداریی پیشەسازی بیچم ناگرێت، سەرمایەداریی نەتەوەیی و دەڵاڵی زەوی و خانوو شوێنی ئەو دەگرێتەوە. لە سیانەی پیرۆزی زەوی، كار و سەرمایە كە ماركس به نهێنی بەرهەمهێنانی كۆمەڵایەتی ناوی دەنێت (ماركس 1396: 823)، زەوی لەم وڵاتانە ڕۆڵی بنەمایی دەگێڕێت.

 لەم ئاڕاستەدا هاروی (1392) زەوی لە چوارچێوەی ژینگە شیكاری دەكات و خوولی دووەمی كەڵەكەبوونی سەرمایە بەرهەمی زاڵبوونی سەرمایەداری بەسەر ژینگەی شار و بەکاڵایی كردنی ئەو دەناسێنێت. ئەو ڕوونی دەكاتەوە شار وەك هەڵگری سەرمایە خۆی بووەتە کاڵا هەتا ئەو شوێنەی كە دەتوانین بە شارییبوونی سەرمایە بە شەپۆلی دووەمی سەرمایەداری و خوولی دووەمی كەڵەكەبوون ناوبنین (هاروی، 1392: 31). ئەم بارودۆخە بەرهەمی هەوڵی سەرمایەداری بۆ تێپەڕبوون لە قەیرانی متبوون لە كەڵەكەبوونی سەرەتاییە، كە بە کاڵاكردنی زەوی و ژینگە زێدەبایی پێویست بۆ مانەوەی خۆی دابین بكات. هارڤی میكانیزمی سەرمایەداری بۆ بەرهەمهێنانی زێدەبایی لە شار لە دوو شێوازی زەوی (ژینگەی دەستكرد بۆ بەرهەمهێنان) و ژینگە (ژینگەی دەستكرد بۆ بەكارهێنان) شیكاری دەكات. خوولی دووەمی كەڵەكەبوون واتە وەبەرهێنان لە ژینگەی دەستكرد و درووستكردنی ئاسۆیەكی فیزیایی كامڵ بۆ بەرهەمهێنان، سووڕان، ئاڵوگۆڕ و بەكارهێنان كە ڕەوتی  سەرمایە بەرەو ئاراستەی داراییە نەگۆڕەكان و بەكارهێنانەوە ئاراستە دەكات. (سەرچاوەی پێشوو).

 لەسەر بنەمای شیكاری هارڤی هەڵێنجانی زێدەبایی لە زەوی بە بێ بەرهەمهێنانی بەرهەمێك، جۆرێك لە بازاڕی زەوی درووست دەكات، كە قازانج لەودا نەك بەرهەمی بەرهەمهێنان كە بەرهەمی پەرەپێدان بە شێوازە جیاوازەكانی بەكارهێنانە. لەبەر ئەم هۆیە، زەوی بە سەرمایەی ڕواڵەتی (سەرچاوەی پێشوو: 32) ناو دەنێت. سەرمایەی ڕواڵەتی جۆرێك ڕانتە، كە خودی سەرمایەداری بەبەرهەمهێنانی ژینگەکه‌ی لە شار درووست دەبێت و بە میكانیزمگەلێكی جیاواز بەتایبەت هەڵبژاردنی جیاوازی خانوو و لە ئەنجامدا دەستڕاگەیشتنی جیاواز بە سەرچاوە دەگمەنەكان بۆ دەستگرتن بەسەر توانایی بازاڕ، درووست دەبێت (سەرچاوەی پێشوو: 179).

 ئەم بارودۆخە ڕانتێك دێنێتە ئاراوە كە بنەمای ئەو دانی پارە لەبەرامبەر كەڵك وەرگرتن لە زەوی و دەستوپەیوەندەكانی ئەو لە چوارچێوەی ژینگە دایە. لەسەر ئەم بنەمایە خوولی دووەمی كەڵەكەبوونی سەرمایە بە بەکاڵاییكردنی ژینگەی شاریی دەلوێت. بە کاڵاییكردن بە شێوازی جۆراوجۆر ڕەنگ دەداتەوە، كە ژینگە جیاوازەكانی بازرگانی، گەشتیاری، شوێنی كات بەسەربردن یەكێك لە نموونەكانیه‌تی.

حكومەت لە ئێران بە گۆڕینی بڕیاردەرانەی ژینگەی شاریی لە دایكبوو، لەوە بە دواوە شار كەوتە خزمەتی سووڕانی سەرمایەی داهاتەوە، بۆیە بەكارهێنانی زەوی، چالاكییەكان و ژینگە شارییەكان بەسترانەوە بە بەرهەمهێنانی زێدەباییەوە. ئەم پرۆسە بووە هۆی جیاكردنەوەی چینە شارییەكان و گرووپێك لە تاكەكانیش لە قەڵەمڕەویی ڕەسمی شار دوورخرانەوە. بە گشتی دوورخراوەكان زۆرتر لە ژێردەستە شارییەكان و قوربانیانی پەرەسەندنی بڕیاردەرانە و ناهاوسەنگ بوون، كە بۆ شار كۆچیان كردبوو. ئەم گرووپە لە شار بەرەو لای پیشە ڕاژەییەكان بە هەقدەستی كەمەوە ڕاكێشران و بۆیە لە بازاڕی خانووبەرەی جێگیر بەلاوە دەنرێن.

 ئەم گرووپە لە دانیشتوانی شار بە نازناوی قەراخشارنشینی وێنا دەكرێن، بەڵام بە هۆی ئەو پەیوەندییانەوەیه، كە ئەوانی گەیاندۆتە ڕۆژێكی وەها. لەم وتارەدا بە چەمكی “بە قەراخشارنشین كراوەكان” و ڕێوشوێنی ئەو بە چەمكی “قەراخشارنشینی” دەناسرێت. باقی ئەم دەقە بەستراوەتەوە بە پێشكەشكردنی بەڵگە مێژووییەكان بۆ ڕوونكردنەوەی ڕۆڵی حكومەت لە قەراخشارنشینی لە شاری كرماشاندا.

 میتۆدی توێژینەوەکە

 میتۆدی ئەم لێكۆڵینەوە ڕەخنەگرانەیە. میتۆدی ڕەخنەگرانە بەستراوەتەوە بە شیكردنەوەی دۆخی ئارایی و ئاشكراكردنی ئاماژە شاراوەكانی. ئەم میتۆدە لە ئاست زانیارییەكان هەستیار نییە و سوود لە هەموو جۆرە زانیارییەكانی چەندایەتی و چۆنایەتی وەردەگرێت. لەم شێوازەدا بە وێناكردنی وردی بارودۆخ، پەیوەندییەكان دەبنە درووستكەری ئاشناسڕینەوە (مونسی، 2006: 52). ڕێنمای شیكاریی ئەم زانیارییانە، تیۆری په‌یڕەوکراوی لێكۆڵینەوە واتە ئابووریی سیاسییە. لەبارەی ئەم توێژینەوەیە، پەیوەندییە دروشتەكانی ئابووری سیاسی كە بووەتە هۆی قەراخشارنشینی، ئامانجی سەرەكی شیكاری زانیارییەكانە. بایەخداربوونی ئەم شیكارییە بەستراوەتەوە بە تیۆری په‌یڕەوکراوی لێكۆڵینەوە و بەهێزكردنی شرۆڤەكردنی.

 شیكاریی زانیارییەكان

زانیارییەكانی لێكۆڵینەوە لە سەرچاوە مێژووییەكان و بەڵگەنامەكان و ڕاپۆرتە ڕەسمییەكان دەستەبەر كراوە. بە سەرنجدان بە بابەتی لێكۆڵینەوە ڕۆڵی حكومەتەكان لە ژینگەی شاری كرماشان رێنیشاندەری كۆكردنەوەیی زانیارییەكان و شیكاریی ئەوانە. لەم ئاڕاستەوە لە سیمای مێژوویی ئەم وتارەدا باسی سەرەتای ڕۆڵی حكومەت لە شار و چۆنیەتی بەردەوامبوونی ئەو لە ڕێڕەوی پرۆگرامە حكومییەكان لە سیستەمە جیاوازە سیاسییەكان لە شاری كرماشان دەكرێت.

 پەهلەوی یەكەم

حكومەتی مۆدێرن لە ئێراندا لە لایەن ڕەزا خانەوە بنیات نرا، كە بەرهەمی دەستگرتن بەسەر دەسەڵات لە سەرەوە بە پشتیوانی وڵاتانی بیانی بەبێ پشتیوانی هێزە كۆمەڵایەتییەكان بوو. ئەو بە هەنگاوگەلێك وەكو نیشتەجێكردنی عەشایر، بنیاتنانی پیشەسازی، سوپا و خزمەتی سەربازی، چاكسازی و پەرەسەندنی تۆڕی ڕێگەكان، مۆدێرنیزاسیۆنی لە ئێران دەستپێكرد كە یەكەمین كاریگەریی ئەو لە ژینگەی شاریدا بەدەركەوت. حكومەتی كاتی قەبارەی وەبەرهێنانی لە 8.3 ملیار ڕیاڵی ساڵی 1305ەوە بۆ زیاتر لە دوو بەرامبەر واتە 16.8 ملیار ڕیال لە ساڵی 1317 بەرزكردەوە (حسامیان، 1363،:25) و پشكی بودجەی پیشەسازی و ژێرخان لەسەدا 48ی كۆی تێچوونەكانی حكومەتی پێكهێنا (نعمانی، 1399).

ڕەزا شا بۆ پێكەوەگونجاندنی شارە نەریتییەكانی ئێران لەگەڵ زەرورەتی مۆدێرنیزاسیۆن هەندێ گۆڕانكاری لە چوارچێوەی ژینگەی شاردا ئەنجام دا، لەم قۆناغەدا درووستكردنی شەقام سەرەكیترین هۆكاری گۆڕینی ژینگەی ئابووریی و كۆمەڵایەتی شارەكان بوو. ئەم سیاسەتە بە پەسەندكردنی “یاسای پان و بەرین كردنی ڕێڕەوەکان” پەسەندكراوی 13 ئابانی (خەزەڵوەر) ساڵی 1312 (ایلرز و فلور، 1993: 255) تێكدانی چیندراوی كاركردی شار و لە نێوچوونی كۆمەڵە لۆكاڵییەكان و تێكدانی سامانی نەریتی شارەكانی لێكەوتەوە.

لە ماوەی ساڵەكانی 1300 هەتا 1310 گۆڕینی ژینگەی قاڵبی و كۆمەڵایەتی كرماشانیش بە درووستكردنی شەقامەكان دەستی پێكرد، كە لەنێو پێكهاتەی كۆنی شاردا تێپەڕ دەبوو. ئەم پرۆژەیە كە لەژێر كاریگەریی ئەندازیارانی فەرەنسادا جێبەجێكرا، گرنگی بە ڕێكخراوی ئابووری و كۆمەڵایەتی سەنتەری شار نەدا، بەڵام ڕۆڵی گرنگی لە گۆڕانكاری داهاتووی شار بەتایبەت گواستنەوەی ماتۆڕی، درووستكردنی خانوو، بەها كۆمەڵایەتییە نوێیەكان (پەروەردە، تەندرووستی، جووڵەی شوێن لە شار و ….) و گۆڕینی سەرباشقە ئابوورییە لۆكاڵییەكان هەبوو، كە داڕمانی بازاڕی نەریتی یەكێك لەوانە بوو (كلارك و كاستلو، 1973: 115).

 سیاسەتی ڕەزان خان لە هەریمی خێڵایەتی كرماشان، نیشتەجێكردنی عەشایەر و كۆچ پێكردنیان بۆ شارەكان بوو، لەبەرئەوەی وا بیری دەكردەوە لە سەدەی بیستەم پەیوەندییە خێڵایەتییەكان بابەتی نییە (كێلارك و كاستلو، 1973: 114). درووستكردنی شەقامەكان بووە هۆی بیچمگرتنی ژینگەی بازرگانی مۆدێرن لەبەرامبەر بازاڕی نەریتی كە گۆڕانكاری دیكە لە پەیوەندیییە ئابووری، چینایەتی و كۆمەڵایەتییەکان شی دەكاتەوە. لەسەر بنەمای بینینەوەی شوێنی ئەم شەقامانە لە ساڵی 1299 هەتا 1309 گەڕەكێكی های كلاس لە باشووری خۆرئاوای شار ـ شوێنێك كە شەقامەكانی شار لەوێدا كۆتایی دەهاتن ـ بە شێوەی باخ و باخاتی حەساركێشراو درووست بوو، كە بووە شوێنی نیشتەجێ بوونی دەوڵەمەندانێك كە پێشتر لە هەموو گەڕەكانی شاردا بڵاوببوونەوە (سەرچاوەی پێشوو: 115). هەتا پێش ئەمە بەڵگە لەبارەی دابەشكردنی چینایەتی گەڕەكەكانی شاری كرماشان لەبەر دەستدا نییە، بەڵكو خێزانە گەورەكان لەسەر بنەمای گرووپبەندی ئیتنیكی و ئایینزایی لە شارێكی ناهاوچەشن لە بواری كولتوورییەوە نێشتەجێبوون (كێلارك و كاستلۆ، 1973: وەرگیراو لە ڕابینۆ، 1903).

 ئەم سەرباشقەی گەشەكردن لە كرماشان هاوشێوەی شارەكانی دیكەی ئێران بە تایبەت تاران بە هۆی كەشوهەوای باشتری ئەم ناوچانەوە ڕوویدا. خاوەن زەوییەكان زۆرترین سوودیان لەم بابەتە وەرگرت. درووستكردنی شەقام لە شار هەم بەجەمسەركردنی شاری توندتر كرد و ئەو گەڕەكانەی گواستنەوەی ماتۆڕی دەیگرتنەوە بەهایەكی سەرتر و زۆرتریان پەیدا كرد و هەر ئەم جیاكردنەوەی گەڕەكەكانە پەرەی بە جیاكردنەوەیی كۆمەڵایەتی و بیچمگرتنی بەها كۆمەڵایەتییە نوێیەكان دا كە كۆبوونەوە هەژارە شارییەكان لە گەڕەكە كۆنەكان یەكێک لەو بابەتانە بوو. ژمارەیەك لەم خانووانە لەلایەن خاوەن زەوییەكانەوە درووستكرابوون و بە فەرمانبەرانی حكومەت و ئەفسەرانی سوپا بە كرێ دەدران (سەرچاوەی پێشوو). هەژارانی شاری و كۆچبەران لە گەڕەكە كۆنەكانی شار و ژمارەیەك لە كاروانسەراكاندا جێگیر بوون، خانووی قوڕ و خشت، ڕێژەی زۆری وەچەخستنەوە، نەخۆشییەكان، نەبوونی ئاو و كارەبا و ڕێژەی نزمی خوێندەواری لە تایبەتمەندی ئەم گەڕەكانە بوون. پەیوەندی كۆمەڵایەتی نەریتی لەم گەڕەكانەدا زۆر گەشەیان كردبوو و مزگەوتەكان، گەرماوی گشتی و چایخانە لە شوێنە كاریگەرەكانی ئەم گەڕەكانە دەهاتنە ئەژمار (سەرچاوەی پێشوو: 116ـ118).

 لەم سەردەمەدا بنیاتنانی كارخانە و پیشەسازییەكان لە شارەكان دووەمین هۆكاری گۆڕینی ژینگەی شاریی بوو. پاڵاوگەی نەوتی كرماشان لە ساڵی 1315 و لە قەراخ قەرەسوو لە باكووری كرماشان بونیادنرا، كە بووە هۆی گواستنەوەی دانیشتوانی گوندی شاترئاباد لە دەوروبەری ئەم پاڵاوگە (گلنام، 1361: 95). دەركراوەكانی ئەم گوندە ناچاربوون بگواسنەوە بۆ زەوییەك لە باشووری شار و لە دەوروبەری ئابشوران و بە یەكەمین گرووپەكانی قەراخشارنشین كراو لە كرماشان دێنە ئەژمار.

بە هۆی لە خاوەنداریەتی خستنی دانیشتوانی زەوی ئەم دامەزراوە پیشەسازییانە و هەروەها درووستكردنی گەڕەك و شارۆچكە بۆ فەرمانبەرانیان، گۆڕانكاری لە ژینگەی قاڵبی و كۆمەڵایەتی شار، پەلەی زۆرتری تێدا كرا. دەركراوەكان لە ناوچە هەرزانەكانی دەرەوەی شار بوونە قەراخشارنشین و فەرمانبەرانی پیشەسازییەكان لە خانووی ڕێكخراویی چینێكی نوێیان لە نێو شاردا پێكهێنا. یەكێك لە یەكەمین شارۆچكە حكومییەكان، كۆمەڵەیەكی نیشتەجێبوون كە لە كۆمەڵەی پاڵاوگەی نەوت لە 4 كیلومەتری باكووری شاری كرماشان لەلایەن كۆمپانیای نەوتی بەریتانیا و فارس (ئێران) لە كۆتایی ساڵەكانی 1309 درووستكرا (كلارك و كاستلو، 1973: 118). بە هۆی هەنگاوی لەم چەشنە لە شار و هەروەها شارەكانی دەوروبەری بۆ بنیادنانی تۆڕی گواستنەوە، شارنشینی لە كرماشان گەشەی كرد. لە ساڵی 1325 دانیشتوانی كرماشان ببوە 88 هەزار و 622 كەس (سەرچاوەی پێشوو: 113).

نەخشەی ١: گۆرانکاریی لە ڕەهەندەکانی شار لە سەردەمی ڕەزا خان (سەرچاوە: کلارک و کلارک، ١٣٩٥: ٥٨)[4]

 لەم سەردەمەدا حكومەت هۆكاری سەرەكی گۆڕینی ژینگەی شاری كرماشان بوو. پەهلەویی یەكەم جیا لە پرۆژە شارییەكان بە دوو میكانیزمی سەرەتایی، پۆڵێنبەندیكردنی شار و نایەكسانی گەڕەكە جیاوازەكانی دووبارە دەكردەوە، یەكەم بە هۆی دانی هەقدەست و مووچە بە فەرمانبەرانی دەزگا كارگێڕی، پیشەسازی و ڕاژەییەكان كە پارەیەكی بەرچاویان دەخستە نێو ئابووری شارەوە و دووەم، تەرخانكردنی سەرچاوەی دارایی ئاوەدانكردنەوە لە بودجەی حكومەت بۆ ئابووری شار كە لە چوارچێوەی پرۆژەكانی پەرەسەندنی بینای فەرمانگەكان، پەورەردەیی، تەندرووستی و ڕاژەیی ژینگەی شار دەگۆڕن (ڕاهنمایی، 1388: 158). لەسەر ئەم بنەمایە هەر كاتێك حكومەت لاواز دەبوو یان ڕووبەڕووی كێشەی ئابووریی دەبووەوە پەرەسەندنی ژینگەی شاریش مت دەبوو. بەم بۆنەوە بەپێچەوانەی گۆڕانكاری شار لە سەرەتای حكومەتی ڕەزا شا، لە ساڵەكانی كۆتایی بە 1320 و سەرەتای شەڕیی دووەمی جیهانی، بەلاوازكردنی حكومەتی ناوەندی ئاستی وەبەرهێنان لە وڵات لە سەدا 40 دابەزی و بووە 10 ملیار ڕیال لە ساڵی 1320.

 پەهلەویی دووەم

 لە ساڵەكانی شەڕیی جیهانی و داگیركردنی ئێران لە 1319 هەتا 1324 شاری كرماشانیش تووشی نائارامی و ناڕەزایەتی بوو و گەشەكردنی شار گۆڕانێكی هەست پێكراوی پێوە دیار نەبوو. دانیشتوانی كرماشان لە 88 هەزار و 622 كەسەوە لە ساڵی 1320 بەرز بووەوە بۆ 125 هەزار و 439 كەس لە ساڵی 1335 (كلارك و كلارك، 1395: 10). ڕێژەی زۆربوونی دانیشتوانی كرماشان لەم ساڵانەدا 2.7 بووە، كە تا ڕادەیەك یەكسان بە زۆربوونی دانیشتوان لە سەرتاسەری وڵات 2.65 بووە، كە تەنها 0.53 ی ئەنجامی كۆچ كردن و ئەویتر زۆرتربوونی سروشتی دانیشتوانی شارییە (حسامیان، 1363: 19).

 بەدرێژایی ئەم ساڵانە بەرفراوان بوونی شاری كرماشان لە ئاڕاستەی باشوور و باشووری خۆرئاوا خێراییەكی زۆرتری هەبوو، بەتایبەت تەواوكردنی شەقامی پەهلەوی (شەریعەتی) و بەستنەوەی شەقامی نەواب بە شەقامی سوپا/شاپور (موردەس/ دەبیری مەزن) تەواو بوو (كلارك و كلارك، 1395: 51). بەرفراوان بوون لەم ئاڕاستەدا بە نێوانگیری پرۆگرامە حكومییەكانی پێش لە درووستكردنی شەقام و بنیاتنانی كۆمپانیای نەوت لە باشووری شارەكەدا بوو.

 لە ماوەی ساڵەكانی 1335 و 1345 ژمارەیەك لە گوندەكانی دەوروبەری شار بەهۆی پەرەسەندنی شارەوە بوونە بەشێك لە شار و زەوییەك كە پێشتر بۆ كاری كشتوكاڵ بەكار دەهات، هەنووەكە ببووە بەشێك لەو ناوچانەی كە لەودا بینای تێدا درووست دەكرا و زۆربەی جووتیاران بوونە كرێكارانی هەقدەستی ڕۆژانەی ئەم بوارە. لە ساڵی 1325 دانیشتوانی كرماشان لە 88 هەزار و 622 كەسەوە لە ساڵی 1345 بووە 187 هەزار و 930 كەس (كلارك و كاستلو، 11973: 113). ڕێژەی دانیشتوانێك كە لە بەشی كشتوكاڵی شاری كرماشان كاری دەكرد لە سەدا 12.5 لە ساڵی 1335 كەم بووەوە بۆ لە سەدا 3.5 لە ساڵی 1345 (كلارك و كلارك، 1395: 105). لەم ساڵانەدا ڕیژەی زۆربوونی دانیشتوانی كرماشان لە سەدا 4.1 بووە (خسروی، بی‌تا: 13). لەم نێوەندەدا گەشەكردن و پەرەسەندنی شاری ئەم جۆرە پەیوەندیانەی بەرفراوان كرد، بەرفراوانبوونی “پیشەسازی” لە لقە جۆراوجۆرەكانی “ڕاژە”ی پەیوەندیدار بەوانیش درووست كرد، كە شار پێویستی بە هێزی مرۆیی و كۆچكردنی گوندنشینانی زیاتر كرد (گلنام، 1361: 30).

 لەم ساڵانەشدا زۆربەی باخ و زەوییە كشتوكاڵییەكان بەتایبەت لە باكووری شار شوێنی خۆیان دایە پیشەسازییە جۆراوجۆرەكان و درووستكردنی خانوو، لە ئەنجامدا ئاوی ئابشوران و كارێزەكان لە جیاتی ئەوەی بۆ ئاودێری بەكار بهێنرێن، زۆرتر بۆ پرۆژە و پرۆگرامە شارییەكان و درووستكردنی بینا تەرخان دەكران. كەمبوونەوەی زەوی كشتوكاڵ و شێوازیی بەرهەمهێنانی نوێ كە دەستی پێكردبوو پێویستی بە هێزی مرۆیی بوو و ڕۆڵێكی بەرچاوی لە كەم كردنەوەی ژمارەی كرێكارانی كشتوكاڵ لە شاری كرماشاندا هەبوو (كلارك و كلارك، 1395: 84).

 لەلایەكی دیكەوە كرماشان بە هۆی بارودۆخی سنووری و ستراتیژی و كێوستانی سەختەوە شوێنێكی شیاو بۆ بنیاتنانی بنكە سەربازییەكان بوو. لەسەر ئەم بنەمایە بنكە سەربازییەكان و پادگانەكانیش بوونە هۆكارێكی گرنگ لە جێگۆڕكێ كردنی دانیشتوانی لادێدا. درووستكردنی بنكە و دامەزراوە سەربازییەكان لە زەوی گوندنشینان بووە هۆی لە نێوچوونی دوو گوندی “پایەروەن” و “ناودەروەن” و گوندی “نۆكان”. هەنگاو گەلێكی لەم چەشنە بووە هۆی ئاوارەبوونی لادییەكانی ئەم دوو گوندە گەورە و جووتیارانی ئەم ناوچە لە دامەزراوە سەربازیی و هێزی ئاسمانی سەر بە سوپا كە لەسەر زەوییەكانیان جێگیر ببوون و سەرقاڵی درووستكردنی بینا بوون (گلنام، 1361: 65).

 لەم ساڵانەدا كرماشان وەك بازاڕێك و ناوەندێكی بازرگانی بۆ ناوچەكانی دەوروبەری ڕێژەیەكی بەرفراوان ڕاژەی دەستەبەر دەكرد. لە بەشی جێبەجێكاری، ئەم بابەتە بە هۆی ڕۆڵی شار وەك شوێنی منداڵدانی سەرمایەی ناوچەیی، ڕەنگ دەداتەوە. زۆربوونی دانیشتوانی شار پەرەی بە كەرتی ڕاژەكان دا و كەسانێكی زۆر لەم بەشەدا سەرقاڵی كاركردن بوون. بەرفراوانبوونی چینی مامناوەند بەتایبەت مامۆستایان، ئەندامانی سوپا، بازرگانان و بەڕێوەبەران و كرێكارانی كۆمپانیای نەوت موشتەری كارە ڕاژەییەكانن، بەتایبەت ژمارەیەكی بەرفراوان لە خزمەتكارانی خێزانی و تایبەت كە لە زۆربەی حاڵەتەكان لەلایەن كوردەكانەوە دابین دەكرێت، كە بەهۆی سیاسەتەكانی نیشتەجێكردنی حكومەتییەوە بە ناوچەكانی دەوروبەری شار كۆچیان كردووە (كلارك و كلارك، 1395، 98).

خشتەی ژمارە 1: دوایین كاری سەرۆكی خێزانە نموونەكان دوای كۆچكردن (سەرچاوە: گوڵنام، 1361: 162)

 هەروەها لە كرماشان كۆمپانیای نەوت 150 یەكەی نیشتەجێبوونی لە یەك كیلومەتری كۆمپانیا بۆ كرێكاران درووستكرد، كە بە دیزاینێكی سەرنجڕاكێش و ئاڕاستەیەكی پرۆگرامتەوەر یەكێك لە نموونە سەركەوتووەكانی خانووی هەرزان لە ئێران دێتە ئەژمار. قوتابخانەگەلێكیش بۆ منداڵی فەرمانبەران درووستكران و ئەم كۆمپانیایە ڕاژەی تەندرووستی و خۆشگوزەرانی و كلینیكێك بەڕێوە دەبات و ئەگەری كڕین بە هاوبەشی پێشكەش دەكات. هەروەها كەموكووڕی خانووی شیاو بووە هۆی ئەوەی وەزارەتی نیشتەجێبوون بە دابینكردنی دارایی ڕێكخراوی بەرنامه 400 یەكەی نیشتەجێبوونی یەك نهۆمی لە 3 كیلومەتری باكووری شاری كۆن درووست بكات (كلارك و كاستلو، 1973: 118). ئەم پرۆژەیە كە لە پاڵ تەنها ناوچەی نیشتەجێبوونی های كلاسی نوێ لە باشووری شار درووستكراوە، ناوچەیەكی سەوزی لە سنووری باكووری شار درووستكردووە. ئەمە هەوڵی حكومەتی ناوەندی بەمەبەستی خانووی سۆبسیدی بۆ ژمارەیەكی بەرچاو لە فەرمانبەرانی حكومەتی و پلە نێوەنجییەكان لە شار دایە. هێشتا بۆ گوتنی سەركەوتووبوونی ئەم پرۆژە زووە، بەڵام قەبارە و ناوەڕۆكی یەكەكانی نیشتەجێ بوون و سیاسەتی تەرخانكردنی، پیشانی دەدات كە ناوچەی جیاوازی چینی نێوەنجی لە حاڵی گەشەكردن دایە. لە زۆر لایەنەوە هەر سێ گۆڕانكاری (خانوو) بەرێوەبەرانی نەوت، كرێكارانی نەوت و خانووی حكومەتی بە شێوەیەكی بەرچاو دژیەكییان لەگەڵ شاری بەرفراوان و فەرمانگەی پلانداناندا هەیە (سەرچاوەی پێشوو).

ڕاژەی شاریی گرنگترین پێوەری جیاكردنەوەی ناوچەكان لەم ساڵانەدا بوو. ناوچە باشووریی و تازە درووستكراوی شار لە ئیمكانیاتێك وەكو كارەبا، ئاو و ئاوەڕۆ و ژینگەی پێویست بۆ كاتی بەتاڵییان هەبوو، كە لە ناوچەی باكووری و كۆنەكانی شار لە بەردەستدا نەبوو. پێكهاتەی كۆنی شار كە بە هۆی دەستڕانەگەیشتنی ماتۆڕی ببووە ناوچەیەكی كەلاوە، هەنووكە به كەرتی كەمبایەخی شار دێتەئەژمار (كلارك و كاستلو، 1973: 115). بەشی كۆنی شار بووەتە شوێنی نیشتەجێبوونی كۆچبەرانی هەژار لە شارەكان و خێڵەكانی دەوروبەر. ژمارەیەك لەم كۆچبەرانەش لە كاروانسەراگەلێكدا نیشتەحێ دەبن، كە ئیدی ڕۆڵێكیان لە بازرگانیدا نییە و كەلاوەن (سەرچاوەی پێشوو: 117). گەڕەكە نوێیەكان لە باشووری خۆرئاوای شار خاڵی بەرامبەری ئەم گەڕەكە كۆنانەن. لەم گەڕەكانە بەهای موڵك شوێنكەوتووی نزیكایەتی له شەقامی سەرەكییە، چەندە دوورتر بێت هەرزانترە. لە ساڵەكانی 1340 نرخی زەوی كەنار شەقام لە 500 ڕیاڵ هەتا 3000 ڕیاڵ لە بەرزبوونەوە و دابەزیندا بوو. زەوییەكانی ناوخۆی بلۆكە شارییەكانیش لە 200 ڕیاڵەوە هەتا 1000 ڕیاڵەوە كڕین و فرۆشتنیان پێوە دەكرا (سەرچاوەی پێشوو: 114ـ116).

بەپێی سەرژمێری دانیشتوان لە ساڵی 1345، 16633 یەكەی نیشتەجێبوون لە كۆی گشتی 18394 یەكە، كەڵكیان لە ئاوی بۆڕی شاری وەردەگرت: 1604 حاڵەت، ئاوی بۆرییان لە ناوخۆی ماڵەوە هەیە، لە كاتێكدا كە 5029 حاڵەت بە پۆمپ و كەلوپەلی دیكەی كۆكردنەوەی ئاو کەڵکیان لە سەرچاوەی ئاوی شاری وەردەگرت كە لە ناو خانوودا نەیانبوو (كلارك و كلارك، 1395: 199). لە بواری ئاوەڕۆی شاریشەوە گەڕەكە كۆنەكانی شار سوودیان لەم پرۆژە وەرنەگرت و پشكی گەڕەكە تازە بنیاتنراو و دەوڵەمەندنشینەکان بوو (سەرچاوەی پێشوو: 201).

 كارەباش لە ژینگەی شاری وەكو بابەتە ئاماژەپێدراوەكان لەلایەن حكومەتەوە دابین دەكرا. بە شێوەیەکی گشتی لە خەرمانانی (شهریور) 1345 نزیكەی 15402ی بەكارهێنەر هەبوو و بەپێی سەرژمێری دانیشتوانی 1345، نزیكەی 12074 یەكەی نیشتەجبوون لە 18394 كۆی گشتی یەكەكانی نیشتەجێیبوونی شار كارەبایان هەیە (كلارك و كلارك، 1395: 209).

نەخشەی 2: نرخی زەوی لە كرماشان ـ ساڵەكانی 1340 (سەرچاوەی كلارك و كلارك، 1395: 239).

بەرنامەی مۆدێرنیزاسیۆنی پەهلەویی دووەم دوای مەترسییەكانی گواستنەوەی دەسەڵات و كودەتای 1332 و بە لاوەنانی هێزە كۆمەڵایەتییەكان بە ڕابەری موسەدیق، زۆر خێراتر و بەپەلەتر بوو. داهاتە نەوتییەكان بوونە پشتیوانەی پرۆگرامەكانی نوێسازی لەسەرەوە و بەپێچەوانەی پرۆگرامی یەكەمی پەرەسەندن كە دابیننەكردنی دارایی و كێشمەكێشە سیاسییەكانی بە نیشتمانیكردنی پیشەسازی نەوت و بڕینی داهاتی حكومەت، بە كەمترین هەنگاو کۆتایی بەو هێنا (ڕێكخراوی بەرنامه و بودجە، 1343: 2ـ3). پرۆگرامی پەرەسەندنی حەوت ساڵەی دووەم لە ڕەشەمەی 1334 لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانییەوە پەسەند كرا. بودجەی سەرەتایی بۆ تەواوكردنی پرۆژەكانی پرۆگرامی یەكەم و جێبەجێ کردنیان، لە پرۆگرامی دووەمدا 70 ملیار ڕیاڵ لەبەرچاو گیرا، كە بە هەمواركردنەوەی بۆ 84 ملیار ڕیال بەرز كرایەوە (سەرچاوەی:3). پشتیوانەی ئەم پرۆگرامە داهاتی زۆربووی حكومەت لە نەوت بوو. پاشەكەوتی دراوی حكومەتی ئێران لە 5.6 ملیۆن دۆلار لە ساڵی 1334 بۆ 53 ملیۆن دۆلارر لە ساڵی 1336 بەرز بووەوە (ڕێكخراوی بەرنامه، 1343:5). بەرخۆرگەرایی و زۆربوونی هاوردەكردنی کاڵا بەرخۆرییەكان، ئەنجامی داهاتە نەوتییەكان بوو كە بەرزەفڕانە شای هان دەدا.

بەرنامەی دووەمی پەرەسەندن بە شۆڕشی سپی و گرنگترین تەوەری ئەو واتە چاكسازیی لە خاوەنداریەتی زەوی كۆتایی هات و كۆمەڵێك گۆڕانكاری لە پێكهاتەی چینایەتی و كۆمەڵایەتی درووست بوو، كە بە جەمسەری كردنی زۆرتری چینە كۆمەڵایەتی و بەرفراوانبوونی چینی مامناوەندی لێكەوتەوە (سوداگر 1369: 170). كۆچكردنی گوندنشینە ڕزگاربووەكان لە پەیوەندییەكانی زەوی بۆ شار، سیمای شار و گوندی گۆڕی.

 دوای چاكسازی زەوی و هەتا ساڵی 1354، لە سەدا 66ی خۆش نشین و لە سەدا 60ی خێزانەكانی خاوەنی كەمتر لە 1.5 هێكتار (6 دۆنم) زەوی كۆچیان كرد، بەڵام لە نێوان خێزانەكانی خاوەنی زیاتر لە 4 هێكتار زەوی تەنها لە سەدا 27 كۆچیان كرد. (خسروی، بی تا: 113). دامەزراندنی كۆمپانیاكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و پشكداری كشتوكاڵ كە زەوییە بچوكەكانیان بە یەكتر دەبەستەوە، بووە هۆی بێكاربوونی ژمارەیەك لە نەسەقدار و تازە خاوەن زەوییەكانی دوای چاكسازیی خاوەنداریەتی زەوی و شەپۆلی كۆچكردن بۆ شاری دووبارە كردەوە (سەرچاوەی پێشوو: 320).

 لەژێر كاریگەریی چاكسازیی خاوەنداریەتی زەویی لە گوند و بەرنامەی پەرەسەندنی شارنشینی دانیشتوانی كرماشان لە 125 هەزار كەس لە ساڵی 1335 بۆ 297 هەزار كەس لە ساڵی 1355 بەرز بووەوە. لە وەڵامدانەوە بە پێویستی خانووبەرە لە ماوەی ساڵەكانی 1345 هەتا 1355 حكومەت درووستكردنی شارۆچكەكانی ئاناهیتا، 22 بەهمەن، ئابادانی و مەسكەن و ئیلاهیەی دەست پێكرد. ڕووبەری زۆری پارچە زەوییەكان ـ 300 مەتر و سەرتر ـ و نرخی بەرزی زەوییەكانی ناوخۆی گەڕەک، بووە هۆی ئەوەی ژێردەستە شارییەكان و كۆچبەرانی لادیی توانای كڕینی خانوویان لەم گەڕەکانە نەبێت (قلی پور، 1393: 71). لەلایەكی دیكەوە پەرەسەندنی شارۆچكەكان بووە هۆی تێكەڵبوونی گوندەكان لەگەڵ شار و كڕین و فرۆشتنی زەوییە كشتوكاڵییەكان بووە هۆی بۆرس بازی زەوی و موڵكەكان و زۆربوونی نرخی دەرەوە لە توانایی دارایی ژێردەستەكانی شاری. چاڵە چاڵە، چەقا میرزا، چەقا كەبود و چەقا گەلان لەو گوندانەن، كە لە ساڵی 1355 تێكەڵ بە شار بوون (ایراندوست، 1380: 45).

 هێزی كاری درووستكردنی ئەم شارۆچكانە و هێزیی كاری ڕاژەیی شار بەهۆی ڕۆڵی كاركردێك كە به هێزی هەرزانی كار دەهاتنە ئەژمار لە پرۆگرامی ڕەسمی خانووبەرە كەوتنە دەرەوە و بە ناچاری لەو ناوچانەی شار كە نرخیان هەرزان بوو نیشتەجێ بوون. هەتا كۆتایی حكومەتی پەهلەویی دووەم ناوچەگەلێكی بەقەراخشارنشین كراو كە ژێردەستەكانیان لەخۆ گرتبوو، بەشێوەیەكی بەرچاو گەشەیان كرد: شاتەرئاباد زەوی وەقفی بوو و ئەوقاف ئامادە نەبوو ئاو بە جووتیارانی ئەم ناوچەیە بدات، بۆ ئەوەی جووتیاران ناچار بن زەوییە كشتوكاڵییەكانی خۆیان تەسلیم بكەن. شاتەرئاباد بە هۆی هەرزانی زەوییەكان یەكێك لە ناوەندەكانی كۆبوونەوەی ژێردەستە شارییەكان بوو (گلنام، 1361: 97-99). باخی نەی یەكێك لە گوندەكانی شاری كرماشان بوو، كە زەوییەكانی ئەو لە سەردەمی چاكسازی خاوەنداریەتی زەوی بە شێوەی بێبەرامبەر لەلایەن حكومەتەوە دەستیان بەسەردا گیرا. گەشەكردن و پەرەسەندنی باخی نەی بە شێوەی بەرفراوان دەگەڕێتەوە بۆ درووستكردنی بیناكانی شارۆچكەی 22 بەهمەن، كە كرێكارانی بیناسازی لەم گەڕەكەدا نیشتەجێ بوون (سەرچاوەی پێشوو: 75). دەوڵەت ئاوا كە شوێنی نیشتەجێ بوونی ئاوارەكانی لافاوی خۆرئاوای كرماشان بوو لەلایەن حكومەتەوە تەسلیم بەو كەسانە كرا، كە زیانیان پێگەیشتبوو، بەڵام زەوییەكانی دەوروبەری بووە شوێنی بیناگەلێكی نادڵنیا و ژێردەستەكانی بۆ لای خۆی ڕاكێشا (قلی پور، 1393: 80). جەعفەرئاواش لە ماوەی ساڵەكانی سەرەتای 1350 بیچمی گرت و بەهۆی نرخی نزمی زەوییە وەقفییەكان بووە شوێنی سەرنجڕاكێش بۆ هەژارانی شاری (گلنام، 1361: 114). قەرەچی ئاوا كە بەرهەمی كۆكردنەوەی چەند شوێنی نیشتەجێبوونی ناجێگیر بوو لەلایەن خەڵكەوە دەستی بەسەردا گیرا و بە درووستكردنی سەرپەنا بۆ كەسانێك بە هەژاری زۆرەوە بیچمی گرت (سەرچاوەی پێشوو: 121). بیچمگرتنی ئەم ناوچە پەراوێزانە هاوكات لەگەڵ بنیاتنانی شارۆچكەگەلێك بوو، كە حكومەت بۆ دابینكردنی خانووی شاریی بنیاتی دەنا.

 نەخشەی 3: گۆڕانكاریی شاری كرماشان لە ماوەی ساڵەكانی 1335 هەتا 1345 (كلارك و كلارك، 1395: 97).

دەبێت دان بەوەدا بنین كۆچكردنی گوندنشینان بۆ شار یەكێك لە ئامانجە پلان بۆ دانراوەكانی حكومەت بوو. ” شا بە سەربەرزییەوە پێش بینی دەكرد لە داهاتوویەكی نەك زۆر دوور (هەتا ساڵی 1360) دانیشتوانی گوندەكان بۆ لە سەدا 5 هەتا 6ی دانیشتوانی كۆی وڵات كەم بكاتەوە” (سوداگر، 1369: 279). بەهۆی ئەم سیاسەتانەوە بەپێی ئاماری بانكی ناوەندی پشكی كشتوكاڵ لە بەرهەمهێنانی ناپەتی ناوخۆیی لە سەدا 36.8 لە ساڵی 1338 بۆ لە سەدا 8.5 لە ساڵی 1356 كەم بووەوە (سەرچاوەی پێشوو 287). بەرهەمهێنانی تاكەكەسی كشتوكاڵ لە بەراورد لەگەڵ لقەكانی دیكەی ئابووری نیشتمانی ڕەوتی داكشانی گرتەبەر، بە شێوەیەك كە لەبەرامبەر زۆربوونی 10 بەرامبەری داهاتی ساڵانەی وڵات لە ساڵی 1338 هەتا 1353، داهاتی بەشی كشتوكاڵ دوو بەرامبەر بوو (سەرچاوەی پێشوو: 288).

 نەخشەی ٤: گەڕەکەکانی بەقەراخشارنشین کراوی کرماشان و شارۆچکەسازییەکان لە ساڵەکانی ١٣٥٠

هەژاری گوندنشینەكان كە لەبەرامبەر خۆشگوزەرانی شار زیاتر لە پێشوو پێی ئاگاداربوونەوە هۆكاری دیكەی كۆچبەرانی گوندنشینەكان بۆ شارەكان بوو. ڕێژەی نێوەندی تێچوونی بەرخۆری (خۆراكی و ناخۆراكی) مانگانەی گوندنشینەكان لە ساڵی 1353، نزیكەی 988 ڕیاڵ و شارنشینەكانی 21909 ڕیاڵ بووە (سەرچاوەی پێشوو: 288). لە هەمانكاتدا ڕێژەی نێوەندی مووچە بۆ 55 كاتژمێر كاری هەفتانەی فەرمانبەرانی كارگێڕی لە ساڵی 1351، نزیكەی 1248 ڕیال و هەقدەستی كرێكارانی كشتوكاڵ بۆ 59 كاتژمێر كار 557 ڕیاڵ بوو (سەرچاوەی پێشوو: 687).

 كۆماری ئیسلامیی

ڕووداوی شۆڕش و ئەنجامە پێکەوە زیادبووەکانی لەگەڵ پرۆگرامی ئابووریی پەهلەویی دووەم، كاریگەری گرنگی لەسەر ژینگەی شاری كرماشان بەجێهێشت. بەڵێنە ئۆتۆپیاییەكانی شۆڕش بۆ خانووی بێبەرامبەر، كار و گرنگی پێدان بە هەژارەكان، شەپۆلێك لە كۆچبەرانی بەرەو شار ڕێكخست، كە چاوەڕوانی سوودوەرگرتن لە بەهرەكانی شۆڕشیان لە مێشكدا بوو (بیات،1390: 153). شەڕی سەپاو دووەمین ڕووداوی گرنگ لە تێگەیشتنی ژینگەی شاری كرماشانی دوای شۆڕشە. “نزیكەی 25000 كەسی كۆچبەری شەڕ لە ڕۆژەكانی سەرەتای دەستپێكردنی شەڕ لە كرماشان نیشتەجێ كران” (تدبیر شهر، 1382: 26). لە ماوەی ساڵەكانی 1359 هەتا 1362 ناوچەی قەراخشاری كرماشان لە 6 كیلومەتری بۆ 80 كیلومەتری چوارگۆشە زیاد بوو (بیات، 1390: 151). ئاوارەكانی شەڕیش زیادبوونە سەر كۆچبەران و لە ماوەی ساڵەكانی 1355 هەتا 1365 دانیشتوانی كرماشان دوو بەرامبەر بوو (سەرچاوەی پێشوو: 153).

 پاڵنەری كۆچبەرانی گوندنشین، ئابووریی بوو. لە ساڵی 1361 خێزانێكی گوندی كەمتر لە نیوە (لە سەدا 44)ی خێزانێكی شاری داهاتی هەبوو. لەسەر بنەمای ئەنجامەكانی لێكۆڵینەوەیەك لە ساڵی 1373 هۆكاری كۆچكردنی لە سەدا 85ی لادێیەكانی ئیسفەهان و هەمەدان، داهاتی كەم و ئاو و زەوی ناتەواو بووە (سەرچاوەی پێشوو: 154). سامانی ئابووریی سیاسی جێگیر، توانایی وەرگرتنی هەژانی دانیشتوانی لە شارەكاندا نەبوو. لە ساڵی 1357 لە بەرامبەر هەر 1000 كەس بە شێوەی نێوەندی تەنها 117 خانوو هەبوو (سەرچاوەی پێشوو: 152) و بە لەبەر چاوگرتنی 5 كەس بۆ خێزانێک بۆ نیوەی دانیشتوان خانوو بوونی نەبوو. بە سەرنجدان بە كۆچكردنەكانی دوای شۆڕش و ئاوارەكانی شەڕ ئەم بارودۆخە لە ساڵەكانی دواتر نالەبارتر بوو. ڕێژەی بێكاری لە سەدا 10ی ساڵی 1355 بۆ لە سەدا 18.7ی ساڵی 63 بەرز بووەوە و لە سەدا 64 بێكارەكان لە شاردا دەژیان (سەرچاوەی پێشوو: 154).

 لەم قۆناغەدا شاری كرماشان زۆر كەوتە ژێر كاریگەری شۆڕش و شەڕەوە. پەرچەكرداری حكومەت لەبەرامبەر بارودۆخی ئارایی ڕێوشوێنی پرۆگرامەكانی دابینكردنی خانووی شاری بوو. چالاكییەكانی حكومەت لە ساڵەكانی 1362 هەتا 1368 لە پەیوەندی لەگەڵ بواری خانووبەرە لە چوارچێوەی شەش بەرنامە ڕێكخرا: بەرنامە دابینكردنی خانووی كرێكاران: 247.5 ملیار ڕیال، دابینكردنی خانووی فەرمانبەران: 215.6 ملیار ڕیال، درووستكردنی خانووی هەرزان: 34.8 ملیار ڕیال، نۆژەنكردنەوەی ناوچە زیان لێكەوتووەكان: 23.4 ملیار ڕیال، دابینكردنی خانوو لە گوندەكان: 27.2 ملیار ڕیال و بەرنامەی یارمەتیدانی ئێعتباری: 24.8 ملیار ڕیال (امایش سرزمین، 1396: 125).

 لە بەرنامەی یەكەم كە سیاسەتی ئەو تەسلیمكردنی زەوی بوو، بەپێی ڕاپۆرتی وەزارەتی خانووبەرە و شارسازی لە موردادی (گەلاوێژی) 1365 نزیكەی 422.3 هێكتار زەوی لە شاری كرماشان بەمەبەستی تەسلیمكردن بە موشتەرییەكان ئامادەبوو. دابەشكردنی زەوییەكان لە چوار گەڕەكی دەوڵەت ئاوا، ئێلاهیە، سەرخە لێژە، موراد حاسڵ و بۆلواری ژن بە پێی خشتەی ژمارە 2 جێبەجێ كرا.

بەپێی یاسای زەوی شاریی پەسەندكراوی 1366 ڕێگە بە وەزارەتی خانووبەرە و شارسازی درا، زەوییە پێویستەكان بۆ خانووبەرە و ڕاژەی گشتی جیا لە کەڵك وەرگرتن لە زەوییە مردووەكان و حكومەتی لە زەوییە بەیارەكانی شارەوانیش كەڵك وەربگرن و كەسانی حەقیقی و یاسایی خاوەنی ئەم زەوییانە ناچار بە هاوكاری و ناچار بە تەسلیمكردنی ئەو زەوییانە كران (ایراندوست، 1389: 190). هەتا ساڵی 1365 كۆمپانیا هەروەرزییەكانی خانووبەرە چالاكییەكی سنوورداریان هەبوو و لە سنووری دابینكردنی پێویستی خانووی گشتی هەوڵیان دەدا، بەڵام ئەم كۆمپانیا هەرەوەرزیانە لە ساڵی 1365 بوونە داواكاری سەرەكی زەوی. كۆمپانیا هەرەوەرزییەكان كەڵكیان لە لاوازكردنی ناوەندەكانی پەسەندكردن و دەسەڵاتی خۆیان وەردەگرت و زەوییە گەورە و پەراوێزەكانی شار لە دەرەوەی شار بە شێوەی یاسایی زیاد دەكردە سەر سنووری شار و بە ئامادەكردنێكی لانیكەمی دەیانفرۆشت (تدبیری شهر، 1382: 28).

 خشتەی2: ئامادەكاری زەوی شار لە مورداد مانگی 1365 ـ (سەرچاوە ” آمایش زمین/ 1396: 122)

ڕووبەری زەوییە ڕادەستكراوەكان و تێچوونی درووستكردن، هەژارانی شاری ناچار كرد زەوییەكانیان بفرۆشن. ئەم زەوییانە بوونە ئامرازی وەبەرهێنانی سوودوەرگرتن و چینی مامناوەندی شاریی و دەستی هەژارانی لە بوونی خانوو بەتاڵ هێشتەوە. هەتا ساڵی 1367 كە كۆمپانیاكانی هەرەوەرزی خانووبەرە بەرپرسی چارەسەركردنی كێشەی خانووی توێژە كەم داهاتەكان بوون، خۆیان بوونە بازرگانی زەوی. پەرەسەندنی شار بەهۆی درووستكردنی شارۆچكەكانەوە بووە هۆی تێكەڵبوونی هەندێ ناوچەی لادێی بە ناوچە شارییەكانەوە. لە ماوەی ساڵەكانی 1360 گوندەكانی چەقامیرزا و چەقاگەلان بوونە بەشێك لە شار، بەڵام پێكهاتەیەكی گوندییان هەبوو، بەم بۆنەوە نرخی كەمی زەوییەكان و نیشتەجێبوونی كۆچبەران، بوونە قەراخشارنشینی.

 سیاسەتی تەسلیمكردنی زەوی بووە هۆی بەرفراوانبوونی شارۆچكەكان لە كرماشان. هەتا ساڵی 1365 شارۆچكەكانی فەرهەنگیان، كارمەندان و تەعاوەن لە باكووری شار و كیان شار، ڕسالەت و ئاریاشار لە خۆرهەڵاتی شار درووستكران (قلی پور، 1391). بەڵام بەرزبوونەوەی تێچوونی زەوی لە بەرهەمهێنانی خانووبەرە، نزمی ئاستی توانای دارایی خێزانەكان بە بەراورد لەگەڵ نرخی یەكەكانی نیشتەجێبوون، نزمی ئاستی پشكی قەرزەكانی بانك لە كۆی نرخی تەواو بوو، نەبوونی توانایی ئامادەبوونی بەرهەمهێنەرە وردەكان و توێژی كەم داهات (اطهاری، 1374: 63) ژێردەستانی شاری لە بازاڕی خانووبەرەی ڕەسمی بە لاوە نران و پەنایان بردە بەر ناوچە پەراوێزەكان.

 دوای دەستپێكردنی حكومەتی سازەندەیی، لە سەرەتای ساڵەكانی 1370 ئاڕاستەی حكومەت بەرەو گەشەكردنی ستوونی و درووستكردنی شوقە لە شارەكاندا بوو. دابینكردنی خانوو بۆ فەرمانبەرانی حكومەت و دانی قەرز بە سووی كەم بووە سیاسەتی زاڵ، بەڵام سیاسەتی كرێ بە مەرجی خاوەنداریەتیش بەهۆی قستی ڕێكوپێك و تا ڕادەیەك زۆر بە بەراورد لەگەڵ هەقدەستی كرێکاران كە ڕۆژانە هەقدەستیان وەردەگرت، هەژارانی شاری لە خۆنەدەگرت.

نەخشەی ژمارە 5. گەڕەكە پەراوێزنشینكراوەكان لە ساڵەكانی 1360

لە ماوەی ساڵەكانی 1365 هەتا 1375 سیاسەتی دابینكردنی خانووبەرە. بەرفراوانكردنی شارۆچكە پاشکۆکان لە كرماشان بوو. لە باكووری خۆرهەڵات شارۆچكەكانی زەفەر، تەكاوەر، هەوانیرۆز، جیهاد، پەرواز، نەساجی، لە خۆرهەڵات شارۆچكەكانی سوپا، كەهریز (ئازادەگان)، بەسیج، كەرتی دووی شارۆچكەی سەجادیە، شاری سالم و شاری هێزی ئینتیزامی، لە خۆرئاوا شارۆچكەكانی گولەكان، شارۆچكەی چەقامیرزا، ئۆتۆبوسڕانی و جانبازان و لە باشوور شارۆچكەكانی ژاندارمێری، شارۆچكەی جیهاد و پەردیس درووستكران (قلی پور، 1391).

 لە ساڵی 1374 نرخی زەوی لە كرماشان لەسەر بنەمای بڕیاری كۆمیسیۆنی دابەشكردنی موڵك لە شارۆچكەی كرماشان لە بەرواری 15/8/74 لە ناوچەكانی باشووری شار لە سنووری شەقامی كەسرا لە 1700 تمەن هەتا 60 هەزار تمەن بۆ هەر مەترێكی چوارگۆشە دەستنیشان كرا. لە هەمان ساڵدا نرخی زەوی لە شارۆچكەكانی كیان شار و ئاریا شار لە 400 تمەنەوە هەتا 30 هەزار تمەن بۆ هەر مەتری چوارگۆشە دەستنیشان كرا (طرح جامع، 1381: 22). بە پێی یاسای كار لە ساڵی 1374 و بە لەبەرچاوگرتنی لە سەدا 49ی هەڵاوسان، لانیكەمی هەقدەستی كرێكار، مانگانە 16 هەزار تمەن بوون (مرکز امار، 1391).

 لە ماوەی ساڵەكانی 1376 هەتا 1384 حكومەت بە پرۆژەی گشتگیری خانوو هەنگاوی بەرفراوانی لە بەرهەمهێنانی خانووبەرەدا دەستپێكرد. بەپێی ئاماری بانكی ناوەندی ساڵانە 370 هەزار یەكەی نیشتەجێ بوون لە بازاڕ خراونەتەڕوو، كە ئەم بڕە هەتا كۆتایی ساڵی 1384 بووە 400 هەزار یەكە (آقایی، 1396: 11). بەڵام ئەم یەکەی نیشتەجێبوونانە گرێیەكیان لە كێشەی خانووبەرەی هەژارەكانی شار نەكردەوە. هەتا كۆتایی ساڵی 1384 نزیكەی لە سەدا 50ی كۆی ئەو خێزانانەی كە لە ئاستی وڵات خانوویان نەبوو، ئەندامی ڕێژەی دەیی داهات لە پلەكانی 1 هەتا 4 بوون (سەرچاوەی پێشوو).

 لە ساڵەكانی 1380 كابینەی نۆیەم بە خانووبەرەی مێهر هەنگاوێكی گەورەی بۆ دابینكردنی خانووی هەژاران نا. ئایدیای ناوەندی خانووی مێهر لادانی نرخی زەوی لە نرخی خانوو بوو، بەڵام بەهۆی كەلێنی گەورەی توانایی دارایی هەژاران و نرخی خانوو لە كۆتاییدا خانووی مێهر بووە بابەتی بازرگانی چینی مامناوەند و لە ئامانجی سەرەكی خۆی دووركەوتەوە. لە سەرەتادا ئەگەری كڕین و فرۆشتنی ئەم خانووانە نەبوو، كە بە هۆی یاساوە زۆر گرنگ بوو، بەڵام لە قۆناغەكانی دواتر شیاوی كڕین و فرۆشتن بوو و دوای ئەو ئەم باسە هاتە ئاراوە كە بڕیار نییە خانووی مێهر كە ڕێژە دەییەكانی خوارەوەی كۆمەڵگە لە خۆبگرێت، بەڵكو بۆ ڕێژە دەییەكانی سەرترە و كەم كەم خانووی مێهر، لە پرۆژەیەكی پشتیوانی كەسانی كەم داهاتەوە بووە خانووی توێژەكانی چینی مامناوەند (هزارجریبی و امامی غفاری، 1398: 11).

 بۆ هەڵسەنگاندنی ئەنجامی سیاسەتەكانی خانووبەرە لە كرماشان هەتا ساڵی 1390 دەتوانین ئاماری هەندێ داشكان بە بەڵگە بێنینەوە. لەسەر بنەمای لێكۆڵینەوەی ڕوستایی و هاوكاران (1391) لە سەر بنەمای پێوەرە تێکەڵاوەکانی هەژاری لە ساڵی 1375، لە سەدا 10ی بلوكەکانی شار زۆر هەژار، لە سەدا 1 هەژار، لە سەدا 80 مامناوەند، لە سەدا 1 خۆشگوزەران و لە سەدا 3ی بلوكەکانی شار زۆر خۆشگوزەران بوون. لە ساڵی 1385 ئەم ژمارانە بەشێوەیەكی بەرچاو گۆڕاون، لە سەدا 21 زۆر هەژار، لە سەدا 22 هەژار، لە سەدا 29 مامناوەند، لە سەدا 20 خۆشگوزەران و لە سەدا 8ی بلوكەكان زۆر خۆشگوزەران بوون (ڕوستایی و همكاران، 1391: 30 و 31) كە پیشاندەری بەجەمسەری بوونی شار لە نێوان زۆرینەی هەژار و كەمایەتی خۆشگوزەرانە.

نەخشەی ژمارە 6: پانتایی هەژار لە بلوكەكانی شاری كرماشان بە تێكەڵاوكردنی چوار هۆكار لە ساڵ 1385 (ڕوستایی و همكاران 1391: 33)

 سیاسەتی خانووبەرەی حكومەتی ئێعتدال لەگەڵ هەوراز و نشێوی كوشەندە لە ئابووریی فراوانی وڵات لە ساڵی 1392 هەتا 1400، لە شەش تەوەردا شیاوی كورت كردنەوەیە: 1 ـ تێبینی تەكنیكی و درووستكردنی خانووبەرە، 2 ـ باشتر درووستكردن و نوژنكردنەوەی پێكهاتەی پووكاو، 3 ـ سەرنجدان بە قەراخشارنشینی و شوێنە ناڕەسمییەكانی نیشتەجێبوون، 4 ـ دابینكردنی خانووبەرەی پشتیوانی و كۆمەڵایەتی. 5 ـ سەرنجدان بە بارودۆخی كۆچبەری، پرۆسەی قەراخشارنشینی، خانووی هەژاران، 6 ـ دابینكردنی خانووبەرەی كەم ئەندامانی شەڕ (مرکز تحقیقات مجلس، 1398: 8). لەم دەورەشدا سەركەوتنێك لە پەیوەندی لەگەڵ بارودۆخی خانووبەرە بۆ توێژە كەم داهاتەكان دەستەبەر نەبوو. یەكێك لە بڕیارە تایبەتەكان لە پرۆگرامی شەشەمی پەرەسەندن، دابینكردنی سەرچاوەی دارایی و ئاسانكاری هەرزان و زەوی پێویست بۆ یارمەتی درووستكردن یان كڕینی خانووە كە ساڵانە ئامادەكردنی لانیكەم پەنجا هەزار یەكەی نیشتەجێ بوون بۆ توێژە كەم داهاتەكان بە پێش خستنی شارەكانی ژێر سەد هەزار دانیشتوو بووە، كە دەزگاكانی بەرپرس هیچ هەنگاوێكی بەرچاویان لەم بوارەوە نەناوە. وەزارەتی ڕێگە و شارسازیش لە بەڵگەمەندكردنی كاركردی خۆی بۆ یەكسانكردن لەگەڵ پرۆگرامی شەشەمی پەرەسەندن، ئاماژە بە دانی سوبسیدی بە خێزانەكانی خانووبەرەی یەكەم لە چوارچێوەی سندوقی پاشەكەوتی خانووی یەكەم داوە، بەڵام لە پراكتیكدا كەسانێك سوودیان لەم ئاسانكاریانە وەرگرتووە كە زۆربەیان لە ڕێژە دەیەكانی مامناوەوند جێگە دەگرن و خێزانە كەم داهاتەكان سوودیان لەم ئاسانكارییە وەرنەگرتووە (مرکز تحقیقات مجلس، 1399: 25ـ 26). نەخشەی 7 گەڕەكەكانی بە قەراخشارنشین كراوی كرماشان لە كۆتایی ساڵەكانی 1380 پێشان دەدات. لەبەرئەوەی كە ئەم نەخشە لە لایەن ڕێكخراوی پرۆگرامەوە ئامادەكراوە، كەڵك لە نازناوی نیشنگەی ناڕەسمی[5] لە وێناكردنی ئەم ناوچانە وەرگرتووە. لەم گۆشەنیگایەوە ئەم نەخشە هەموو ناوچە بە قەراخشارنشینەكانی لەخۆ نەگرتووە و بۆ نموونە گەڕەكی فەیزئاوا نەهێنراوەتە ئەژمار و لە ناسینی گەڕەكە قەراخشارنشینەكاندا گرنگی بە پێكهاتەی نیشتەجێبوون لە جیاتی پەیوەندی كۆمەڵایەتی و ئابووریی داوە. لەسەر بنەمای نەخشەكانی پرۆژەکە، دەتوانین بڵێین تەنها بەهایەکی بۆ ژمارەیەك لە گەڕەكە قەراخشارەکانی كرماشان هەیە و لۆژیكەکەی شیاوی بەرگری کردن نییە.

 نەخشەی7 گەڕەكەكانی قەراخشاركراو لە كۆتایی ساڵەكانی 1380

 دەبێت لەبارەی هەڵسەنگاندنی سیاسەتە دروشتەكانی خانووبەرەی لە ئێران بڵێین سیستەمی دارایی و بانكەكان لە ئێران خۆی لە بازرگانانی كەرتی خانووبەرەن و ئاسانكاری ئامادەكردنی خانووبەری كەرتێكی كەمبایەخ لە نرخی خانوبووە (لە سەدا 18 لە ساڵی 1398) (وزارت كار و ڕفاە، 1400: 10). ئەمەش لە كاتێك دایە كە ئەم قەرزەش نسیبی كەسانێكی كەم دەبێت. لەسەر بنەمای ڕاگەینراوی ئاشكراكردنی زەوی و بینای ڕێكخراوی بۆرس (1400) بانكەكان نزیكەی 37 ملیۆن مەتری چوارگۆشە زەوییان بۆ بەكارهێنانی جۆراوجۆر یان وەك موڵك هەبووە كە لە ساڵی ڕابردوو نەگۆڕاوە و مانای ئەو بازرگانی بانكەكان لە بازاڕی زەوی و بینایە. ئەمەش لە كاتێك دایە كە لە سی ساڵی ڕابردوو لە سەدا 80ی ئاسانكارییە بانكییەكان بە دوو ڕیژەی دەیەی دەوڵەمەند بڕاوە (امیدی، 1397).

 لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانین بڵێین كێشەی خانووبەرە لە ئێران نە خستنەڕوو بەڵکو سەرمایەسالارییە. لە ساڵی 1392 لەبەرامبەر 22.1 ملیۆن خێزانی وڵات 20.93 ملیۆن خانووبەرە هەبووە. لە ساڵی 1390 نزیكەی 1.6 ملیۆن یەكەی نیشتەجێ بوونی بەتاڵ لە وڵاتدا هەبووە، كە جیا لەو یەكانەی خەڵکی تێدا نیشتەجێن، خانووی زیاتر لە وڵاتدا هەیە (وزارت ڕاە، 1394: 5-6) بەڵام ڕێژەی خاوەنداریەتی خانووبەرە لە خێزانە شارییەكان لە سەدا 71.5 لە ساڵ 1384 بۆ لە سەدا 66.8 ی ساڵی 1391 دابەزیوە (سەرچاوەی پێشوو: 7). ئەم ژمارە لە ساڵی 1398 بۆ لە سەدا 64.1 دابەزیوە (وزارتی كار و ڕفاە، 1400: 12).

ماوەی زەمەنی چاوەڕوانی بۆ بوون بە خاوەن خانوو لە ساڵی 1398 نزیكەی 24.4 ساڵ بووە، كە ڕێژەی نێوەندی جیهانی ئەو 10 ساڵە (سەرچاوەی پێشوو:10). لەسەر بنەمای ڕاپۆرتی وەزارەتی ڕێگە و بان، ساڵەكانی چاوەڕوانی بۆ بوون بە خاوەنی خانوو لە ساڵی 1400 بۆ 178 ساڵ بۆ ڕێژەی دەیی یەكەم، 109 ساڵ بۆ ڕێژەی دووەم و 79 ساڵ بۆ ڕێژەی دەیی سێیەم بەرز بووەتەوە (ایری، 1400).

 هەژاری خانووبەرە بریتییە لە دوو ڕەهەندی بەدخانووبەرەیی[6] و خانووبەرەی زیانهێنەر[7]. لە ساڵی 95 لە سەدا 35ی دانیشتوانی شاریی وڵات تووشی هەژاری خانووبەرە و لە سەدا 45ی ئەوان خاوەنی خانوویەك نین بەكەڵك بێت (وزارت كار و ڕفاە، 1400: 24ـ25). لە سەدا 3ی خێزانەكانی وڵات و لە سەدا 1ی خێزانە شارییەكان تووشی هەژاری زۆری خانووبەرەن.[8] ڕێژەی خانووبەرەی بەد لە كرماشان لە سەدا 15.7ە. هەروەها لە سەدا 32ی خێزانە شارییەكانی پارێزگای كرماشان خاوەنی خانوویەك نین كە بە سوود بێت و لە سەدا 2.6 خێزانەكانی كرماشان تووشی هەژاری زۆری خانووبەرەن (وزارت كار و ڕفاە، 1400: 27ـ23).

 ئەنجام

 بەقەراخشاربوون دیاردەیەكی سەرتر لە دۆخی پێكهاتەیی یان ئاستی ئابووریی خێزانە شارییەكانە. سیاسەتە دروشتەكانی ئابووریی و پەیوەندییەكانی دابەشكردن كە پەرە بە كەڵەكەكردنی سەرمایە دەدات و حكومەت لە ئێران گرنگترین بریكاری ئەوە، لە هۆكارە بنەماییەكانی قەراخشارسازییە. لە چاوخشاندنی ئەدەبیاتی وتارەکە هەوڵدراوە جەخت لە سەر هۆكارەكانی قەراخشاریبوون بکرێتەوە. بە قەراخشارنشینی لە حكومەتە جیاوازەكان بەرفراوان بووە، كە پیشاندەری جێگیربوونی ئابووریی سیاسی دروشت لە سەد ساڵی ڕابردووە.

 لەلایەكەوە سیاسەتەكانی پەرەسەندن بەستراوەتەوە بە شارەوە و بەم بۆنەوە هۆكاری پێویستی بە هێزی كار لە پیشەسازی و ڕاژەی بابەتی شاری بووەتە هۆی كۆبوونەوەی هێزی كاری هەرزان لە قەراخ شارەكاندا. ژینگەی پێكهاتەیی شاریش پەرەی بەم جەمسەری كردنەی شوێنی نیشتەجێ بوون داوە و ناوچەگەلێك كە بە نزیكی بە بازاڕەوە یارمەتی ڕاكێشانی سەرمایە دەدەن بە بەرزكردنەوەی نرخی زەوییەكان و تێچوونی خانووبەرە، هێزی كاریان لە دەستڕاگەیشتن بە ناوچە بەسوودەكان دوورخستۆتەوە.

 قەراخشارنشینی تەنها بەرهۆی سیاسەتەكانی خانووبەرە نییە، بەڵام خانووبەرە لەو بابەتانەیە كە توانای خوێندنەوەی بابەتی ڕۆڵی حكومەت لە پەیوەندییە دروشتەكانی ئابووریی سیاسی دەخاتەبەرباس. بۆ نموونە پشكی حكومەت لە درووستكردنی خانووبەرە لە سەدا 20 لە پێش لە شۆڕش بۆ لە سەدا 4 لە ساڵەكانی دوایی دابەزیوە (مرکز تحقیقات مجلس، 1399: 5) تەسلیمكردنی خانووبەرە بە كەرتی تایبەت لە وڵاتێك كە زەوی تەنها ئامرازی بەرهەمهێنانی زێدەباییە لەگەڵ بۆرسە بۆ بەرهەمهێنانی ڕانتی لێدەكەوێتەوە و خانووبەرە دەكاتە کاڵایەك بۆ قەرەبووكردنەوەی شوێنی بەتاڵی سەرمایەداری پیشەسازی. حكومەت لە ڕێڕەوی پرۆگرامەكانی پەرەسەندن و یاساكانەوە، خۆی لە ڕانت خۆرەكانی زەوییە. جیا لەمە لە ساڵەكانی كۆتایی لە ئێران خانووبەرە پاڵنەری ئابووری ناسراوە و حكومەت بە ئاشكرا ئەوی وەك گرنگترین ناوەندی بەرهەمهێنانی زێدەبایی سوودی لێ وەردەگرێت و داهاتی لێ بەدەست دەهێنێت.

 لەم گۆشەنیگایەوە بەقەراخشارنشینبوون تەنها بابەتی پێكهاتەیی نییە و تێگەیشتن لەو بەستراوەتەوە بە خوێندنەوەی مێكانیزمەكانی ڕاكێشان و ڕەتكردنەوە، كە ڕەهەندی ئابووریی و كولتووری فرەچەشنی هەیە. دەبێت بۆ تێگەیشتنی لە قەراخشارنشین بوون سنووری ئاڕاستە زاڵەكان تێپەڕێنین و شیكاری پەیوەندیی دروشتی ئابووریی سیاسی بكەین. لە ئێران هەمیشە سیاسەتەكانی پەرەسەندن لەژێر كاریگەریی ئاڕاستەی سەرمایە تەوەر، قوربانی خۆی هەبووە، كە قەراخشارنشینەكان بەشی بینراوی ئەون. ئەم پرۆسەیە بە شێوەی جۆراوجۆر پەرەی بە قەراخشارنشینكراو داوە، كە ژێردەستانی شاریی بەشێكی بچوك لەوان دێنە ئەژمار.

 كۆچ كردن بۆ شار خۆی لەبەرهۆی ئەم میكانیزمەیە و كۆچبەران لەسەر بنەمای لۆژیكی زاڵی ئابووریی هەمیشە ناچار بە “كۆچ كردن بە دووی كار و نان” (مالجو، 1400) بوون. ڕاکێشانی سەرمایە لە گوندەوە بۆ شار و لە پەراوێزەوە بۆ سەنتەری جیهانی هۆكاری سەرەكی كۆچكردن دێتە ئەژمار. لەم گۆشە نیگایەوە ناتوانین كۆچكردنی گوندنشینەكان بۆ شار بە هۆكاری قەراخشارنشینی بزانین بەڵكو دەبێت بەهۆی ئەو پەیوەندییانە بزانین كە تاكەكانی ناچار بە كۆچكردن كردووە.

 لە ئێران هەمیشە حكومەت ڕۆڵی سەرەكی لە بەرفراوانكردنی لۆژیكی سەرمایەداریدا هەبووە، بەڵام حكومەتیش ناچار بە جێبەجێكردنی سیاسەتگەلێكە كە لۆژیكی گشتگیری سەرمایەی جیهانی لەسەر بنەمای ئەو كار دەكات. بەم وەسفەوە پرسی بە قەراخشاری بوون ناتوانێت لە ڕێڕەوی بابەتگەلێك وەكو بەتوانا كردن، تەحەمولكردن یان كۆچكردنی پێچەوانە و بۆچوونی پێكهاتەیی لە نێوبەرین. ئەگەر سنووربەزاندنی زانیارییەكانی ئەم وتارە ڕێگەپێدراو بێت، دەتوانین ئەم بارودۆخە لە كۆی وڵات و لە ئاست پارێزگا پەراوێزخراوەكان و ناوەندی ببینینەوە. وا هەست دەكرێت نزیكایەتی لە نێوان بارودۆخی ناوچەكانی وڵات لە ئاستی نیشتمانی لەگەڵ بارودۆخی ناوچە بە پەراوێزخراو لە شارێكدا بوونی هەیە، كە بەراوردكردنی ئەوان یارمەتی خوێندنەوە و تێگەیشتن لە لۆژیكی ئەم دیاردە دەدات.

پەرەسەندن، گرنگترین گێڕانەوەی دروشتی زانستە كۆمەڵایەتییەكان بۆ شیكاری ڕۆڵی حكومەت لە پەیوەندییە ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكانە. ئەم چەمكەش لە ژێركاریگەریی ئەزموونە مێژووییەكان لە وڵاتانی جیاواز دیسان خوێندنەوەی بۆ كراوە و لەگەڵ چەمكی پەرەسەندنی جێگیر شوێنی پڕ کراوەتەوە. هەتا شوێنێك كە پەیوەندی بەم وتارەوە هەبێت، كەرتێكی گرنگ لە پەرەسەندنی جێگیر بۆ یەكسانی تویژەكانی كۆمەڵگە، سوودوەرگرتن لە قازانجەکانی ئەو و بەو شێوەی كە ڕیمۆن بۆدن (1394) ڕوونی دەكاتەوە، پەرەسەندن لە ژێر كاریگەری پەیوەندییە سیاسی و مێژووییەكانی ژینگەی دەوروبەری ئەو دەتوانێت ئەنجامی نەخوازراوی لێبكەوێتەوە كە پێچەوانەی ئامانجە پێناسەكراوەكانیەتی. بەشێك لە ئەركەكانی زانستە كۆمەڵایەتییەكان، دیسان خوێندنەوەی بەرنامەكانی پەرەسەندنی ناهاوسەنگ لە ئێران و خوێندنەوەی بەرهەمی پەیوەندییە سیاسی و ژینگەی ئەو، بۆ چاكسازی پرۆسەكانی بەردەم ئەم وتارە هەوڵی داوە هەنگاوێكی بچوك لەم ڕێگەیە بنێت.

 سەرچاوەكان

 اطهاري، كمال،(1374)حاشيه‌نشيني در ايران: علل و ڕاه‌حل‌ها، گزارش مرحلة چهارم در برنامه‌ريزي كالبدي مسكن و اسكان غيررسمي بخش اول و دوم، تهران: وزارت مسكن و شهرسازي.

اطهاري، كمال (1390) مسكن، در گزارش وضعيت اجتماعي ايران، تهران: مؤسسة ڕحمان

اژدري، محمدحسين؛ ڕوستا، مجيد (1387) “چهره‌نمايي مسكن غيررسمي در ايران”، در سياستهاي توسعة مسكن در ايران، تهران: دفتر برنامه‌ريزي و اقتصاد مسكن.

اميدي، ڕضا (1397) صفحة شخصي در پيامرسان تلگرام، آدرس https://t.me/Omidi_Reza/288

ايراندوست، كيومرث (1380) “بررسي اجمالي از ڕوند ڕشد و توسعة شهر كرمانشاه”، ڕشد آموزش جغرافيا، شمارة 48-41 :58

ايراندوست، كيومرث (1389) سكونتگاه‌هاي غيررسمي و اسطورة حاشيه‌نشيني در ايران، تهران: سازمان فناوري اطلاعات و ارتباطات شهرداري تهران.

ايراندوست، كيومرث)» (1389) “مرور تجربة كوتاه توانمندسازي سكونتگاه‌هاي غيررسمي: نمونه شهركرمانشاه«، جغرافيا و توسعه، شمارة59 :20ـ.78

ايري، عبدالجلال (1400) گزارش نمايندة وزارت ڕاه در كميسيون عمران مجلس، https://tn.ai/2590216

آقايي، پرويز (1396) ارزيابي سياستها و تأمين مسكن شهري در جمهوري اسلامي )با تأكيد بر طرح‌هاي نمونه، برنامه‌هاي توسعه و دوره‌هاي ڕياست جمهوري(، تهران: مركز بررسي‌هاي استراتژيك ڕياست جمهوري.

آمايش سرزمين (1396) مجلد نظام شهري، كرمانشاه: سازمان برنامه و بودجة استان كرمانشاه.

بيات، آصف (1390)سياستهاي خياباني، ترجمة ا. نبوي، تهران: شيرازه.

بودن، ڕيمون (1394) مطالعاتي در آثار جامعه‌شناسان كلاسيك، ترجمة باقر پرهام، ج ،2تهران: نشر مركز.

تدبير شهر(مهندسين مشاور) (1382) مطالعات امكان سنجي، به‌سازي و شهرنگري و توانمندسازي اجتماعي شهر كرمانشاه، گزارش پژوهش‌ها، تهران: وزارت مسكن و شهرسازي.

حساميان، فرخ (1363) “شهرنشيني مرحلة گذار”، در شهرنشيني در ايران، تهران: آگاه.

خسروي، خسرو (بيتا). جامعه‌شناسي ڕوستاي ايران، بيجا.

رستمي، مسلم؛ شاعلي، جعفر (1388) “تحليل توزيع خدمات شهري در كرمانشاه”، چشم‌انداز جغرافيايي، شمارة.52-21 :(4)9

روستايي، شهريور و همكاران (1391) الگوي تطبيقي گسترش فقر در شهر كرمانشاه در دورة 1375تا ،«1385مطالعات و پژوهشهاي شهري و منطقه‌اي، شمارة 17 :(12)3ـ .40

رهنمايي، محمدتقي (1388) “دولت و شهرنشيني در ايران”، جغرافيا و برنامه‌ريزي منطقه‌اي، پيش شمارة پاييز و زمستان: 143ـ.165

سازمان برنامه (1343) گزارش اجراي برنامة هفت سالة دوم، گزارش‌هاي سازمان برنامه.

سازمان بورس (1400) ابلاغية افشاي فهرست زمين و مسكن بانكهاي بورسي. Codal.ir

سوداگر، محمدرضا (1369) ڕشد ڕوابط سرمايه‌داري در ايران: مرحلة گسترش، تهران: شعلة انديشه.

طرح جامع كرمانشاه (1381) وزارت مسكن و شهرسازي كرمانشاه.

قلي پور، سياوش؛ زارع، معصومه ) (1391) ” برنامه‌هاي توسعه و فضاي شهري در كرمانشاه”، مطالعات جامعه‌شناختي. شمارة )85 :19(2ـ.115

قلي پور، سياوش و همكاران (1393) ” بازگشت طردشدگان ظهور سكونتگاه‌هاي غيررسمي در كرمانشاه«، مطالعات جامعه‌شناختي، شمارة)63 :21 (1ـ .87

كلارك، جان. آي؛ كلارك، برايان. دي (1395) كرمانشاه شهري در ايران، ترجمة سياوش قلي پور، كرمانشاه: انتشارات دانشگاه ڕازي.

گلنام، محمدناصر (1361) مختصري دربارة حاشيه‌نشينان كرماشان (باختران)، تهران: چاپ شقايق.

ماركس، كارل (1396) سرمايه، ترجمة حسن مرتضوي، ج ،3تهران: لاهيتا.

مالجو، محمد (1400) كوچ در پي كار و نان؛ فعاليت منفعلانة مستمندان آذربايجان از 1327تا 1329 خورشيدي، تهران: اختران.

مركز آمار (1391) سرشماري نفوس و مسكن از .1390-1335

مركز پژوهشهاي مجلس (1398) بررسي لايحة بودجة كل كشور، گزارش 13مسكن و شهرسازي.

مركز پژوهشهاي مجلس (1399) بررسي لايحة بودجة كل كشور، گزارش 30مسكن و شهرسازي.

معمارباشي، محمدرضا؛ فرهادي محمد؛ قلي پور، سياوش (1399) اقتصاد سياسي طرد )حاشيه‌نشين‌سازي محلة شهياد در كرمانشاه(«، جامعه‌شناسي ايران، شمارة 96 :(2) 21ـ .124

نعماني، فرهاد (1399) نقش دولت در غلبة سرمايه‌داري در ايران«، نقد اقتصاد سياسي،www.pecritique.com

وزارت ڕاه، مسكن و شهرسازي (1394)طرح جامع مسكن 1405-1393سند تلفيق، گزارش‌هاي داخلي.

وزارت كار، ڕفاه و تأمين اجتماعي (1400) فقر مسكن؛ مجموعه گزارش‌هاي فقر چندبعدي، گزارش شمارة .83

هاروي، ديويد (1392) شهري شدن سرمايه، ترجمة عارف اقوامي مقدم، تهران: دات.

هزارجريبي، جعفر؛ امامي غفاري، زينب (1398) بررسي تحولات سياستگذاري ڕفاهي مسكن در ايران«، برنامه‌ريزي و توسعة اجتماعي شهري، شمارة .120-76 :38

Muncie, J. (2006) “Critical Research”, In The Sage Dictionary of Social

Research Methods, Victor Jupp (ed), Sage Publications: London.

Clark, D.B.; Costello, V. (1973) “The Urban System and Social Pattern in

Iranian Cities”, Transactions of the Institute of British Geographers, No 59:99-128.

[1] – ناونیشانی توێژینەوەكە بە فارسی ” نقش دولت در حاشيه نشين سازی (مورد شهر كرمانشاه) كە لە گۆڤاری: مجلە مطالعات اجتماعی ايران، دورە شانزدهم، شمارە 2، 72-96 ، تابستان 1401 دا بڵاو كراوەتەوە.

[2] – مێعمارباشی و هاوکارەکانی (١٣٩٩) بۆ جەخت کردنەوە لە سەر ڕۆڵی حکومەت لە پرۆسەی چەمکەکان ” قەراخشارسازی و قەراخشاربووەکان” لە جیاتی قەراخشارنشینی و نیشتەجێ کردنی نارەسمی پێشنیار کردووە.

[3] – لەم وتارەدا ژمارەی گەڕەكە پەراوێزخراوەكان یان تەنانەت دانیشتوانی ئەوان پێوەری گرنگی ئەم پرسە نازانرێت. ئەم ئامارە ڕەسمییە بە ئاڕاستەی چوارچێوەی دەستەبەر بوو و وێنەیەكی درووست لە پانتایی ناوچە پەراوێزخراوەكانی كرماشان دەستەبەر نابێت. ناوچەی قەراخشارنشینی و پەیوەندییەكانی ئابووریی سیاسی و بابەتی سەرنج پێدانی ئەم بابەتەیە كە بە ئاڕاستەی ئەكادیمیك بۆ پرۆژە و خستنەبەرباسی پرۆژە گونجاوترە. ئاڕاستەی بۆروكراتیك بەستراوەتەوە بە چەندایەتی ئەم دیاردەوە (ئەم ئامانجە، ئاڕاستەی تیۆری ئەو دەستنیشان دەكات) تا ڕادەیەك ئەم دیاردە شیاوی تەحەموڵ دەزانێت. دەستنیشانكردنی ئاستی تەحەمولیش پێوەرێكی نییە و بارودۆخی فراوانی ئابووری و سیاسی دەستنیشانی دەكات كە ڕەنگە لە بارودۆخی ئەم ئامارانەشدا ئاسایی بێت.

[4] –  دیسان دیزاین کردنەوەی نەخشەکانی کتێبی کلارک لە لایەن ئارەش شەهبازیانەوە ئەنجام دراوە.

[5] – وشەی شوێنی نیشتەجێبوونی ناڕەسمی لە ئەدەبیاتی بۆرۆکراتیک لە جیاتی قەراخشارنشینی بووە کە باری مانا نەرینی ئەو کەم بکاتەوە. لە گەڕانەوە بۆ دیاردەی بە قەراخشارنشینی، هەر دو چەمک بە ڕادەیەک بە لاڕێ بەرە.

[6] – كەسانێك كە لانیكەم تووسی هەژاری خانووبەرە (دەستڕاگەیشتن بە ئاو، دەستڕاگەیشتن بە حەمام و ئاوەدەست، شوێنی پێویست بۆ ژیان، خانووی پتەو و ئاسایشدار)ن.

[7] – لە پێناسەی جیهانی هەر خێزانێك كە پشكی خانووبەرە زیاتر لە سەدا 30ی تێچوونەكانی بێت تووشی خراپی شوێنی نیشتەجێ بوونە، لەبەر ئەوەی لە حاڵەتێك كە تێچوونی خانوو هەڕەشە لەسەر پێویستیەكانی دیكەی ژیان درووست بكات یان بیخاتە مەترسییەوە بە سوود نییە و بە بارودۆخی بەدی خانووی بەرە دێتە ئەژمار. لەم ڕاپۆرتەدا ئەم بارودۆخە بە خانووی بەسوود تەعبیر كراوە كە جیاوازە لە بەدی خانووەبەرە.

[8] – كەسانێك كە هەم تووشی بەدی خانووبەرەن و هەمیش خانووەكانیان بەسوود نییە.