[1] سەید یاسین حوسینی[2]، حەسەن موحەدەسی گیلوایی[3]، محەمەد باقر تاج ئەلدین[4]

وەرگێڕانی: عەبدوڵا ڕەسولی

 پوختە

 ئامانجی ئەم توێژینەوە تاوتوێ كردنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی پەیوەندیدار بە ئایین لە نیو سەدەی ڕابردوو لە پارێزگای كوردستانە (سنە). ئاراستەی توێژینەوەكە چۆنایەتییە و  كەڵك لە چاوپێكەوتن لەگەڵ كەسانی گرنگ و ئاگادار وەرگیراوە. بیندراوەكان بەپێی پرژوبڵاوی جوگرافیایی و دابەشكردنی دژیەكییەكان لەنێو گرووپە جیاوازەكان فۆرمولیزە كراوە. حەوت شێواز لە دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی پەیوەندیدار بە ئایین لە پارێزگای كوردستان (سنە).  لە چوارچێوەی “ئایین وەك لەنێوبەری دژیەكییەكان”، “ئایین وەك پەردەپۆش كردن و شاردنەوەی دژیەكییەكان”، “ئایین وەك ڕەنگدانەوە و هەمدیس نوێینی دژیەكییەكان”، “ئایین وەك بەردەوامی پێدەری دژیەكییەكان”، “ئایین وەك بەهێزكەر و دووبارەكەرەوەی دژیەكییەكان”، “ئایین وەك سەرچاوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان” و “ئایین وەك لاوازكەری دژیەكییەكان” هەڵێنجراوە. هەر یەك لە دژیەكییە ئاماژەپێدراوەكان، هەندێ كات لەنێو تاكەكان یان  لە نێوان گرووپە فیكرییەكان بە سەلیقەی جیاوازی ئایینی یان گرووپی ئایینی، ئێنتمای فیكری سیكۆلاری  هەبووە.

 چەمكە گرنگەكان: دژیەكی كۆمەڵایەتی، ئایین، كوردستان

 بەرایی

 كۆمەڵناسی لە ڕوانگەی بەدیهاتنی كۆمەڵایەتی و ڕۆڵێك كە لە ژیانی كۆمەڵایەتی مرۆڤدا هەیەتی، سەیری ئایین دەكات. لەم گۆشە نیگایەوە  ئایین سیما و لایەنی جیاواز پەیدا دەكات و بەناچاری كۆمەڵناس هەوڵ دەدات بەدواداچوون بۆ هەموو ئەم لایەنانەی بەدیهاتنی كۆمەڵایەتی  بكات. ئەو هەوڵ دەدات لە كاری  توێژینەوەی خۆیدا دووری لە شەیدا بوون یان ڕق لێبوونەوە  بگرێت و فرەچەشنی كاركردی ئایین ببینێت.  بەردەوامبوون لەم بوارەوە كەم كەم ئەو دەرفەتەمان پێدەبەخشێت كە سیمایەك لە كاركرد و كاریگەریی دانانی ئایین ببینین، كە نیگای نووسەر  ڕێگەی لە بینینی دەگرت. باسكردن لە پەیوەندی ئایین و دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان یەكێك لەو بابەتانەیە كە لە توێژینەوەی ئایینی وڵاتی ئێمەدا كەمتر سەرنجی پێدراوە. بەڵام خوێندنەوە لەبارەی هەندێ بەستێن و زەمینەی كۆمەڵایەتی سەرنجی ئێمەی بۆ لای ئەم بابەتە كەمتر بیندراوە ڕادەكێشێت. كوردستانی ئێران بەستێنێكی كۆمەڵایەتی دەستكاری نەكراو بۆ خوێندندنەوەی كۆمەڵناسانە دەستەبەر دەكات. كاتێك لە خۆمان دەپرسین چ شتێك لە كوردستان دەتوانێت بابەتی لێكۆڵینەوەیەكی گرنگ بێت و لە قوڵایی جیهانی كۆمەڵایەتی خۆی زانستێكی شایستەمان پێ ببەخشێت، دەگەینە پەیوەندی ئایین و دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان، بابەتێك كە لە هەموو لایەنێكەوە بۆ ئێمە سەرنجڕاكێش و بزوێنەری زێتەلەیی بوو و دەیتوانی  یارمەتی تێگەیشتنی كۆمەڵناسانەی ئێمە لە بەستێكی كۆمەڵایەتی كوردستان بدات.

 كوردستان بۆ زۆربەی توێژەرانی ناوخۆیی و دەرەوە بابەتێكی سەرنجڕاكێش بۆ خوێندنەوە بووە. لێكۆڵەری جۆراوجۆر لەبارەی پرسەكانی كوردستان لێكۆڵینەوەیان كردووە و بەرهەمی جۆراوجۆریان بڵاوكردۆتەوە. بۆ لێكۆڵەری كۆمەڵناسی، كوردستان وەكو تاقیگەیەكی فرەیی ئایینی و كۆمەڵایەتییە. تاوتوێ كردنێكی بەپەلە ئەوەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە كە لە مێژوویەکی دوورودرێژدا كوردستان شوێنی سەرهەڵدانی جۆرەكانی دژیەكی كۆمەڵایەتی بووە و لەم بەستێنە كۆمەڵایەتییە دیسان جۆرەكانی دژیەكی كۆمەلایەتی سەرهەڵدەدەن. سەرچاوەی ئەم هەمووە دژیەكییە كۆمەڵایەتییە لە كوردستاندا چییە؟ لە نیو سەدەی كۆتایی ئایین چ پشكێكی لە سەرهەڵدان، گەشەكردن، ڕوودان و لەنێوچوونی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی كوردستاندا هەبووە؟  بە شێوەیەكی گشتی  چلۆن دەتوانین ڕێژەی پەیوەندی ئایین و دژیەكییەكان لە كوردستانی ئێران فۆرمولیزە بكەین؟ ئێنتما بۆ سەنتەرسڕینەوە لە كۆمەڵناسی ئێران و ئاراستەكردنی لێكۆڵەران و زانستخوازان بۆ پرسە خۆجییەكان (موحدثی، 1398:7) هاوڕێ لەگەڵ ئەم زیتەڵەیی و پرسیارانە، ئێمەی ڕاكێشا بۆ لای پرسی ئایین و دژیەكی كۆمەڵایەتی لە كوردستانی ئێران و ئەومان كردە ناوی لێكۆڵینەوەی خۆمان.

بەپێی ئەزموونی ژیانی یەكێك لە نووسەرانی ئەم وتارە، لە پارێزگای كوردستان گرووپی ئایینی (ئیسلامی) جۆراوجۆر بوونیان هەیە كە هەر یەك لەوان، ئەوانیتر بە نائیسلامی (كافر) دەزانن و  هەر ئەم فرەچەشنییە لەگەڵ خۆیدا گومانی هێناوەتە ئاراوە و دڵنیایی ئایینی دەسووێت و هەندێ كات ژیانی ئایین و ژیانی كۆمەڵایەتی تووشی تێكچوون و ئانۆمی[5] و نەبوونی ڕێككاری دەكات. ئەمە یەكێك لە دژیەكییە ناوخۆییەكانی ئایینە، كە لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵكی كوردستاندا دەبیندرێت و  توێژینەوەی بەقاڵی  (1389)یش پشت ڕاستی دەكاتەوە، كە بۆ نموونە، پیرۆزكردنی توندوتیژی و دەستكاری كردنی هەقیقەت لە نێو گرووپە فیكری سەلەفییەكان باو و ڕێگەپێدراوە. بۆیە هەندێ لە ئایدیاكان بە تامی ئایین و ئایینزاوە لە كۆمەڵگادا دەتوانن شەرعیەت بە تاوان بدەن. لەلایەكی دیكەوە، كەلێنی جیدی لە نێوان ئێنتما ئایینیەكان  بە ئێنتمای نائایینی، هەروەها كەلێنی ئێتنیكگەرایانە یان گرووپگەرایانە بووەتە هۆی دژیەكیی دوو بەرامبەر لە ئاستی كۆمەلایەتی كە بە تایبەت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ( لە بابەتی كەناڵەكان، گرووپە مێدیاییەكان و لاپەڕەكان) دەتوانین بە شێوەیەكی بەرچاو و زەق بیبینین. جیا لەمە، هێزە ناوخۆییەكانی هەر قەڵەمڕەوێك هەوڵ دەدەن  بەرگری و پارێزگاری لە چالاكی و ژینگەی كۆمەلایەتی  قەڵەمڕەوی پێناسەكراوی خۆیان بكەن و خەبات لە دژی ئەو هێزانە بكەن، كە  ژیانی كۆمەڵایەتییان لەو قەڵەمڕەوە دەخەنە مەترسییەوە یان هەڕەشە لەسەر پێگەیان دەكەن و دەبنە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییان. بە سەرنجدان بەوەیی كە گرووپی ئایینی زۆر ( سەلەفی، موفتی زادە، تەسەوف، نەقشبەندی، وەهابی، شیعە و…) لە كوردستاندا هەیە و هەروەها  گرووپە سیكۆلارەكانیش هێدی هێدی بەهێز بوون (سراج زادە و همكاران 1393: 4ـ عظیمی و چلونگر 1391: 82) وا هەست ئەكرێت هەندێ كات ئایین دەتوانێت پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ دژیەكییە كۆمەلایەتییەكان هەبێت و ڕەنگە لە داهاتووش ئەم دژیەكییانە زۆرتر ببن. بە سەرنجدان بە ئەنجامەكانی خوێندنەوەكە ئەو پرسیارەی كە پێشتر باسكرا بە شێوەیەكی جیدیتر بۆ ئێمە دێتە ئاراوە كە پەیوەندی ئایین و دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستان لە ماوەی نیو سەدەی ڕابردوو بە چ شێوەیەك بووە؟

 ئەدەبیاتی تیۆری  و ئەزموونی توێژینەوە

زۆربەی كات لە ئەدەبیاتی كۆمەڵناسیدا بینەری ئاراستەیەكی زاڵ لەبارەی ڕۆڵ و پێگەی ئایین لە كۆمەڵگادا داین. بیرمەند و تیۆرڤانی زۆر لە گۆشەنیگای جۆراوجۆرەوە جەخت لەسەر ڕۆڵی یەكپارچەسازیی ئایین دەكەنەوە. ئەمیل دوركهایم، مێرتۆن و پارسۆنێز زۆرتر باوەڕیان بە ڕۆڵی یەكپارچەسازیی ئایین هەیە و پەیام و كاركردی ئایین بە پاسەوان و پاراستنی كۆمەڵگا دەزانن و چڕ بوونەتەوە سەر ئۆتۆریتەی ئاكاری ئایین (دوركهایم، 1383: 285، همیلتون 1381: 175).  لەم ئاراستەدا ئایین یارمەتی سیستەمی كۆمەڵایەتی دەدات بۆ ئەوەی هاوبەند بمێنن و بە دابین كردنی “گوشاری ئاكاری”  یەكپارچەیی كۆمەڵایەتی بپارێزێت (سەرچاوەی پێشوو: 175). لە ڕوانگەی دوركهایمەوە ڕێوڕەسمیش “لە بنەمادا بۆ پاراستنی یەكبوونی گرووپن” (سەرچاوەی پیشوو: 178).  لە ڕاستیدا، لە ڕێگەی ڕێوڕەسمی ئایینییەوە، یەكپارچەیی و یەكبوونی كۆمەڵایەتی دروست دەبێت، هەروەها كە دوركهایم لەو باوەڕە دایە، كە ڕێوڕەسمی ئایینی بۆ كاركردی دروستی ژیانی ئاكاری ئێمە بە هەمان  ڕادە زەرورن، كە تاك بۆ زیندووڕاگرتنی ژیانی جەستەیی هەموو هەوڵی خۆی بەكار دێنێت، لەبەر ئەوەی لە ڕێگەی ڕێوڕەسمەوەیە كە گرووپی خۆی پەسەند و دەپارێزێت ( همیلتون، 1387: 302).  لەسەر بنەمای هەمان جۆری نیگا بۆ كاركردەكانی ئایین، زۆربەی  ئەو لێكۆڵینەوانەی لە ناوخۆی وڵات لەبارەی ئایینەوە ئەنجام دراون، لەسەر بنەمای نیگایەكی بابەتیانە و بە میتۆدێكی چەندایەتی پەسەندی دەكەن، كە ئایین لە یەكگرتوو كردن و یەكپارچەیی كۆمەلایەتیدا ڕۆڵی گرنگ و بنەمایی هەیە ( تاتار و فتحی، 1395، باغبان و همكاران، 1394).

 كارل ماركس كە لە ڕواڵەتدا سەر بە ئۆردووگای دژە دوركهاییمە، هەڵویستێكی هاوشێوەی لەبارەی كاركردی ئایین دەگرێتەبەر. ئەو لەو دەگمەن نووسراوانەی كە لەبارەی ئایین ماوەتەوە، بە ئێمە دەڵێت، ئایین دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان پەردەپۆش دەكات. لە ڕوانگەی ئەوەوە ئایین بابەتێكی زەوینی دەكاتە  ئاسمانی و میتافیزیایی و پەردە دەدات بە سەر دژیەكی بابەتی زەوینیدا، ”  لە كاتێكدا كە ” بۆ نموونە كەشف دەبێت كە خێزانی زەوینی نەهێنی خێزانی پیرۆزە” ( ماركس، 1973: 228، نقل از سلسام و مارتل، 1973). لە ڕوانگەی ماركسەوە ئایین “حیجابێكی پڕ نەهێنی” دەدات بەسەر ” پرۆسەی ژیانی كۆمەڵایەتیدا (سەرچاوەی پیشوو : 229). ماركس لەو باوەڕەدایە، ” ئایین بەدیهاتنی خەیاڵی خودی مرۆڤە، لەبەر ئەوەی خودی مرۆڤ  هیچ واقعیەتێكی ڕاستەقینەی نییە” (سەرچاوەی پێشوو: 227). لەمڕوەوە لە ڕوانگەی مارکسەوە هەوڵدان لە دژی ئایین، بە نێوانگیری شەڕێكە لەدژی جیهانێكی  دیكە، جیهانێك كە لەودا ئایین، بۆنی مەعنەوییە” (سەرچاوەی پێشوو: 227).  ئەمە هەمان ئەو جیهانەیە، كە ئایین ڕەنگدانەوەیەكی ئەوە.  لە ڕوانگەی ماركسەوە لانیكەم ئامانج لە ڕەخنەی ئایین، جیهانی ئایینی نییە، بەڵكوو جیهانی كۆمەڵایەتییە كە ئایین و ڕەنگدانەوەی ئایینی بەرهەمی ئەوە. لەم جیهانە نامۆبووە لە خود، ئایین “شادی وەهمی” خەڵكە. ” لانیكەم بۆ شادی ڕاستەقینەی خەڵك، پێویستە ئایین وەك شادی وەهمی هەڵوەشێتەوە. ئەم بابەتە بەمانای دەستهەڵگرتن لە وەهم لەبارەی بارودۆخێكە كە پێویستی بوونی وەهم دروست دەكات. بەمشێوە ڕەخنەگرتن لە ئایین، لە  گەوهەری خۆیدا ڕەخنەگرتن لە دۆڵی خەم و پەژارەیە، كە ئایین  خەرمانەیەكی دەوری ئەوە” ( سەرچاوەی پێشوو: 227). ماركس بە گوتنی ئەم وتە كە ” ئایین، ئاخی خەڵكی چەوساوە، دڵی جیهانی دڵڕەقە، دروست بەهەمان شێوە كە ڕۆحی بارودۆخێكی بێڕۆحە. تلیاكی جەماوەری خەڵكە”. جەخت لەسەر كاركردی سوكنایی بەخشی ئایین دەكاتەوە.

 سەرنجڕاكێشە كاتێك هزری ماركس و دوركهایم لەبارەی ئایینەوە پێكەوە بەراورد دەكەین،  بەپێچەوانەی جیاوازیی ڕواڵەتی، هاوشێوەبوونێكی جیدی لەواندا دەبینینەوە. لەبارەی كاركردی ئایین، دوركهایم بە زمانی ئەرێنی قسە دەكات و ماركس بە زمانی نەرێنی. بەڵام دوركهایمیش لە گرنگترین بەرهەمی خۆی لەبارەی ئایین،  ئایین بە وڕێنە دەشوبهێنێت ( دوركهایم، 1383: 10). لە ڕوانگەی ئەوەوە ” ئایین بابەتێكی بەتەواوی كۆمەڵایەتییە” (سەرچاوەی پێشوو: 13) ئایین لە وەهمەكانەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵكوو ڕێشەی لە واقعیەتە كۆمەڵایەتییەكان دایە (سەرچاوەی پێشوو: 95) ” لە دەرەوەی خودی تاكی مرۆیی و جیهانی مادی، دەبێت واقعیەت بە شێوەویەكی دیكە بێت كە مانا و بەهای بابەتی ئەم جۆرە وڕێنانە كە بە مانایەك، لە هەر ئایینێك هەیە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت” (سەرچاوەی پێشوو: 121). دوركهایم باسی ڕۆڵی ” خەیاڵی ئایینی” دەكات (سەرچاوەی پێشوو: 290). ئەویش پێمان دەڵێت ” كۆمەڵگا بەردەوام لە حاڵی دروستكردنی شتە ئاسمانییەكان دایە” (سەرچاوەی پێشوو 291). “باوەڕە ئایینییەكان بوون كە لە جیاتی جیهان بە شێوەیەك كە ئێمە دەیبینین، جیهانێكی جیاوازی داناوە” ( سەرچاوەی پێشوو: 324). ئەم نزیكایەتییە  فیكریانە لە نێوان ماركس و دوركهایم لەبارەی ئایین شتێك نییە، كە لە بەرچاوان شاراوە بێت. ترنێر دەڵێت: ” جیاوازیی دانان لە نێوان چەمكی ددوركهایمی ئایین وەك چوارچێوەی كۆمەڵایەتی و خوازەی ماركسیستی ئایین وەك تلیاكی كۆمەڵایەتی، زۆر دژوارە” ( ترنر، 1911: 78 وەرگیراو لە همیلتون، 1387: 179).

  هەمیشە سەرنجدان بە كاركردەكانی ئایین سەرنجدان بە كۆمەڵناسانی ئایین بووە، بەڵام هەندێكیان زۆرتر چڕ بوونەتەوە سەر كاركردە ئەرێنییەكان و هەندێكی دیكەش چڕ بوونەتە سەر كاركردە نەرێنییەكان و هەندێ كات لەبارەی كاركردێكی دیاریكراوی ئایین بە زمانی جیاواز قسەیان كردووە. یەكێك لەو كۆمەڵناسانەی كە لەبارەی كاركردەكانی ئایین قسەكان كردووە ئۆدییە. ئەو باسی شەش كاركردی ئایین بۆ تاك و كۆمەڵگا دەكات:

1 ـ ئایین بۆ مرۆڤ پشتیوانی و سوكنایی دێنێتە ئاراوە و لەم ڕێگایەوە  پشتیوانی لە بەها و ئامانجە جێگیربووەكان دەكات.

2 ـ ئایین لە ڕێگەی ڕێوڕەسمەكانەوە، ئاسایشی سۆزداری و شوناس و خاڵی پشتیوانی نەگۆڕ لە گێژاوی ناسازگاریی بیروباوەڕەكان بۆ مرۆڤ دێنێتە ئاراوە. ئەمە هەمان كاركردی قەشەیی ئایینە و فێركردنی وانە ئایینیەكان و جێبەجێكردنی ڕێوڕەسمی ئایینی لە خۆدەگرێت. ئەم كاركردەی ئایین ڕێككاری كۆمەڵایەتی بەهێز دەكات و زۆربەی كات یارمەتی پاراستنی دۆخی ئارایی دەدات.

3 ـ ئایین نۆرمەكان پیرۆز دەكات و ئامانجە گروپیەكان لەسەرەوەی ئامانجە تاكەكەسییەكان دادەنێت. ئایین  شەرعیەت بە ڕێككاری كۆمەڵایەتی دەدات.

4 ـ ئایین پێوەرگەلێك وەك بنەمای ڕەخنەگرانە لە سەرباشقە[6] كۆمەڵایەتییە ئاراییەكان دەستەبەر دەكات. ئەمە هەمان كاركردی پێغمبەرانەی ئایینەی و دەتوانێت بنەمایەك بۆ ناڕەزایەتی كۆمەڵایەتی دەستەبەر بكات.

5 ـ ئایین یارمەتی مرۆڤ دەدات خۆی بناسێت و دەبێتە هۆی ئەوەی هەست بە شوناس بكات.

6 ـ ئایین لە پرۆسەی گەشەكردنی مرۆڤدا گرنگییەكی زۆری هەیە، لەبەر ئەوەی لە قەیرانەكانی ژیان و قۆناغەكانی تێپەڕبوون لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی دیكە یارمەتی ئەو دەدات و لە ئەنجامدا بە بەشێك لە پرۆسەی بە كۆمەڵایەتی بوون دێتەئەژمار (همیلتون، 1381: 210ـ211).

 هەروەها كە دەبینین، لە لیستی ئەو كاركردانەی كە ئۆدی بۆ ئایین ئاماژەیان پێدەدات، تەنها بابەتی پێنجەمە، كە بە شێوەیەك دەتوانین ئەو پەیوەندیدار بە بابەتی دژیەكی كۆمەڵایەتی بزانین. لەنێو بیرمەندانی ئێرانی یەكێك لەو كەسانەی كە سەرنجی داوەتە پەیوەندی ئایین و دژیەكی كۆمەڵایەتی، عەلی شەریعەتییە. “شەریعەتی بە تایبەت بە خزمەتێك كە ئایین لە ئاراستەی پەردەپۆش كردنی دژیەكییەكان بۆ چینی دەسەڵاتدار ئەنجامی دەدات و  پاساوێكی خوایی بۆ بارودۆخی نایەكسانی كۆمەڵایەتی دێنێتەوە، سەرنجی پێدەدات” ( موحدثی، 1381: 70).

 بەپێچەوانەی سەرنجی سنوورداری ژمارەیەك لە بیرمەندانی ئێرانی بۆ ئەم بابەتە، هەتا ئێستا توێژینەوە ئێرانییەكان زۆرتر چڕ بوونەتەوە سەر ڕۆڵی ئایین لە هاوبەندی، یەكپارچەیی و یەكبوونی كۆمەڵایەتی ( مهدوی و همكاران، 1389، عیوضی، 1386، غلامی 1386: 56) و دەتوانین بڵێین كە لە ئێران ڕۆڵی ئایین لە دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان تا ڕادەیەكی زۆر لە لێكۆڵینەوەكانی كۆمەڵناسیدا پشت گوێ خراوە. لەو بەرهەمە دەگمەنانەی كە  باسی دژیەكی كۆمەڵایەتییان كردووە، وتارێكە لە ژێر ناوی “دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان لە ڕوانگەی ئیسلامییەوە” ( شامحمدی بنی و هادوی كاشانی، 1400) كە دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان  وەك “گرفت” و بابەتێكی ” تێكدەرانە” دەبینێت (سەرچاوەی پێشوو: 322) و بانگەشەی ئەوە دەكات دەیەوێت روانگەی ئیسلامی لەبارەی دژیەكی كۆمەلایەتی باس و شی بكاتەوە. لەم وتارەشدا باسی نەبوونی بەرهەمی لێكۆڵینەوەی سیستەماتیك و ڕاستەوخۆ لەبارەی دژیەكی كۆمەڵایەتی كراوە ( سەرچاوەی پێشوو: 325).

 چەمكی دژیەكی هاوتای وشەی “conflict” بە مانای بەریەككەوتن و خەبات كردن هاتووە. هەر كاتێك دوو یان چەند كەس یان گرووپێك لە ئاراستەی لادان لە هزر و بەرژەوەندی، لە حاڵی  بەریەككەوتنی ئاشكرا و ڕێكنەكەوتنی تێكەڵ بە توندوتیژی بن، پێی دەڵێن دژیەكی ( بیرو 1392: 62). ماكس ڤێبەر (1384: 207) لەو باوەڕە دایە كاتێك پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتی بە دژیەكی خوڵقێن ناو دەبرێت، كە كردارە ئەنجامدراوەكان لەودا بە پراكتیك لە ئاراستەی پێش خستنی خواستی تاكێك بە پێچەوانەی خۆڕاگری ئەویتر یان ئەوانیتر بێت. ئەو پانتایی دژیەكی كۆمەڵایەتی لە ڕكابەری بەتەواوی ڕێكخراو هەتا شەڕ دەزانێت.  بە باوەڕی بێرلسۆن و ستینێر، ” دژیەكی بریتییە لە كەوتنە دووی ئامانجە دژیەكی خوڵقێن و ناسازگارەکان یان لانیكەم  لە ڕواڵەت ناسازگار، بە شێوەیەك كە دەستڕاگەیشتنی یەكێك لە لایەنەكان  بە نرخی لە دەستدانی بەرژەوەندی ئەویتر بێت” (وەرگیراو لە مسعودی و همكاران، 1388: 134ـ 135). لویس كوزێر دژیەكی لەسەر بنەمای  بەریەككەوتن لەنێوان هێزە كۆمەڵایەتییەكان پێناسە دەكات (كوزر، 1384: 9) و  جیاوازی لەنێوان بكەرانی دژیەكی، ئامرازە بەكارهێنراوەكان لە دژیەكی و ئامانجەكانی دژیەكیدا دادەنێت ( سەرچاوەی پێشوو: 11_18).

 لە پێناسەی چەمكی ئایینیشدا گووتویانە: ” بریتییە لە هەست، كردار و ئەزمونی تاكەكان  لە كاتی تەنیایی، ئەو كاتەی كە خۆی لە بەرامبەر هەر شتێك كە بە خوا ناوی دێنن” ( رایشنباخ و همكاران، 1390: 18). لە ڕوانگەی گێرتێزەوە (1973)

ئایین برتییە لە سیستەمێكی هێماكان كە كار دەكات بۆ ئەوەی لە ڕێگای فۆرمولەكردنی چەمكەكانی پەیوەندیدار بە ڕێككاریی گشتی بوون و داپۆشینی ئەم چەمكانە بە خەرمانیەك لە واقعیەت كە بە شێوەویەكی دەگمەن ڕۆح و دەروون و پاڵنەرە مرۆییەكان بە واقیعی  بێتە بەرچاوان.  ئایین لە لای مرۆڤ ڕۆح و پاڵنەری بەهێز، گشتگیر و خۆڕاگر دروست دەكات ( وەرگیراو لە پالس، 1392: 335).

 بەباوەڕی كارل ماركس، ئایین یەكێك لە ئایدیۆلۆژیا نەریتییەكانە كە دەبێت وشیاری مرۆڤ لەو ڕزگاری بێت، لەبەر ئەوەی ئەم ئایینە ئەنجامی دژیەكی چینایەتییە و لەم سیستەمەی دژیەكی چینایەتی ئایین سەر دەر دێنێت، هەندێ كات ئاخ و نزای چەوساوەكانە و هەندێ كات شەمشێری ستەمكاران  بۆ ئەوەی لەو ڕێگایەوە بە ئاسانی بەسەر چەوساوەكاندا حكومەت بكەن ( كوهن، 1386، 117). هەروەها لەم گۆشە نیگایەوە، ئایین لە پیرۆزكردن، شەیتانی كردنی هێز، توخم و دیاردەكان ڕۆڵێكی گرنگی لە مێژووی كۆمەڵگاكاندا گێڕاوە. هەروەها هەندێ كات كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان و كەلێنە ئایینییەكان یەكتر دادەپۆشن و دیاردەی دووبارەبوونەوە و هاودەنگی كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان ( رێزونانسی كەلێنەكان ) ڕوودەدات ( فورشت و رپستاد، 1394، 491ـ 492).  ڕیمت و كێترین (2019) لە توێژینەوەیەكدا گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە پەیوەندی نێوان مەسیحیەت و ئەمریكایی بوونی ڕاستەقینە و بوونی ڕوانگەی نەرێنی لە ئاست كۆچبەران دوای ڕووداوی 11 سپتمبەر دووبارە بووەتەوە. ئەم واقعیەتە كە سەرچاوەی ئەم هەڕەشە، تێرۆریزمی ئیسلامی ڕادیكاڵ ناونراوە، دژیەكی نێوان ئایینەكانی دووبارە كردۆتەوە. ئەنجامی توێژینەوەكانی ستۆرم (2011) لەسەر بنەمای زانیارییەكانی لێكۆڵینەوەی نێودەوڵەتی كۆمەڵ لە 2008 لە بەریتانیای مەزن، هۆلەندا، دانیمارك و ئەیرلەندا پێشانی دەدات، كە شوناس پەیداكردنی مەسیحی پەیوەندی ئەرینی لەگەڵ بینینی كۆچبەران وەك هەڕەشەیەك بۆ شوناسی نەتەوەیی هەبووە، بەڵام  ڕۆشتن بۆ كلێسا پەیوەندییەكی نەرێنی لەگەڵ ڕوانگە دژەكۆچبەرەكان هەبوو. هاوتەریب لەگەڵ توێژینەوە ئاماژەپێدراوەكان، ڕیچلێر (2007) لە توێژینەوەیەكدا گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە ڕێكخراوە ئایینییەكان كاریگەرییەكی گرنگیان لەسەر دەرگیرییە كۆمەڵایەتی و نێودەوڵەتییەكان هەیە. عیوەزی (1386)یش لە توێژینەوەیەكدا باسی دەكات، كە یەكێك لە كێشە گەورە و بنەماییەكانی كۆمەڵگا و سیستەمی ئێمە لە هەمان شوێندا شاراوەیە، كە پرەنسیپی بنەمایی ئیسلام ( پرەنسیپی یەكگرتوویی) لە كۆمەڵگای ئێمەدا لە بیركراوە و شوێنی خۆی داوە دوژمنایەتی، جوولاندنی هەستیارییە سیاسی و ئێتنیكییەكان و دروستكردنی كەللەڕەقی و خستنەگەڕی شەڕ، توندوتیژی، ڕق و ئەمەش خەست كراوەتەوە.

  لە بەرامبەر ئەم ئاڕاستەدا، ئەنجامەكانی توێژینەوەی لێژە (2013) پێشانی دەدات كە ئایین لە توخمە سەرەكی و گرنگەكانی یەكپارچەیی و بەرفراوانی كرداری هەمبەری كۆمەڵگا و گرووپ لەگەڵ یەكترە. چەندە باوەڕی كۆمەڵگایەك و گرووپی ئایینی بەهێزتر بێت، ئەو كۆمەڵە یەكپارچەترە. لەم ئاڕاستەدا ئەنجامەكانی لێكۆڵینەوەی ویلیام (2016) لە وڵاتی نیجیریا پێشانی دەدات ئیسلام، بەهێزترین شوناس بۆ هەر دوو گرووپ دەستەبەر دەكرد و لە لایەكەوە لە سەدا 88ی وەڵامدەرەكان وەك یەكەمین هۆكاری شوناس بەخش هەڵبژێردرا. غولامی ( 1386) لە توێژینەوەیەكدا دەگاتە ئەو ئەنجامە كە یەكبوون  لە سەردەمی ئێستادا مەڵهەمی برینە كۆنەكانی جیهانی ئیسلامە و ئەگەر موسلمانان خوازیاری گەڕانەوە بۆ سەردەمی زێڕینی خۆیان و  هۆگری ژێدەربوونی زانستی لە جیهانن، دەبێت هەستی یەكبوون لە خۆیان دروست، بەهێز و گشتگیر بكەن. ئەنجامی توێژینەوەكانی بەهجەتی ئەسڵ و هاوكاران ( 1293)یش پێشانی دەدات كە پەیوەندی شوناسی ئێتنیكی و نەتەوەیی ئەرێنی بووە و  چوار ڕەهەندی ئایینداری، بە تایبەت ڕەهەندەكانی بێروباوەڕ و سۆزداری ئەو، هاوبەندی ئەرێنی و ڕاستەوخۆی لەگەڵ شوناسی نەتەوەیی وەڵامدەرەكاندا هەبووە.

 موحەدەسی (1399) لە وتاری خۆی بە سوودوەرگرتن لە باسەكانی فۆرشت و ڕپێستاد ( 1394: 468)، باسی ئاراستە جیاوازەكانی ئایین ( هۆكاری یەكگرتوو كردن یان دژیەكی) كردووە. ئەو بە سەرنجدان بە بۆچوونی ئەم دوو كۆمەڵناسە ئایینیەی نورویجی، جۆرناسییەك لەبارەی پەیوەندی ئایین و دژیەكی كۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی شەش جۆری جیاواز پێشكەش دەكات: ئایین وەك لە نێوبەری دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان ( ئاراستەی كاركردگەرا)، ئایین وەك پەردەپۆش كردن و شاردنەوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان ( ئاراستەی ماركسیستی)، ئایین وەك ڕەنگدانەوە و هەمدیس نوێنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان، ئایین وەك بەردەوامی پێدان بە دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان، ئایین وەك بەهێزكەر و دووبارەكردنەوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان و ئایین وەك سەرچاوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان. ئەم جۆرناسییە ڕێنمای سەرەتایی ئێمە بۆ خوێندنەوە و پۆلێن كردنی جۆرەكانی پەیوەندی ئایین و دژیەكی لە كوردستان بووە.

 میتۆدی توێژینەوە

  ئاڕاستەی میۆدناسانەی ئەم توێژینەوە چۆنایەتییە. میتۆدی لێكۆڵینەوە زۆرتر لەسەر بنەمای چاوپێكەوتن لەگەڵ كەسانی ئاگادارە و جیا لەوە سوودی لە بەڵگەنامەكانیش بۆ كۆكردنەوەی لێكۆڵنەوە لەبارەی بابەتەكە وەرگرتووە. ” ئەم میتۆدەی لێكۆڵینەوە لە بواری مێژووییەوە لە ئێتنوگرافیا وەرگیراوە. كەسانی ئاگاداری گرنگ كەسانێكن كە خاوەنی زانیاری تایبەت یان پێگەیەكی تایبەتن و لێكۆڵەر لە ناسین و شارەزاییاندا بەشدار دەكەن” ( هیرمن و گودهویس، بی تا). ئەم لێكۆڵینەوە لە بەهار، هاوین و پاییزی ساڵی 1400 ئەنجام دراوە.  بە ئامانجی سەردانی كردنی كەسانی ئاگادار، هەر تاكێكی خاوەن بۆچوون دەتوانێت وەك نموونەی مەبەستمان بێت، بەو مەرجەی كە بكرێت لە ڕێگای ئەوەوە دەستمان بە ناسینی دژیەكییەكان ڕابگات. شێوازیی هەڵبژاردنی ئەم كەسانە لەسەر بنەمای نموونەگرتنگی تۆپەڵەی بەفر بووە، بەو مانایە كە سەرەتا لەگەڵ چەند كەس  چاوپێكەوتن كراوە، كە لەبارەی ئەوان لە بواری بوونی زانیاری و ئەزموونی ئایینیان دڵنیا بووینەتەوە و دواتر داوا لەوان كرا كە چەند كەسی دیكە بناسێنن. ئەم سیكلە بەردەوامی هەبوو هەتا لە دواییدا بكرێت دەستمان بە دژیەكییەكانی پەیوەندیدار بە ئایین ڕابگات. نموونەگرتن لە ئامانجی ناسینی گرووپە جیاوازە ئایینەكان ئەنجام دراوە و دوایی  ڕۆشتینە نێو كۆبوونەوە و ڕێوڕەسمەكانی ئەوانەوە.  شێوازیی هەڵبژاردنی ئەم گرووپانە لەسەر بنەمای نموونەگرتنی ئامانجدار بووە. لەم نموونە وەرگرتنەدا، هەڵبژاردنی بابەتەكان (بۆ نموونە دەستەو تاقم و گرووپی ئایینی) وەك بەڵگەی ڕاستەقینەی چین یان بابەتێك لە بابەتەكان كە لێكۆڵەر هۆگری بۆیان هەبووە، ئەنجام دەدرێت، واتە ئەوان بە شێوەی ڕێكەوتی هەڵنابژێردرێن. بۆیە سەرەتا زانیاریی ورد لەوان كۆكراوەتەوە ودوایی هەوڵ درا  كەڵك لە شێوازی بینین لە ڕێگەی بەشدارییەوە وەربگیریت و لە كۆبوونەوە و ڕێوڕەسمەكانی ئەواندا ئامادە بێت.  لە هەڵبژاردنی ئەم دەستەو تاقم و گرووپە ئایینیانە مەرجی فرەچەشنی ڕەچاو كرا. لەسەر ئەم بنەمایە، لەم توێژینەوەدا بەمەبەستی بەدەستهێنانی زانیارییەكان، چاوپێكەوتنی قوڵ و نیوە پێكهاتە پەیداكردوو لەگەڵ 54 كەس، بە شێوەی گفتوگۆی دوو كەسی،  ئەنجام دراوە. چاوپێكەوتن بە شێوەی گێڕانەوە و ئێپیزودیك لە ماوەیەك لە نێوان 40 هەتا 90 خولەك ئەنجام دراوە. هەروەها لە باس و مشتومڕە سێ گرووپی ئایینی (سەلەفی، وەهابی و موفتی زادە) بەشدارییەكی چالاكانە ئەنجام دراوە. لەڕاستیدا، چاوپێكەوتن و وتارەكان چەندین جار گوێیان بۆ ڕاگیراوە و دەقی ئەو بە شێوەی وشە بە وشە نووسراوەتەوە.  شیاوی گوتنە كە لە دوایین بایەخداركردندا كەڵك لە پێوەرەكانی بایەخداری و توانایی دڵنیای وەرگیراوە. بۆ تاوتوێ كردنی بایەخداربوون، زانیارییەكانی هەر چاوپێكەوتنێك دوای شیكاری، تەسلیمی بەشداربووان كراوەتەوە و دەستكاری پێویست لەسەر بنەمای بۆچوونی ئەوان ئەنجام دراوە.

 

 تایبەتمەندی گشتی ئەوانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە

 ئەو كەسانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە لە بواری ڕەگەزییەوە زۆرتر پیاو بوون. بە شێوەی گشتی 10 كەس ژن و 44 پیاو بوون. 16 كەس لەوانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە سەڵت و 40 كەسیان خێزاندار بوون. تەمەنی كەسانێك چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە لە 35 ساڵ هەتا 78 ساڵ لە گۆڕاندا بووە. ئاستی نێوەنجی تەمەنی ئەوان 46 ساڵ،  نما 40 ساڵ و میانە 47 ساڵ بووە. 19 كەس لەوانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە لە ئاستی دواناوەندی یان خوارەوەی دواناوەندی، 29 كەسیان لە ئاستی بكالوریۆس و 17 كەس لە ئاستی ماستەر و دكتۆرادا بوون. لە بواری پیشەوە 12 كەس لەوانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە مامۆستا، 2 كەس مامۆستای زانكۆ، 15 كەس فەرمانبەری حكومی یان بەشە تایبەتەكان، 23 كەس کاسب و 2 كەس لە ژنان ماڵدار بوون. هەروەها ئامادە بوون لە كۆبوونەوەی سێ گرووپی ئایینی سەلەفی ( 4 كۆبوونەوە)، وەهابی (2 كۆبوونەوە) و موفتی زادە ( 2 كۆبوونەوە) ئەنجام دراوە. ژمارەی كەسانی بەشداربوو لەم كۆبوونەوانە لە 4 كەس هەتا 15 كەس لە گۆڕاندا بووە. ئاستی نێوەندی بەشداری كەسەكان لەم كۆبوونەوانەدا 8 كەس بووە.

پرژوبڵاوی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستان

 بەڵگە و زانیارییە كۆكراوەكان بە ئاشكرا باسی ئەوە دەكەن، لە كوردستان ئایینزای سونی باوتر  و شوێنكەوتووی زۆرتری هەیە، هەرچەند لە سێ شاری قورە، بیجاڕ و تا ڕادەیەك كامیاران دانیشتوانی شیعەش نیشتەجێن. هەروەها گرووپە ئایینزایی زۆر بە تایبەت ئێخوان ئەلموسلمین، گرووپی سەلەفی،  لایەنگرانی تەسەوفی نەقشبەندی، شوێنكەوتووانی تەریقەتی قادری (دەروێشەكان)، شوێنكەوتووانی كاك ئەحمەد موفتی زادە، لایەنگران و شوێنكەوتووانی پیر شالیا… لە كوردستاندا ئامادەییان هەیە و  بە هۆی ئەم تایبەتمەندییەوە، دەبێت بڵێین كوردستان ” هیندی جیهانی  ئیسلام”ە (الیما، 1378: 21، نبز، 2014: 22-28).

وێنەی١: پرژوبڵاوی ئایینزا و گرووپە ئایینزاکان لە کوردستان

 لەسەر بنەمای ئەوەی لە گەڕان  لە ناوچەكانی كوردستان لە بارەی بڵاوبوونەوەی كوردستان بیندراوەتەوە، دەتوانین بڵێن دەستەو تاقم و گرووپی ئایینزای زۆر دەبیندرێتەوە و بە شێوەی وێنەی 2 شوێنی جوگرافیایی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی پەیوەندیدار بە ئایین لە كوردستان دابەش كراوە.

وێنەی ژمارە ٢: پرژوبڵاوی دژیەکییە ئایینییەکان لە کوردستان (لەگەڵ ڕێنمای نەخشە)

 لە هەندێ بابەت گرووپە سونییەكان دژیەكییان پێكەوە هەیە و لە كوردستان ئەم دژیەكیانە لە ئاستی تاكە كەسی و گرووپی و لە چوارچێوەی هەڕەشە، سووكایەتی و شەڕی فیزیكی بیندراوە. جیا لەوە، ئەم گرووپانە دژیەكییان لەگەڵ  خەڵك و كەسانێك هەیە، كە سەر بەوان نین و بەستراوەی فیكری و ڕۆحییان لەگەڵیان نییە و لێبوردویی ئایین لە ئاست ئەوان بە ڕەوا نازانن. هەروەها شوێن پێی زۆربەی  دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی ئەم دەستەو تاقمانە لەگەڵ دانیشتوانی شیعە لە شارەكانی قورە، بیجاڕ و كامیاران بیندراوەتەوە و هەروەها دەتوانین باسی ئەوە بكەین كە ئەم دەستەو تاقمانە لەگەڵ حیزب و خەڵكی  سێكۆلاری  كوردستانیش  دژیەكییان بۆ دروست بووە. بۆیە ئەم دەستەو تاقمانە لە كوردستان بە ئاراستەگەلێكی فرەچەسنی ئێنتما ئایینی و نائایینییەكان، بوونەتە هۆی دژیەكی كۆمەڵایەتی زۆر. ئەم دژیەكیانە لە ناوی ژینگەی شاری زۆرترە و چەندە بە ناوچە سنورییەكان نزیكتر دەبینەوە، ئەم دژیەكیانە كەمتر و نەرمونیانترە.

1 ـ ئایین وەك لەنێو بەری دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

 ڕەنگە لە نێوبردنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان بە شێوەیەكی جیاواز لەلایەن ئایینەوە ئەنجام بدرێت. بۆ نموونە تەفسیری ئایینزایی دەتوانێت لەنێوچوونی دژیەكی كۆمەڵایەتی لێ بكەوێتەوە. بۆ نموونە ڕێوڕەسمی پرسەی مامۆستا عەبدولكەریم مودەرس[7] لە یەكێک لە مزگەوتەكانی مەریوان  كە دەرگیری لێكەوتەوە كە لە دواییدا بە تەفسیرگەلێكی ئایینی و خوێندنەوەی ئایینی، ئاشتی و ڕێككەوتنی لێكەوتەوە و دژیەكی لەنێوچوو. نێچیروان دەڵێت:

 دوای كۆچی مامۆستا عەبدولكەریم مودەڕس، ڕێوڕەسمێكی گەورە بۆ پرسەی ناوبراو ڕێكخرا. گرووپێك هاتنە نێو ڕێوڕەسمەكە و لەدژی قسەیان كرد و بوونە هۆی شەڕێك كە لە هەمان كاتی پڕ لە ئاژاوەدا، بە نێوانگیری یەكێك لە گەورەپیاوان لە سەر بنەمای ئەوەی كە لە قورئانی پیرۆزدا باسكراوە كە دەبێت موسلمان دووری لە شەیتان بگرێت و ناكۆكییان لەگەڵ یەكتر نەبێت و دووری لێ بگرن… ( نێچیروان حوسینی، 47 ساڵە کاسب).

 هەندێ كات دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان زۆر خۆڕاگر و ئەزەلین یان تەنانەت ئەگەریش خۆڕاگر نەبن  لەبەر ئەوەی كە ئامرازە خۆڕاگرییەكانی  لە نێوبردنی ئەوان بەلاوازی كار دەكەن، دژیەكی ئەزەلی دەبێت. بەڵام هەندێ كات دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان بە ڕادەیەك لاوازن كە ئەگەر خۆڕاگری لە بەرامبەر ئەم دژیەكیانەدا ئەنجام بدرێت، بە زووترین كات ئەم دژیەكیان لەنێو دەچن.

2 ـ ئایین وەك پەردەپۆش كردن و شاردنەوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

جەخت كردنەوەی زۆر لە سەر پرسێكی ئایین دەبێتە هۆی پشت كردنە هەندێ پرسی دیكەی ئایین و ڕەنگە  لە رێگەی ئایینەوە ( ئایە، گێڕانەوە و حەدیسەكان و…) هەوڵ بدرێت بە پرسێكی كەم بایەخ پێشان بدرێت. بە تایبەت دەتوانین ئاماژە بە  توانایی ئێنتمای فیكری تەسەوف و نەقشبەندی[8] لە نێو گرووپە ئایینزا جیاوازەكانی ئیسلام بدەین كە دژیەكی نێوان ئەوان پەردەپۆش دەكات و ئەو بە یەكگرتوویی و یەكبوون ناودەنێت. یەكێك لەوانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كرا كە خۆی لە شوێنكەوتووانی تەریقەتی تەسەوفە، دەڵێت: ” لە سەردەمی شا ئیسماعیل سەفەوییەوە (907ـ920 ك م) تەریقەت لەگەڵ ڕواڵەت و بیروباوەڕی سونی و شیعە تێكهەڵكێش بوو و ” هەتا ئەمڕۆ شیخەكانی تەریقەت زۆربەی مزگەوتەكانیان لە ژێر دەسەڵاتدا هەبووە و بەڕێوەبردنی ئەوانیان لە ئەستۆ گرتووە و لەم ڕێگایەوە هەر جۆرە دەرگیرییەکیان ئاشتی داوەتەوە، لەبەر ئەوەی خەڵك ئەوانیان لا قەبوڵ بووە”.  فرەچەشنی تێگەیشتن لە جۆری پەیوەندی نێوان دوو بگۆڕی ئایینداری و ئێتنیكێتی لە كوردستانیش  سەرنجی ئێمە بۆ لای كاركردی ئایین لە پەردەپۆش كردنی لانیكەم كاتی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان رادەکێشێت:

 لە باسی پەیوەندی شوناسی كوردی و ئایینزای سونی، لە نێوان كەسانی ئایینی و نائایینی جیاوازییەكی گەورە هەیە، لەبەر ئەوەی لە ڕوانگەی كەسانی نائایینی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە، كورد بوون و سونی بوون دوو بابەتی دژیەك دێنەئەژمار و لەو باوەڕەدان، بە سەرنجدان بەوەی كە لە كوردستان  ئایینزای جیاواز هەیە بۆیە ئایینزا یەكێک لە هۆكارەكانی دروستكردنی ناكۆكی لە كۆمەڵگای كوردی دێتە ئەژمار، بۆ نموونە دوو كەس لەوانەی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە، نائایینی بوون و لەمبارەیەوە دەڵێن: ” ئێمە پێش ئەوەی سونی یان موسلمان بین كورد بووین و هیچ پەیوەندییەك لە نێوان كوردبوون و سونی بووندا نییە” ( پیاو، خوێندكار).

” بەڕای من یەكێك لەو گرنگترین پرسانەی كە بووەتە هۆی ئەوەی كوردەكان نەتوانن مافی خۆیان دەستەبەر بكەن، ئایینزا بووە. ناكۆكی ئایینزایی زۆرترین زەربەی لە یەكگرتوویی كوردەكان داوە” ( پیاو، كاسب).  بەڵام لە ڕوانگەی ئەو كەسانەوە كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە و خاوەنی بیروباوەڕی ئایینی بوون، كورد بوون و سونی بوون دژیەكی لەگەڵ یەكتردا نییە و كوردەكان بە بوونی هەر ئایینزایەك دەتوانن پابەندی شوناسی كوردبوونی خۆیان بن. ئەم كەسانە كە زۆرترین ژمارەیان لە نێوان ئەو كەسانەدا هەیە، كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە، تەفسیرێكی تاكەكەسییان لە ئایین هەیە كە لە سەر بنەمای ئەو ئایینزا زۆرتر لە بواری ژیانی تایبەتی ئەواندا ڕۆڵ دەگێڕێت.

 ئەو گرووپانەی كە ئێنتمای ئیسلامییان هەیە، دەیانەوێت لە نێوان كوردبوون و سونی بوون دژیەكی دروست بكەن، بەڵام بە گشتی لە ڕوانگەی منەوە كورد بوون  لەگەڵ سونی بوون سازگارە، من باوەڕم بە ئایینزا هەیە و ئەركە دینییەكانی خۆم بەجێ دێنم. لە هەمان كاتدا كوردبوون بۆم گرنگە، تەنانەت لە ئایینزاش گرنگترە لەبەر ئەوەی كوردبوون بۆ من نەگۆڕە ( پیاو، كاسب).

 بە سەرنجدان بە وتەكانی سەرەوە لە ڕوانگەی كوردە سونییەكانەوە كە خاوەنی بیروباوەڕی ئایینین، كوردبوون و سونی بوون دوو بابەتی پێكەوە گونجاون ( هەرچەند جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە كوردبوون لە بەراورد لەگەڵ ئایین بۆ ئەوان لە پێشترە) و ئەم كەسانە لەو باوەڕەدان لە پاڵ پاراستنی شوناسی كوردی دەتوانن پابەندی ئایینزاش بن. لە ڕوانگەی بەشداربوونی كوردی سونییەوە، شوناسی  ئێتنیكی گرنگتر و لە پێشتر لە ئایینزایە. خاڵی جێگای سەرنج ئەوەیە كە هەموو ئەم كەسانە بەرهەڵستكاری تەفسیر و خوێندنەوەی سیاسی لە ئایینن، لەبەر ئەوەی لەم تەفسیرانەدا ( ئیسلامی سیاسی) شوناسی ئایینزایی فەرز دەكرێت بەسەر شوناسی ئێتنیكی و لە ڕوانگەی ئەوانەوە گەشەكردنی ئیسلامی سیاسی لە كوردستان دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی ناكۆكی و كەڵینی ئایینزای لە كوردستاندا. بۆیە دەتوانین بڵێین لە ڕوانگەی ئەو كەسانەوە کە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە جەخت كردنەوە لەسەر  پارامەتری ئێتنیكی دەتوانێت وەك هۆكاری هاوبەندی لە كۆمەڵگای كوردستان ڕۆڵ بگێڕێت ( سراج زادە و همكاران، 1393، 17-18).

 ئەم باسە بەباشی پێشانی دەدات، كە چلۆن ئایین دەتوانێت ڕۆڵی پەردەپۆش كردنی دژیەكی لەنێوان ئێتنیك بگێڕێت و كاریگەری لەسەر بگۆڕی ئێتنیكێتی دابنێت و لە ڕێگای دروستكردنی شوناسی ئایینییەوە، لانیكەم بە شێوەی كاتی یان تا ڕادەیەك ئەندامیەتی  ئێتنیكی بخاتە ژێر سێبەری ئەندامیەتی ئایینییەوە.

3 ـ ئایین وەك ڕەنگدانەوە و هەمدیس نوێینی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

ڕەنگە ڕۆڵی ڕەنگدانەوە و هەمدیس نوێنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان بە شێوازیی جیاواز بێت. هەندێ كات ئایین دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی نێو ئایین و هەندێ كات دژیەكییەكانی درەوەی ئایین پێشان دەدات.  یەكێك لە دیاردە ئایینییەكانی شیاو سەرنج پێدان لە كوردستتان ئێنتما بۆ سەلەفیگەرییە، بەڵام  ژمارەیەك  لە لێكۆڵینەوەكان پیشانی دەدەن كە پەنا بردنە بەر ڕەوتی سەلەفی لە كوردسنتتان ڕیشە لە نادادپەروەری و هەڵاواردن دایە و بەریەككەوتنی ڕەوتە سەلەفییەكان لەگەڵ هێزە حكومییەكان و هێزە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە لە كانیاوی جۆرێك هەڵاواردنی كۆمەڵایەتی و سیاسی تێراو دەبێت. بە واتایەكی دیكە، لە ژێر سێبەی دژیەكی سەلەفییەكان/ كارگوزارانی حكومی و سەلەفییەكان/ شیعەكان جۆرێكی دیكە لە دژیەكی لە ئارا دایە و لە ڕاستیدا ئەم دژیەكیانە دەربڕی دژیەكی كۆمەڵایەتی بنەماییترن:

وا هەست ئەكرێ كە بوونی سەلەفیگەری بووەتە بەشێك لە گوتاری ئایینی لە دەقی كوردستاندا. بەهەمان شێوە كە گەنجەكانی بەشدار لە چاوپێكەوتنەكان ئاماژەیان پێداوە، ئێستا ئێمە دەتوانین ئەم گرووپە لە كۆمەڵگا، مزگەوتەكان و پانتایی گشتیدا ببینین. زۆربەی كات ئەوان بە شێوەی جیهادی و تەبلیغی كار دەكەن و پابەندی شوێنێكی تایبەت نین. دەكرێت بڵێین كە گرووپێكی گەڕۆكن كە هاوكات لەگەڵ هەست كردن بە مەترسی لە شوێنێك كۆچ دەكەن و ناڕەزایەتی دالی سەنتەری ئەوان پێك دێنێت، واتە ناڕەزایەتی لەبارەی دۆخی ئێستا. لەبەر ئەوەی كە یەكێك لە بارودۆخەكان یان هۆكارەكانی بیچمگرتنی ئەم گرووپانە ناڕەزایەتی لە ئاست دۆخ و بارودۆخی ئێستا لە كۆمەڵگا و نادادپەروەییە ئاراییەكانە،  لە ئەنجامدا ئەوان  لە هەر شوێنێكی كۆمەڵگا نادادپەروەری ببینن، لە ئاست ئەو دۆخە ناڕەزایەتی دەردەبڕن ( سراج زادە و همكاران، 1395: 104).

 ئەگەر تێگەیشتنێكی وەها دروست بێت، ئەو كات دەبێت دوو جەمسەری بونیادگەرا/ سێكۆلار بە بابەتێكی لاوەكی لە ئاست پرسی هەڵاواردن و نایەكسانی پراكتیزەكراو لەلایەن حكومەتەوە لە كوردستان بزانین. بە واتایەكی دیكە، دژیەكییەكی بنەمایتر هەیە، كە بریتییە لە ئەوانەی كە لە قازانجە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان سوودمەند بوون و بێبەشان و  ئەوانەی لەم قازانجانە سوودمەند نەبوون. هەڵبەتە بەیانی و سەراج زادە (1400) شیكاری جیاواز لە زانیاریی جیاواز لە بارەی هۆكاری بیچمگرتنی بونیادگەرایی ئیسلامی لە كوردستان پێشكەش كردووە.

4 ـ ئایین وەك بەردەوامی پێدان بەدژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

  هەندێ كات ئایین دژیەكی دروست دەكات و هەندێ كاتیش دەبێتە هۆی بەردەوام بوونی دژیەكی. ئەمانە جیاوازی زەقیان پێكەوە هەیە. نموونەیەك لەم ڕۆڵەی ئایین، ئۆمید وەك یەكێك لەو كەسانەی  كامیاران كە چاوپێکەوتنی لەگەڵ كراوە لەبارەی جیاوازی و دەرگیری لە سەر ڕازاندنەوەی گۆڕ باسكردووە كە:

 یەكێك لە جیاوازە بەردەوامەكانی نیو سەدەی ڕابردووە. ئەم جیاوازی و دژیەكیانە، لە كۆمەڵگای كوردستان بە شێوەی باسی هەمیشەیی گرووپە جیاوازەكان بە تایبەت ئاییندارەكان بووە و لە كۆبوونەوە و ئەنجومەنی جیاواز ئەم باسە گشتگیر بووە و هەر یەك لە لایەنەكانی دژ،  لە هەوڵی قەناعەت هێنان بەویترن ( امید فتوحی، 41 ساڵە، كارمند ادارە جهاد).

 نموونەی دیكە لە بەستێن سازی ئایین بۆ بەردەوامی پێدان بە دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان، نەدانی ئێزنی زانایانی ئایینی دوو لایەنی سونی و شیعە بۆ هاوسەرگیری كردن لە نێوان دوو ئایینزایە. لە كاتێكدا كە دەزانین  بەدرێژایی مێژوو یەكێك لە كاركردەكانی هاوسەرگیری دروستكردنی یەكگرتوویی لە نێوان دوو گرووپ لە ڕێگای خزمایەتییە، چەندین جار بینیومانە كە زانایانی شیعە و سونی هەندێ شێوازی هاوسەرگیری لە نێوان ئایینزاكانیان بە شێوەیەك قەدەغە كردووە. ئەم جۆرە سنوورداركردنەی پەیوەندی كۆمەڵایەتی لە نێوان دوو گرووپی ئایینزایی لە هۆكارەكانی بەردەوامی پێدان بە دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانە.

5 ـ ئایین وەك دووبارەكەرەوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان لە ڕێگای هۆكار یان هۆكاری جیاوازەوە بەهێز دەبن. هەندێ كات ئەم دژیەكیانە تەنها لە ڕێگای ئایینەوە بەهێز دەبن و هەندێ كات هۆكاری سیاسی، ئابووری، سەربازی و هتد لەگەڵ ئایین یەك دەگرن و پشکداری دووبارەكردنەوەی دژیەكییەكانن. هەندێ كات ئایین وەك تەنها هۆكار لە بەهێزكردنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان ڕۆڵ دەگێڕێت. هەندێ كات ئایین تەنها هۆكاری دژیەكی كۆمەڵایەتی نییە و هۆكاری دیكەش یارمەتی بەهێزكردنی دژیەكییەكان دەدەن. لەمبارەیەوە دەتوانین ئاماژە بە تەفسیری دژیەك لە بومەلەرزەی كرماشان بدەین. لەبارەی ئەم بومەلەرزەوە دوو ڕوانگەی ئایینی و ئێتنیكی سەریهەڵدا و بووە هۆی دەرگیری لە نێوان دوو گرووپ:  گرووپێك لەو باوەڕەدا بوون لەبەر ئەوەی زۆربەی خەڵكی كرماشان ئەهلی هەق یان شیعەن، پەرەیان بە فیكری یارمەتی نەدانی خەڵكی بومەلەرزە لێدراوی كرماشان لە نێو خەڵك دا و پێداگیرییان لەسەر باوەڕی خۆیان كرد. گرووپی دیكەش كە نیگایەكی دیكەیان لەسەر بنەمای ئەركی ئاكاری و مرۆیی و هەڵبەتە ئێتنیكی هێنا ئاراوە و شێلگیرانە هەوڵی پشتیوانی ئەوانیان دا، لەبەرامبەر ئەم گرووپەی یەكەم ڕاوەستان و هەر ئەم نیگا و تێڕوانینە دژیەكانەی ئایینی و ئێتنیكی، لە ئاستی شاری سنە دەرگیری لێكەوتەوە. لەبەر ئەوەی ئایین و تەفسیرە ئایینیەكان لە پاڵ ئێتیكێتی  پەرەیان بە بەهێزكردنی ئەم دژیەكانە داوە، دەتوانین بڵێین  لێرەدا بەهێزكەری دژیەكی كۆمەڵایەتی  دوو هۆكاری بووە.

6 ـ ئایین وەك سەرچاوە و چاوگەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

 ئایین تواناییەكی بەرچاوی بۆ ئافراندنی دژیەكی هەیە. ئایین لە ڕێگای جۆراوجۆرەوە دەتوانێت ئافرینەری دژیەكی بێت. لە  بوارەكانی مەعریفەیی، ئامرازی و نۆرماتیك. لە كوردستان نموونەی زۆر لە ئافراندنی دژیەكی ئایینی  دەبیندرێت. هەندێ كات ئەم دژیەكیانە لە ناوخۆی ئایین دان و لە نێوان ئایینداران ڕوو دەدەن و هەندێ كاتیش لە دەرەوەی ئایین و لە نێوان هێزە ئایینەكان و هێزە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە ڕوودەدەن. لە كوردستان  شوێن پێی ئایین لە زۆربەی ئەم دژیەكیانە دەبیندرێت. هەندێ كات لەسەر كردار و ڕێوڕەسم دژیەكی ڕوودەدات و هەندێ كات لەسەر بیروباوەڕ و فتوا و هەندێ كات لەسەر تەفسیری بابەت و كاروبارەكان. عەباس باسی ناكۆكی و دوایی دژیەكییەك دەكات كە  لەمەڕ خوێندنی فاتیحە لە گۆڕستانی گوندی ژنێن ڕوویداوە:

 دوای كۆتایی هاتنی كار پێم باش بوو سەردانی گۆڕستان بكەم و فاتیحەیەك بخوێنم، لە نیوەی ڕێگا چەند كەس پرسیاریان كرد بۆ كوێ دەڕۆی… دوای ئەوەی زانییان كە بۆ سەر گۆڕ دەڕۆم،  گاڵتەیان بە من و ڕەفتاری كەسانی وەك من كرد لەسەر بنەمای ئەوەی كە فاتیحە و خوێندنی  لە ئایە و گێڕانەوەکاندا نییە. وتار و كتێبی زۆریان پێ ناساندم كە لەم بوارەوە بیخوێنم.  لە قەدغەكردنی سەردانی كردنی گۆڕەكانیان  پشتیان بە سەید قوتب دەبەست. منیش گوتم خوێندەوارییەكی وام نییە و نازانم ئێنتەرنێت و كتێب … كە دیسان دەستیان كردەوە گاڵتەكردن بە من و هاوڕێیانم هەتا ئەوەی كە دەرگیری ڕوویدا و ماوەیەك ئەم بابەتە هۆكاری ناكۆكی و دژیەكی بوو… ( عباس شریفی، 57 سالە، كتاب فروش).

 هەندێ كات ڕووداوێك لەسەر پەیكەرێك ڕوودەدات، لەبەر ئەوەی لە هەندێ ڕوانگەی ئایینییەوە پەیكەر وەكو بت دێتە ئەژمار.  لە چاوپێكەوتن لەگەڵ سەلاح ئەلدین لەبارەی “دەرگیری و ناكۆكی لە گوندی مەلقەرنی سەر بە سەقز لە بارەی پرسی گواستنەوەی پەیكەری مەولەوی كورد” ئەو گوتی:

” گرووپێكی ئایینی تایبەت پەیكەر بە هێمای بتپەرستی زانی و  شوڵیان لێ هەڵكێشا بە هەر شێوەیەك بووە دەبێت پەیكەرەکە یا بشكێت یان لە گوندەكە بیبەنە دەرەوە” (صلاح الدین كریمی، 28 سالە، بازاری).

 لە زۆربەی ناوچەكانی جیهان پەیكەری شاعیران،  فەیلەسوفان و گەورەپیاوانی ناوچەی خۆیان لە شوێنی تایبەت بە نیشانەی ڕێز دادەنن، بەڵام ئەم ئایینە ( جۆرێك تەفسیری ئایینی) تایبەتە، كە لەبەرامبەر ئەودا ڕادەوەستێت و ڕێگەی پێنادات.

 هەندێ كاتیش فتوایەكی ئایینی پەرە بە دژیەكی كۆمەڵایەتی دەدات.  نموونەیەكی گرنگی ئەو لە كوردستان فتوای مردنی شێركۆ بێكەس شاعیری ناوداری كوردە، شاعیرێك كە زۆربەی كات شیعرە نوێ و ڕەخنەگرانەی دەنووسی. ئەو لەلایەن ئاییندارانەوە وەك شاعیرێكی كافر و بێ ئایین ناسرا و لە ساڵی 1976 بڕیاری ئێرتداد و فتوای كوشتنیان دا. لەبەر ئەوەی ئەم شاعیرە لەنێو كوردەكان بایەخ و ڕێزێكی زۆری هەبوو، دژیەكی لەنێوان دوو لایەن ڕوویدا. نموونەی دیكەی ئەم فتوایانە دژیەكی كۆمەڵایەتی لەنێوان گرووپی ئەدەبی مەریوان بە چاپ كردنی كتێبی  دیوان نفرەت و دینداران ڕوویدا. ئەم كتێبە لە پشتیوانی لە مافی ژنان نووسراوە، بەڵام فتوای كوشتنی نووسەری ئەو ( یاسین حوسینی) دراوە و دیسانیش دژیەكی كۆمەلایەتی ڕوویدا ( فرانك استادی، 64 سالە، بازنشستە فرهنگی).

 هەندێ كاتیش دژیەكی لە سەر تێگەیشتنی ئایینی لەنێوان  لایەنگرانی تێگەیشتنی جیاواز لە پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی فرەچەشن لە كۆمەڵگایەكی لە حاڵی مۆدێڕن بووندا ڕوودەدات. بۆ نموونە دەتوانین  ئاماژە بە دەقی چاوپێكەوتنی مەسعود لەبارەی ناكۆكی لە نێوان گرووپێك لە مامۆستایانی شاری سەقز لەگەڵ كەسانی ئاكادێمیك لە بواری ئایین بدەین:

 لە مزگەوتی ئێمەدا هەمیشە كۆبوونەوەگەلێك ڕێكدەخرا كە گرووپێك ئاكادێمی تێدا بەشدار دەبوون. كەسانێك كە كۆمەڵناسی و مێژووی ئیسلام… خوێندبوو و ئاراستە جیاوازەكان و جەخت كردنەوە لەسەر سەرچاوە جیاوازەكان دەبووە هۆی ناكۆكی لە نێوان ئەوان. لەلایەكەوە مامۆستاكان لەسەر بنەمای حەدیس و ئایەكان هەوڵیان دەدا  قەناعەت بە لایەنەكان بێنن، بەڵام كەسانێك كە لە زانكۆ خوێندنی باڵایان هەبوو پابەندی نموونە و سەرچاوەی مێژوویی دەبوون و پشت بەستن بە حەدیس و گێڕانەوەیان بە كامڵ و تەواو نەدەزانی. هەر ئەم سەرچاوەی پشت بەستنە خۆی بووە جۆرێك ناكۆكی لە نێوان لایەنەكان و دەرگیری نێوانیان توند بوو… لە كۆبوونەوەیەك كە 14 فەقێی گەنج مۆڵەتیان وەردەگرت، واتە ڕێوڕەسمێك كە لەودا مۆڵەتێك لەلایەن گەورەپیاوانی ئایینی بەوان دەدرا، كە بە شێوەی ڕەسمی وەك پیاوی ئایینی بناسرێن، نزیك بە 35 كەس لەكاتی ئەو پرۆگرامەدا هاتنە نێو مزگەوتەوە و لەگەڵ ئەوان دەرگیرییەكی توندیان پەیدا كرد و نزیك بە 20 كەس بە سەختی بریندار بوون (مسعود امین پور، 57 سالە، ماموستا).

 گێڕانەوەیەك كە هاوڕێ باسی دەكات، بەڵگەیەكی دیكە لەم دیاردە دەناسێنێت: ” مامۆستای تازەی گوند لەبارەی  بەردی مەزاری پیرشالیار بە قوتابیانی گوتبوو ئەمە خورافاتە كە بەردەكان  گەشە دەكەن و خێزانەكان ئاگادار بوونەوە و مامۆستاكەیان لە گوند بەدەرنا” (هاوری صالحی، 33 سالە، فرهنگی).

هەندێ كاتیش ڕێوڕەسم و كرداری پەرستن دەبنە سەرچاوە و سەرەتای دژیەكی. دەتوانین نموونەیەك لەم دژیەكیانە كە دلێر لەبارەی شێفا پەیدا كردن لە شوێنە پیرۆزەكان باسی كردووە، ئاماژەیە بۆ ئەو بابەتە:

” گرووپێك جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە ئەمە جۆرێك بت پەرستییە و كەسەكان (شوێنە پیرۆزەكان) ناتوانن یارمەتیدەری باشتربوونی بارودۆخ و تەندروستی بن و گرووپێك بەرهەڵستكاری ئەو بوون،  ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئەم ناكۆكییانە زۆرتر دەبوو…” ( دلیر رشیدی، 66 سالە، بازنشستە اداری).

 لە نموونەكانی دیكە دەتوانین ئاماژە بە دەرگیری ڕێوشوێن لەبارەی چۆنیەتی ڕاوەستان لە ریزی نوێژ لە نێوان وەهابییەكان لەگەڵ خەڵكی ئاسایی (هاوڕێ لەگەڵ مامۆستا) لە مزگەوت بدەین ( فرانك استادی، 64 سالە، بازنشستە فرهنگی). موختار ئیسلامیش باسی ڕووداوێكی هاوشێوە دەكات كە لە دەوروبەری دوو یان سێ ساڵ پێش لە مزگەوتی مەولەی كورد لە مەریوان لە گەڕەكی موسكی 2 ڕوویدا و لەودا  زیاتر لە پەنجا ناكۆكی و دەرگیری تەنانەت بە شێوەی فیزیكی لەسەر چۆنیەتی ڕاوەستانی نوێژ لە مزگەوت ڕوویداوە. ڕێوڕەسمی جیاواز وەكو چۆنیەتی ئەنجامدان و ڕەفتار لە كاتی پەرستن، هەندێ كات پەرەیان بەم دژیەكیانە داوە. ئەمڕۆ هەندێ كات ئەوەندە لەم ڕێوڕەسمانەدا ورد دەبنەوە، كە بچوكترین ڕەفتار و جوولە، خۆی دەبێتە هۆی دروستبوونی ناكۆكی لە نێوان گرووپە ئایینییە جیاوازەكان.

 هەندێ كات لە كوردستان لە نێوان دوو گرووپی ئایینی جیاواز دژیەكی كۆمەڵایەتی ڕوودەدات. نموونەیەكی گرنگ لەم جۆرە دژیەكیانە لە نێوان موسلمانان و زەردەشتییەكان ڕوویداوە. دەگێڕنەوە كە ” ڕێوڕەسمی كۆمسای پیرشالیاری هەورامان لە دژیەكی لەگەڵ لایەنی گەشتیاری بیانی”یە ( روژمان حسینی، 39 سالە، كارمند ادارە اب). گێڕانەوەی ئەم كەسە كە چاوپێكەوتنی لەگەڵ كراوە دەربڕی ئەوەیە كە نزیكەی 8 هەزار گەشتیار (بەتایبەت  زەردەشتییەكان) لە سەرتاسەری جیهانەوە بۆ ڕێوڕەسمی پیرشالیار بۆ هەورامان هاتبوون و مامۆستایەكی ئایینی لە وتاری خۆی ئەوەی ڕەت كردەوە و لەو باوەڕەدا بوو پیرشالیار موسلمان بووە و زەردەشتی نییە و گەشەكردنی هەموو ساڵەی بەردەكەیشی درۆیە.  ئەم بابەتە بووە سەرچاوەی دژیەكییەكی نوێ لە نێوان گرووپە جیاوازەكان كە هەتا ئەمڕۆ ماونەتەوە.

هەمیشە دژیەكییەكان لەسەر كاروباری ئایینی نێوان باوەڕداران نییە، بەڵكوو هەندێ كات لەسەر تێگەیشتنی ئایینی و نائایینی لەبارەی كاروبارەكانە.  لەم بارەیەوە دەتوانین باسی دژیەكی درەوێشەكانی تەریقەتی قادری لەگەڵ پزیشكی مۆدێڕن بكەین. پۆلیسی هەرێمی كوردستانی عێراق بە هۆی  كۆروناوە جەختی لەسەر ڕەچاوكردنی پێوەرە پزیشكی و تەندروستییەكان دەكردەوە، بەڵام  لە بەهاری ساڵی 1399 شێخ محەمەد كەسنزانی  لە كاتێكدا كۆرونا لە لوتكەدا بوو، كۆچی دوایی كرد. ئەو لە گەورەپیاوانی شوێنكەوتووی تەریقەتی قادری بوو و شوێنكەوتووانی ئەو بۆ ئامادەبوون لە ڕێوڕەسمی ئەسپەردەكردنی تەرمەكەی كە لە هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەچوو، هەوڵێكی زۆریان دا كە بە هۆی سنوورداركردنی هاتووچۆ بە بۆنەی كۆروناوە لە سنوور، هەوڵی شوێنكەوتووان بۆ پەڕێنە لە سنوور، كێشەیەكی زۆری لێكەوتەوە.  بە لەبەرچاوگرتنی كۆرونا، داخراوبوونی سنووری باشماخ و ڕەوچاوكردنی پروتۆكولە تەندروستییەكان، ئەگەری ئامادەبوونی دەروێشەكان و شوێنكەوتووانی شێخ محەمەد كەسنەزانی، پیری تەریقەتی قادری، بۆ بەشداری لە ڕێوڕەسمی ئەسپەردەكردنی تەرمەكەی لە هەرێمی كوردستان نەڕەخسا. هێزەكانی پاسەوانی سنووری هەرێمی كوردستانیش  ئێزنیان نەدەدا هیچ كەسێك بڕواتە نێو خاكی عێراقەوە، لەبەر ئەوەی بە پێی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان دەبوو سنوورەكان سنووردار بكرایەن. بەڵام دەروێشەكانی تەریقەتی قادری لەگەڵ پاسەوانانی سنوور دەرگیر و ڕۆشتنە نێو هەرێمی كوردستانەوە.

هەندێ كاتیش دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی پەیوەندیدار بە ئایین لایەنی سیاسییان هەیە. بۆ نموونە، ڕەوتی ئایینی جوندئیسلام (ئەنسار ئیسلام) كە دوای شەڕ لەگەڵ ئەمریكا لەدژی تالیبان بۆ ئەم ناوچە هاتبوون،  ناوچەی هەوارامان  بووە یەكەمین بنكەی جێگیربوونی عەرەب ـ ئەفغانەكان لە كوردستان و یاسا سەختگیرانەكانی ئایینیان، بە وردی بە شێوازیی حكومەتی ئیسلامی تالیبان، لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیان جێبەجێ كرد (گروە بحران بین المللی، 1385).  ئەوان یەكەمین هێرشیان بۆ سەر ڕەوتی تەسەوف، لە چوارچێوەی تێكدانی گۆڕ و زیارتگەی شێخەكان و هەروەها هێرشكردنە سەر كتێبفرۆشەكان، تەكفیركردنی نووسەران، ڕۆشنبیران و هاووڵاتیان ئاسایی و ئازاردانی كەمایەتییە ئایینیەكانی ناوچەكە جێبەجێ كرد.  هەروەها ئەوان فرانسوا حەریری، سەرۆك وەزیری سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستان، و زیاتر لە سەد كەسی دیكەیان لە ساڵی 2001 لە كارێكی خۆكوژی لە جەژنی ڕەمەزان ئەنجام دا ( دلاویز، 1385).

 هەندێ كاتیش كەشف كردنی هەقیقەت و یان بانگەشەكردن بۆ گوتنی هەقیقەت، دەبێتە سەرچاوگەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان.  لەبەر ئەوەی ئایینیش هەقیقەت لای خۆی دەبینێتەوە و هەر شتێك لە كتێبی پیرۆز یان گێڕانەوە یان حەدیسەكاندا هاتووە، وەك هەقیقەت دێنێتە ئەژمار، بۆیە هەمیشە دەتوانێت سەرەتا و سەرچاوگەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان بێت. لەم بارەیەوە  تەفسیری جۆراوجۆر لە ئایە و حەدیسەكان بۆ دروستكردنی دژیەكی كارێكە ئێنكار ناكرێت، وەكو ناكۆكیگەلێك كە دوای كۆچ كردنی موفتی زادە لە ساڵی 1371 لە نێوان شوێنكەوتووانی ئەو لە مەكتەبی قورئان ڕوویدا و لە ساڵی 1375 جیابوونەوە دابەشكردنی ئەو بە سێ لقی لێكەوتەوە:

1ـ لقی مەكتەب قورئان بە شێوازی ئەنجومەنی بەڕێوەبەری بە چاودێری سەعدی قوریشی

2 ـ مەكتەب قورئانی كوردستان بە ڕابەری حەسەن ئەمینی

3 ـ  و گرووپێكی دیكە كە  پەیڕەوییان لە هیچ یەك لەم گرووپانە نەكرد و بە پراكتێك دوورییان لە چالاكی گرت و بە شێوازی كۆمەڵایەتی و مەدەنی سەرقاڵی بانگەشەكردن بۆ پرەنسیپ و ستراتیژییەكانی ئەحمەدی موفتی زادە بوون ( دلاویز، 1385).

7، ئایین وەك لاوازكردنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان

ئایین كاركردی فرەچەشن و هەندێ كات دژیەكی هەیە.  هەم دەتوانێت دژیەكی دروست بكات و هەمیش دەتوانێت ئەو چارەسەر یان لاواز بكات. بۆیە، ئەگەر لێكۆڵەری كۆمەڵناسی بیەوێت بێلایەنی لە كاری زانستی خۆی ڕەچاو بكات، دەبێت هەموو لایەنەكانی كاركردی ئایینی ئەوەندەی دەلوێت لە چوارچێوەی خوێندنەوەی خۆی  لەبەرچاو بگرێت. كاركردی پیاوێكی ئایینی ناسراو لە كوردستان لە ساڵەكانی سەرەتای شۆڕشی 1357 (1979) دەتوانێت نموونەیەك لە لاوازكردنی دژیەكی كۆمەڵایەتی بێتە ئەژمار. دووریگرتنی حیزبەكان و لایەنگرانی موفتی زادە لە دەرگیرییەك كە ئەگەری ڕوودانی هەبوو، نموونەیەكی گرنگ لەم دیاردەیە. گرنگترین هۆكاری بەجێهێشتی كوردستان و كۆچ كردن بۆ كرماشان، چەكداربوونی گرووپە نائیسلامییەكان لە كوردستان بوو. موفتی زادە دەیگووت: ” بەداخەوە ئەوان ( گرووپە ناسیۆنالیستەكان) زۆربەی ئێمەیان كردۆتە ئامانجی خۆیان”. موفتی زادە وەك وتاربێژ لە دوایین وتاری هەینی، پێش لە بەجێهێشتی كوردستان گوتی:

 كۆچكردنی ئێمە بە بۆنەی ئەوەی لە نێو خەڵكی  كورد و بە ناوی ئیسلام و نائیسلامەوە براكوژی ڕوونەدات و لە كاتێكدا كە گرووپەكان و كەسانی كوردی ناموسلمان و لایەنگری ئێمەی موسلمان، هێشتا حوجەتیان بۆ كامڵ نەبووە، ئێمە ناچار دەبین شەڕ بكەین. ئێستا من كوردستان بە جێ دەهێڵم و هەر كەسێكیش لەگەڵم دەبێتە هاوڕێ ئەم كارە بكات. لەبەر ئەوەی هەرچەندە ئێمە نەمانەوێت ئەوان بكوژین، ئەوان ئێمە دەكوژن ( همان، 1384: 37).

لاوازكەرە ئایینیەكانی دژیەكی كۆمەڵایەتی هەندێ كات بە شێوەی بیروباوەڕ یان ڕێوڕەسم بەدەر دەكەون. هەرچەندە ئەم دووە پەیوەندییان پێكەوە هەیە، بەڵام هەندێ كات بە تەواوی دابڕاو لە یەكترن. ڕەهەندی بیروباوەڕی لاوازكردنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان بەم مانایەیە كە تاك لەسەر بنەمای باوەڕ و ئێمانێك كە هەیەتی، هەوڵ بۆ برادەری و دروستكردنی پەیوەندی ئاشتیخوازانە لەگەڵ ئەوانیتر دەدات، كە ڕەنگە لەژێر سێبەری وانەگەلێكی جیاواز وەك واجب، ڕێنمایی بۆ چاكە، كوفر و…. بێت. بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە ناكۆكی خەلیفە ئێبراهیم (تەریقەتی قادری) و  ئەنجوومەنی پیاوانی ئایینی (دەسەڵاتدار) لە گوندی نسڵ و گۆشخانی بدەین. شوێنكەوتووانی ئەم ڕێبازە باوەڕیان بە یەكبوونی بوون هەیە و بە موحیبەت و خزمەت بەناوبانگن. هەرچەندە لە ئەسڵدا لە نێو حەنبەلییەكان سەریانهەڵدا، تا ڕادەیەكی زۆر سەر بە لێبوردەیی بوون.  لەم ڕێبازەدا جەخت لەسەر پاراستنی نەریت و ڕێوڕەسمەكان دەكرێتەوە. بەڵام ڕەهەندی ڕێوڕەسمی بە مانای ئایین و ڕێوڕەسمێكە كە تاك بە پاساوی ئایینی جێبەجێی دەكات. هەڵبەتە ڕەنگە لە بواری بیروباوەڕییەوە سست و لاواز بێت، بەڵام لە بواری  ڕێوڕەسمەوە زۆر توخ بێت. هەندێ كات ڕەهەندی ڕێوڕەسمی ئایینیش دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان لاواز و كەم دەكاتەوە. جێبەجێ كردنی ڕێوڕەسم دەتوانێت مرۆڤەكان بە یەكتر ببەستێتەوە و دژیەكییەكان  كەم بكاتەوە. ڕەنگە ئەم ڕێوڕەسمە لە چوارچێوەی ڕۆشتن بۆ حەج، جەژن، عاشورا و هتد بێت. بۆ نموونە ڕەسوڵ ئەمینی  باسێک لەبارەی جەژنی ڕەمەزان دەگێڕێتەوە:

جەژنی ڕەمەزان بوو و زۆربەی دانیشتوان ( بەساڵاكەوتووان و ڕیش سپییەكان) لە گرووپە ئایینی و نائایینییەكان سەردانی ماڵی یەكتر دەكەن و نێوانگیرەكان هەوڵ دەدەن ئەوان ئاشت بكەنەوە و جەژن دەكەین. بۆیە هەرچەندە هەندێ كات ڕێوڕەسم سەرچاوەی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان ( بە بۆنەی جیاوازی لە چۆنیەتی بەڕێوەچوون)ن، بەڵام هەندێ كاتیش  ئەم ڕێوڕەسمانە كاركردی لاوازكردنی دژیەكییەكان دەگێڕن ( رسول امینی، 61 سالە، كارمند).

 ئەنجام

وا هەست ئەكرێ دەتوانین كاركردی ئایین لە كوردستان لە ئاست دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان بە لەبەرچاوگرتنی بیندراوەكانی توێژینەوە بەشێوەی خوارەوە كورت بكەینەوە:

خشتەی١: پەیوەندی ئایین و دژیەکی کۆمەڵایەتی لە کوردستانی ئێران

 لە سەر بنەمای بیندراوەكانی ئەم توێژینەوە، ناتوانین بڵێین ئایین تەنها دژیەكییەكانی ئافراندووە و یان تەنها  دووبارەی دەكاتەوە، بەڵكوو هەندێ كات  ڕووبەڕووی دژیەكییەكان دەبێتەوە و هەندێ كات دەبێتە هۆی ڕەنگدانەوەی ئەو. ڕووبەڕووبوونەوەی ئایین لەگەڵ دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانی كوردستان زۆر ئالۆز و فرە سیمایە. ئەگەر بارودۆخی ئایین لە كوردستان لەسەر تەوەری چەندایەتی وێنا بكەین، دەتوانین بڵێین  سەرێكی ئەم هێڵە لوتكەی یەكگرتوو كردن ( لەنێوبەری دژیەكییەكان)ە و سەری دیكەی ئەم هێڵە ئافراندنی دژیەكییە و لە میانەی ئەم هێڵەشدا ئایین سیماگەلێكی  جۆراوجۆری لەگەڵ دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان هەبووە. هەندێ كات ئایین لاوازكەری دژیەكییەكان، هەندێ كات توندكەرەوەی ئەو و هەندێ كاتیش پەردەپۆشكەری دژیەكییەكانە و هەندێ كاتیش هەمدیس نوێینی و  ڕەنگدانەوەی دژیەكییەكانە. هەندێ كات كاركردی بەردەوامی پێدان بە دژیەكییەكان ئەنجام دەدات و هەندێ كات بەردەوامی پێدەری دژیەكییەكان نییە. لەڕاستیدا ئەم جۆرە لە دژیەكییەكان لە كوردستان هەندێ كات لەنێوان تاكەكەسەكان و هەندێ كات لەنێوان دەستەو تاقمەكان و یان گرووپە ئایینیەكان  پێكەوە و هەندێ كات لەنێوان گرووپە ئایینییەكان و گرووپە سێكۆلارەكان بووە. هەندێ كات ئەم دژیەكیانە سەرچاوگەیەكی فیكری هەبووە و لە چوارچێوەی كێشمەكێش لە بیروباوەڕ و باوەڕەكاندا بەدەركەوتووە و هەندێ كاتیش دژیەكییەكان  ڕیشەیان لە كاروباری دیكەدا هەبووە.

 هەندێ كات ئەم دژیەكیانە تەنها لەلایەن ئایینەوە لاواز یان بەهێز كراوە و لە هەندێ كاتیش ئایینی لەگەڵ بوارەكانی ئابووری، كولتوری و سیاسی و سیاسی پێكەوە زیادیان كردووە. خاڵی جێگای سەرنج ئەوەیە كە موحەدسی (1399) لە دابەشكردنێك كە لە جۆرناسی لە ئاست ئایین و دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان پێشكەشی كردووە، باسی شەش جۆری كردووە و شەش جۆری ئاماژەپێدراو لە كوردستان بیندراوەتەوە. بەڵام لە كوردستان جۆرێك لە پەیوەندی ئایین و دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكان بیندراوەتەوە، كە لە دابەشكردنی موحەدسی (1399)  ئاماژەی پێ نەدراوە و ئەویش هەمان ئایین لە ڕۆڵی لاوازكردنی دژیەكییە كۆمەڵایەتییەكانە. بیندراوەكانی ئەم جۆرە لە ئاست ئایین و دژیەكییە كۆمەلایەتییەكان هاوتەریب لەگەڵ بۆچوونەكانی هێرویو لێژە (2013) دایە. ئەو گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە ئایین لە توخمە سەرەكی و گرنگەكانی یەكپارچەیی و بەرفراوان كردنی كارلێكی ئەندامانی كۆمەڵگا و گرووپ پێكەوەیە و لە لاوازكردنی دژیەكییە كۆمەلایەتییەكاندا ڕۆڵێكی توخ و كاریگەری هەبووە. بە واتایەكی دیكە، ڕەنگە هەندێ كات دژیەكی لە نێو نەبات، بەڵام ڕۆڵی كاریگەر  لە لاواز كردنی ئەو بگێڕێت.

سەرچاوەكان

باغبان، مرتضي؛ آقاحسيني، عليرضا؛ جمعه زاده، سيدجواد (1394)» بررسـي تـأثير دينـداري درونـي وبيرونـي بـر انسـجام ملـي«، فصلنامة راهبرد اجتماعي فرهنگي، شمارة .183-163 :14

بقالي، هاوژين (1398)» بررسي سازوكارهاي تأثيرگذار دين بر هويت اجتماعي كردها )مطالعة موردي:سلفيسم در كردستان(«، پاياننامة كارشناسي ارشد جامعه‌شناسي. دانشكدة علوم اجتماعي و اقتصاد دانشگاه الزهرا.

بياني، فرهاد؛ سراجزاده، سيدحسين (1400)» در جستجوي رستگاري: تبيين جامعه‌شناختي بنيادگرايي اسلامي در كردستان ايران«، مسائل اجتماعي ايران، شمارة 9 :2ـ .33

پالس، دانيل(1392 ) هفت نظريه در باب دين، ترجمة محمدعزيز بختيارى، قم: مؤسسة آموزشى وپژوهشى امام خمينى.

تاتار، حسنعلي؛ فتحي، سروش (1395)» بررسي نقش دين بر همبستگي اجتماعي در بين شهروندان شهر تهران«، پژوهش اجتماعي، شمارة .64-31 :30

تامسون، كنت و ديگران  (1395) “دين و ساختار اجتماعي، ترجمة علي بهرامپور؛ حسن محدثي، تهران:كوير.

دلاويز، علي  (1385) “احزاب و سازمانهاي اسلامي در كردستان ) ،”(1978-2006 زريبار، شمارة :62.115 ـ99

دوركيم، اميل (1383) صور بنياني حيات ديني، ترجمة باقر پرهام، تهران: نشر مركز.

رايشنباخ، بروس؛ پترسون، مايكل تاد؛ بازپنجر، ديويد؛ هاسكر، ويليام (1390)، عقل و اعتقاد دين: درآمدي بر فلسفة دين، ترجمة احمد نراقي؛ ابراهيم سلطاني، تهران، طرح نو.

سايت همشهري آنلاين (1399)» تجمع دروايش قادريه در مرز باشماق به دليل درگذشت شيخ محمد كسنزاني، پير طريقت قادريه.«

سراجزاده، سيدحسين؛ قادرزاده، اميد؛ رحماني، جميل (1393)» مطالعة كيفي مذهب و قومگرايي درميان كُردهاي شيعه و سني«، مجلة جامعه‌شناسي ايران، شمارة .29-3 :4

سراجزاده، سيدحسين؛ شريعتي، سارا؛ صفري، كيهان (1395)» چالشهاي زيست ديني (مورد مطالعه جوانان شهر سنندج)«، مجلة جامعه‌شناسي ايران، شمارة  1و 96 :2ـ .120نقش چندگانه دين در تضادهاي اجتماعي كردستان … 76

شامحمدي بني، مهدي؛ هادوي كاشاني، اصغر (1400)» تضادهاي اجتماعي از ديدگاه اسلامي«، مطالعات انديشة معاصر مسلمين، شمارة 321 :14ـ .359

عظيمي، كيومرث؛ چلونگر، محمدعلي (1391)» پراكندگي فرق و مذاهب تشیع در كردستان«، شيعه شناسي، شمارة .100-81 :39

عيوضي، محمدرحيم (1386 )» اتحاد و انسجام؛ زمينههاي شكلگيري«، زمانه، شمارة .19-3 :17

غلامی، نجفعلی(1386 )» موانع پويايي اتحاد و انسجام«، زمانه، شماره .64-39 :17

فورشت، اينگر؛ پل، رپستاد (1394) درآمدي بر جامعه‌شناسي دين: چشم‌اندازهاي كلاسيك و معاصر، ترجمة مجيد جعفريان، ويراستة حسن محدثي گيلوايي، قم: دانشگاه اديان و مذاهب

قهاري، كيواندخت (1388)» به نقل از دوهفته‌نامة كردي روژهه لات (اعتراض علماي ديني مهاباد به  نقض استقلال حوزههاي ديني اهل سنت)«، وبسايت دويچه وله.

قهاري، كيواندخت (1392) درگيري اخير در كردستان و نقش گروه سلفي در آن، وبسايت دويچه وله.

كوزر، لوئيس آ. (1384 ) نظرية تقابلهاي اجتماعي، ترجمة عبدالرضا نواح، تهران: رسش.

كوهن، استانفورد آلوين (1386) تئوريهاي انقلاب، ترجمة عليرضا طيب، تهران: قومس.

محدثي، حسن (1381) زير سقف اعتقاد: بنيانهاي ماقبل انتقادي انديشة شريعتي، تهران: فرهنگ وانديشه.

محدثي گيلوايي، حسن (1398)» نيمرخ عمودي؛ سرزميني حاشيهاي و ستمديده« در مباركي،

داريوش، قشربندي اجتماعي در بلوچستان: از دورة قاجاريه تا پس از انقلاب  ،1357زير نظر و با مقدمة حسن محدثي گيلوايي. تهران: نويد صبح.

محدثي گيلوايي، حسن (1399)» خطر انسداد معرفتي در اجتماع شيعي: تفسيق در نفي وقوع تكفير«،

/https://www.dinonline.com/21940 :، آدرس سايت1399  مهر30 ،وبسايت دين آنلاين

مسعودي، عصمت؛ ميرزايي، فرشته (1388)» بررسي تعارض از منظر مكتب اسلام و تئوريهاي مديريت«، انديشة مديريت، شمارة .164-133 :1

مفتيزاده، احمد (1358) من و انقلاب، تهران: بينا.

مفتيزاده، احمد(1359الف) كردستان، بيجا: انتشارات كميتة تبليغات سازمان مسلمانان متعهد كردستان.

مفتيزاده، احمد (1359ب) بحثي كوتاه دربارة حكومت اسلامي، سنندج: بينا.

مفتيزاده، احمد (1361)» كنكاشي در زندگي سياسي مفتيزاده«، مجلة جوان، شمارة .91-87 :23

موحد، مجيد؛ حميديزاده ، احسان(1388 )» علم و دين در آراي علوم اجتماعي: از تعارض تا تعامل«،فصلنامة انديشة ديني، شمارة .74-43 :32

مهدوي، سيد محمدصادق؛ ادريسي، افسانه؛ رحماني خليلي، احسان (1389)» شناسايي ميزان دينداري و مقايسة آن در گروههاي متفاوت شهروندان تهراني«، مطالعات فرهنگ ارتباطات )نامة پژوهش

فرهنگي سابق(، شمارة 112 :11ـ.140مجلة مطالعات اجتماعي ايران، دورة شانزدهم، شمارة  ،1بهار 1401

77

هميلتون، ملكلم  (1381) جامعه‌شناسي دين، ترجمة محسن ثلاثي، تهران: تبيان.

هميلتون، ملكم  (1387) جامعه‌شناسي دين، ترجمة محسن ثلاثي، تهران: ثالث.

ئينتسار، نادر  (2003) نه‌ته‌وايه‌تي كوردي، وه‌رگيراني عه‌تا قه‌ره‌داغي، سليماني، چاپخانة قانع.

Heyrman, J.; Goedhuys, J. (n.d) “The Multiple Key Informant Survey: a

method for the comparison of international qualitative data”,

https://euract.woncaeurope.org/sites/euractdev/files/documents/resources/

documents/themultiplekeyinformantsurveyamethodforthecomparisonofinternationalqualitativedata-jan-heyrmanand.pdf.

Leger, D. H. (2013) “The Role of Religion in Establishing Social Cohesion”

in K. Michalski (Ed), Conditions of European Solidarity, vol II:

Religion in the New Europe Central European University Press,

Budapest.

Reychler, L. (2007) “Religion and conflict”, International Journal of Peace

Studies, No. 2(1): 19-38.

Selsam, H.; Martel, H. (Selected and Edited) (1973) Reader in Marxist

Philosophy: from the writings of Marx, Engels, and Lenin, New York,

International Publishers.

Storm, I. (2011) Secular Christianity as National Identity: Religion,

Nationality and Attitudes to Immigration in Western Europe”, A PhD

Thesis OF Social Sciences at Manchester University.

William, F. S. M.; David, A. R. (2016) “Nationalism versus Ethnic Identity

in Sub- Saharan Africa”, The American Political Science Review, No.

85(2): 393- 403

[1] – نقش چندگانە دين در تضاد های اجتماعی كردستان ايران در نیم مقرن اخير، سيد ياسين حسيني 1، حسن محدثي گيلوايي 2، محمدباقر تاج الدين. http://dx.doi.org/10.22034/jss. 2022.530819.1537

[2] – خوێندکاری دکتۆرای کۆمەڵناسی کولتوری، بەشی کۆمەڵناسی، یەکەی ناوەندی تاران، زانکۆی ئازادی ئێسلامی، تاران، ئیران.

[3] – پرۆفسۆری یاریدەدەر، گرووپی کۆمەڵناسی، یەکەی ناوەندی تاران، زانکۆی ئازادی ئێسلامی، تاران، ئیران (نووسەری بەرپرس).

[4] – پرۆفسۆری یاریدەدەر، گرووپی کۆمەڵناسی، یەکەی ناوەندی تاران، زانکۆی ئازادی ئێسلامی، تاران، ئیران

[5] – چەمکێکە دورکهایم باسی دەکات، بە مانای تێکجوونی نەریتە کۆمەڵایەتییەکانە. واتە نەریتە کۆنەکان بێبایەخ بوون و نەریتە نوێیەکان جێگیر نەبوون.

[6] – الگو. سەرباشقە و نموونە یەکیک نین. بۆیە مثال یا نمونە فارسی دەبێتە هەمان نموونەی کوردی و الگو دەبێتە سەرباشقە.

[7] – مامۆستا عەبدولکەریم مودەرس (١٩٠٥ – ٢٠٠٥)  بە نازناوی شاعیری “نامی”، زانا، موفەسر. لێکۆلەر. وەرگیڕ و شاعیری کوردە.

[8] –  لە بنەمادا تەریقەتی نە‌قشبندی بەردەوامی تەریقەتی خەسێندراوەکانە کە عەبدولخالق غەجدەوانی (٥٧٥-٦١٧ ک.م) بنیاتی نا و لە جیهانی ئێسلامی ( سونی) باوە.