كوردی
ڕۆڵ و بەرپرسیارێتیی میدیای كوردی لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا
ئامادەكردن: ژیلوان لەتیف یارئەحمەد
میدیا بە هەموو جۆرەكانیەوە، لە هەردوو ئاستە ئەرێنی و نەرێنییەكەیدا، ڕۆڵێكی سەرەكی دەبینێت لە ئاڕاستەكردن و داڕشتنی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری، بەو واتایەی ئەرک و بەرپرسیارێتیی میدیایی ڕۆڵێكی كاریگەر دەبینێت لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا، چونكە كاردانەوە و پانتایی كایەی میدیایی بە لەبەرچاوگرتنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، تاكوو ئەندازەیەکی بەرچاو ڕەنگدانەوەی لەسەر كایەی گشتی جێ هێشتووە و کەلێنێک نەماوە نەکەوێتە بەر هێزی کارتێکەری هێزی ئاڕاستەكراوی میدیا.
لە بەرانبەر ئەو كارتێكەرە میدیاییە فراوان و گشتگیرەدا، مانا و مەبەستی “ئازادی” و “ماف” و “دادپەروەری”؛ گۆڕانکارییەکی بنچینەییان بەسەردا هاتووە، بە جۆرێک كە ڕاستەوخۆ ئاوێزانی پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان دەبن. ئەگەرچی ئەم كارتێكردنە ڕاستەوخۆیە بەسەر دوو جەمسەری كۆیەک یاخود دژ، كار و كاردانەوە دابەش دەبن، زۆر جار دەچنە سەنگەر و هەندێک جار یەكانگیر و هاوتەریب دەبن، بەڵام ناكرێت نكۆڵی لەوە بكرێت كە ئەم كاریگەرییە لە كوردستاندا بە كەرەستە و ناوەرۆكە میدایاییەكەیەوە بەشدارە لە باسوخواسە نەتەوەییە و نیشتمانییەكاندا. ئەگەرچی هێشتا میدیایەكی نیشتمانی نییە و ئاستی بێمتمانەیی و ڕكابەریی سیاسی و ئایدۆلۆژی تێیدا زاڵە، وەک دامەزراوەیەكی میدیایی نیشتمانی دەرناكەوێت و ئەرک و بەرپرسیارێتییە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی دیاری نەكراوە.
لەگەڵ ئەوانەدا سەرنجە گشتییەكان دەچنە سەر ئەو بۆچوونەی كە ئەو فەزا گشتییەی كە میدیای مۆدێرن خستوویەتە بەردەست، هەستی نەتەوایەتییان لاواز کردووە؟ یان بە پێچەوانەوە پەرچەکردارێکی دژیان دروست کردووە و ئێستا نەتەوەکان پتر دەست بە شوناسی خۆیانەوە دەگرن؟ یاخود میدیای کوردی تا چەند لەم ڕووەوە واتە بەهێزکردنی مەسەلەی نەتەوایەتی سەرکەوتوو بووە؟ ئایا كاریگەرییان لەسەر دیارترین پرسە نیشتمانییەكانی لە نموونەی دروستكردنی ڕای گشتی و ڕووماڵی فراوان و دروستكردنی هۆشیاریی نیشتمانی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی تاكوو چ ئەندازەیەكە؟
ڕۆڵی میدیا له پرسه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه‌كاندا
سەبارەت بە ڕۆڵی میدیا له پرسه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه‌كاندا، د. سامان فەوزی پسپۆڕ له ياسای شارستانى و ياساى ڕاگەياندن، پێی وایە كە میدیا ڕۆڵێكى زۆر كاریگه‌ر ده‌بینێت له پرسه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه‌كاندا به هه‌ردوو ئاڕاسته‌دا، چ به ئاڕاسته‌ى پۆزه‌تیڤ و به‌هێزتركردنى ئه‌و پرسانه له ڕێگاى كاریگه‌ری خستنه سه‌ر ڕاى گشتى و یه‌كخستنى وتارى نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانى بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ى هه‌ڕە‌شه جۆراوجۆره‌كان، چ به ئاڕاسته‌ى نەرێنی و لاوازكردنیان به جۆرێک كە ببێته به‌لاڕێدابردنى ڕاى گشتى و خه‌ریككردنى به بابه‌ته لاوه‌كی ڕووكه‌شییه‌كان و له‌توپه‌تكردن و لاوازكردنی ڕاى گشتیى په‌یوه‌ست به‌و پرسه نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌ییانه. بۆ نموونه؛ كاتێک میدیا ده‌بێته هۆى لێكترازانى شیرازه‌ى كۆمه‌ڵگا و كار ده‌كات بۆ به‌یه‌كدادان و دروستكردنى ڕقوكینه له نێوان پێكهاته‌كان یان ئایین و ئایینزاكاندا، بێگومان ئه‌و كاته ده‌كرێت بوترێت ئه‌وه میدیایه ڕۆڵێكى خراپ و نێگه‌تیڤ ده‌بینێت له پرسه نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا. هه‌ر بۆیه بڕگه‌ى یه‌كه‌مى ماده‌ى (9)ى یاساى ڕۆژنامه‌گه‌ریى كوردستان ژماره (35)ى ساڵى 2007، كه جێبه‌جێ ده‌بێت به‌سه‌ر هه‌موو ئامرازه‌كانى ڕاگه‌یاندن و میدیادا، ده‌ڵێت: “نابێت ڕۆژنامه ئه‌و بابه‌تانه بڵاو بكاته‌وه كه ده‌بنە هۆى لێكترازانى شیرازه‌ى كۆمه‌ڵگا”.
بەم پێیە د. سامان فەوزی بۆ ڕێگریكردن له وتارى ڕقوكینه له میدیاى كوردیدا كه ده‌بێته هۆى لاوازكردنى پرسه نیشتمانییه‌كان، ئاماژە بە توێژینەوەیەكیان دەكات كە دەیانگەیەنێتە ئەو سەرنجەی كه هەرێمی كوردستان له ڕووى یاساییه‌وه كه‌موكوڕیی هه‌یه و پێویسته یاساكانى بۆ هه‌موار بكرێته‌وه، به جۆرێک به شێوازێكى ڕوونتر و سه‌رده‌میانه‌تر ئه‌و بابه‌تانه به یاسا ڕێک بخرێن هه‌روه‌كوو چۆن له وڵاتە پێشكه‌وتووه‌كاندا هه‌یه.
لە لایەكی ترەوە ستران عەبدوڵا شرۆڤەكاری سیاسی و كەسایەتیی میدیایی، ئاماژە بەوە دەكات كە ڕۆڵی میدیا لە پرسە نیشتمانییەكان بابەتێكە جێی گفتوگۆ نییە، لە هەر وڵاتێكدا میدیا چەند ئەركێكی لەسەر شانە، با ئاستی گەشەكردن و شێوازی میدیاكە هەر چۆن بێت، یان لە هەر كاتێكدا بێت، ڕۆڵی میدیا بە گشتی ڕۆڵێكی گرنگە لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا. لێرەدا مەبەستمان لەو میدیا جیهانییانە نییە كە ڕۆڵێكی لایەنگرانە دەبینن وەک ئەوەی لە ڕۆژئاوا هەیە، بەو پێیەی هیچ میدیایەک نییە بەشێک نەبێت لە پڕۆسەی سیاسیی وڵاتێكی دیاریكراو. هەندێكیان بە ئەندازەی گەورەیی وڵاتەكان بەرپرسیارێتیی نێودەوڵەتی دەكەوێتە سەر شانیان. ئەگەر بێینە سەر باسی عێراق و كوردستان، ئەوا ڕۆڵی میدیا گرنگە لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا. لە كوردستان ئەركی پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان مانایەكی فراوانی هەیە، بە مانای قۆناغی ڕزگاریی نیشتمانی، بە واتای دەسەڵات و سیستمی حكومڕانی، كە بەشێک لە ئەركە نیشتمانییەكانی گەلێكی وەک كورد جێبەجێ بكات، بێگومان ئەركێكی دییش لەئەستۆ دەگرێت كە ئەركی ئایندەییە. لە كوردستاندا ئەم ئەركە دابەش دەبێت بە گوێرەی قۆناغەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی. بۆ نموونە؛ میدیا لە كوردستاندا ئەركی دەبینی بەرانبەر ئەو هەرێمەی كە شێوەیەكی فەرمیی وەرگرتووە و لە چوارچێوەی عێراق بەشێكە لە دەستووری ئەو وڵاتەوە و دانی پێدا نراوە و شوێنی حوكمڕانییەكی كوردییە. پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەری و جێبەجێكردنی هەیە، هەر بۆیە ئەركەكانی میدیا لە ئاستی كۆی باشووری كوردستاندا بە تەواوی هەرێم و ناوچە دابڕێنراوەكانیشەوە لەخۆ دەگرێت. لێرەدا ئەرکێکی تریش هەیە كە بریتییە لە ئەركی نیشتمانی و نەتەوەیی بەرانبەر عێراق، ئەویش بەشدارییە لە پڕۆسە سیاسییەكانی عێراقدا. ئەم پۆلبەندییە زیاتر سیاسییانەیە، بەڵام ناتوانین ئەركی میدیایی لە ئەركی نەتەوەیی و نیشتمانی جیا بكەینەوە.هەر بۆیە لە كوردستاندا میدیا ئەركی چاودێریكردنی دەسەڵاتی سیاسیی لەسەر شانە، چونكە میدیا لە سیاسەتی جیا ناكرێتەوە، هاوكات ڕۆڵی لە بەگژداچوونەوەی گەندەڵیی لەسەر شانە، ئەركی چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و تەشریعی و دادوەرییە، هەر بۆیە پێی دەوترێ دەسەڵاتی چوارەم. ئەگەرچی ناوەكە ناوێكی مەجازییە، لە كاتێكدا شتێكمان نییە بە ناوی دەسەڵاتی چوارەم، بەڵام بە هۆی گرنگیی ڕۆڵی میدیا و ئەو دەورەی دەیگێڕێـت لە ناو پڕۆسەیەكی دیموكراتیدا، ئەم ناوەی بەسەردا بڕاوە. ئەگەرچی نازانرێـت لە كوردستاندا تاكوو چ ڕادەیەک ئەم ئەركە جێبەجێ كراوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە كوردستاندا دەسەڵاتی تەشریعی و تەنفیزی بە جۆرێک تێكەڵی دەسەڵاتی سیاسی بووە، ناتوانیت ئەركێكی سۆپەرمانی بە میدیا بدەیت وەک دەسەڵاتی چوارەم، تاكوو ئەو ڕادەیەی دەستی بڕوات لە ناو دەسەڵاتی تەشریعی و تەنفیزی یاخود دادوەری. هەر بۆیە دەسەڵاتی سیاسی زۆر جار دەبێتە هاوەڵی میدیا بە پێویستی دەزانێت تەداخول بكات و ڕۆڵی كەم بكاتەوە، چونكە لە هەر وڵاتێكدا دەسەڵاتی سیاسی توانیی قۆرغی دەسەڵاتەكانی تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری بكات و بیانخاتە ژێر دەستی خۆیەوە، زۆر ئاساییە میدیاش كۆنترۆڵ بكات و بیخاتە ژێر دەستی خۆیەوە، چونكە هێزی هەیە، ئەویش بە بێدەنگكردن و ئاڕاستەكردنی تاكوو ئەو ڕادەیەی مەترسیی لەسەر دەسەڵات نەبێـت. هەر بۆیە لە كوردستاندا دەسەڵاتی سیاسی بەشێک لە پانتایی میدیا داگیر دەكات، وەک ئەو میدیایانەی سەر بە دەسەڵات و حیزبەكانن، یاخود میدیای ئەو هێزە ئابوورییەی كە دەسەڵاتی لە پشتەوەیە، ئەمەش زۆر زەحمەت دەبێت ئەو پانتاییە كەمەی بۆ میدیا دەمێنێتەوە؛ چاوەڕێی شتی گەورەی لێ بكرێت.
هەروەها جارێكی تر ستران عەبدوڵا جەخت لەوە دەكاتەوە كە زۆر جار میدیا لە ئەركێكی هاوبەشدا بە جیاوازییەكانیەوە ڕۆڵ دەبینێ لە پاڵ دەزگا و دامەزراوەكانی دەسەڵاتدا، بە تایبەت لەو ئەركانەی كە ڕەهەندی نەتەوەیی و نیشتمانییان هەیە. بۆ نموونە؛ قسەكردن لەسەر مافە نەتەوەییەكانی كورد، ئەمە دەبێتە خاڵی هاوبەش بۆ نموونە لەسەر پرسی كەركووک. ئەو بۆچوونەی كە ڕۆژنامەنووسێک بەرانبەر كەركووک هەیەتی، دەبێـت هەمان ئەو دیدە بێت كە دەسەڵاتی سیاسی هەیەتی. زۆر جار بە هۆی پابەندێتییە سیاسییەكان و هاوبەشێتیی سیاسی و هاوپەیمانێتی و پەیوەندییەكانیان لەگەڵ لایەنەكانی عێراقدا، لەوانەیە دەسەڵاتی سیاسی نەتوانێت ئەركەكانی جێبەجێ بكات، بەڵام دەسەڵاتی میدیا دەتوانێت ئەو ئەركە جێبەجێ بكات، چونكە میدیا هیچ پابەند نییە بەوەی لە كوردستانیبوونی كەركووک كەم بكاتەوە وەک ئەوەی دەسەڵاتی سیاسی زۆر جار پارێزبەندیی تێدا دەكات، یاخود مەسەلەی كەركووک دوا بخات و خاوی بكاتەوە.
لەسەر هەمان ئەو سەرنجانەی كە ڕۆڵی میدیا لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا دەردەخەن، د. دڵشاد مستەفا پسپۆڕ لە کارگێڕیی دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ڕاگەیاندنی گەشتیاری، تیشک دەخاتە سەر واقیعی میدیا لە هەرێمی کوردستاندا، ئەویش بە سەرنجدان لە میدیای نیشتمانی، کە ڕۆڵ و کاریگەریی زۆری لە چەند ڕوویەکەوە هەیە، بەو پێیەی لە زۆربەی وڵاتانی جیهان میدیاکان کاریگەریی زۆریان هەبووە لە ئاڕاستەکردنی گوتاری سیاسی، ئابووری، سەربازی، وەرزشی و بوارەکانی تر. لەم سۆنگەیەوە لە هەرێمی کوردستان؛ حکومەت، پەرلەمان و دامەزراوە کارگێڕی و ڕۆشنبیری و یاساییەکان نەیانتوانیوە بیر لە دامەزراندنی دەزگایەکی ڕاگەیاندن بکەنەوە، کە گوزارشت لە خواست و داواکاریی گەلەکەی بکات، ئەگەرچی ساڵانێک پێش ئێستا وەزارەتی ڕۆشنبیری لە هەوڵدا بوو لە ڕێگەی کەناڵی ئاسمانییەوە ئەو پەیام و گوتارە بگەینێت کە گوزارشت لە تەواوی ڕەنگ و پێکهاتەکانی حکومەت بکات، بەڵام پەیامەکە کاتی بوو و نەتوانرا لە چوارچێوەی لۆکاڵیبوونی هەرێم دەربچێت، یاخود بوونی ئەو هەموو ناوەندە میدیاییە لە هەرێم و بەراورد بە ڕێژەی دانیشتووانی ئێجگار زۆرە، بەڵام لەبەر ئەوەی حزب خاوەندارێتیی میدیا دەکات، لە ناو حزبیش جەمسەرەکانی خاوەندارێتیی ڕاگەیاندن ڕۆژ بە ڕۆژ لەدایک دەبن، بۆیە بەشێکی کەناڵەکانی میدیا زیاتر بۆ ململانێ و بەهێزبوونی پێگە و لێدانی حزبی دامەزراون.
زیاتر لەوە، د. دڵشاد مستەفا ئاماژە بەوە دەكات كە لەبەر ئەوەی حزب خاوەندارێتیی ناوەندەکانی میدیا دەکات، ناتوانرێت ئەو ڕۆڵ و کاریگەرییە دروست بکات، چونکە سیاسەتی کەناڵەکەی گوزارشتە لە گوتاری حزبەکەی. ئەگەر پەیامێک لە قازانجی حزبەکەی نەبێت؛ پەخشی ناکات و ڕای گشتیی بۆ دروست ناکات، لەگەڵ ئەوەشدا چەند دامەزراوەیەکی سێبەر هەن، لە چەند گۆشەیەک توانیویانە ڕای گشتی بۆ پرسی نەتەوەیی و نیشتمانی دروست بکەن، بەڵام ئەوانیش لە ئاست خواستی ئێمەدا نەبوون. بۆیە من پێم وایە حکومەت و پەرلەمان دەتوانن لە ئایندەدا بیر لە ئاژانسێکی گەورە بکەنەوە کە گوزارشت لە یەک گوتاری و بایەخدان بە پرسە نیشتمانییەکان و خواست و داخوازیی گەلی کورد بکات، بۆ نموونە دەتوانن لە ڕێگەی (فیلم، دراما، دۆکیۆمێنتاری، کارتۆن و ژانرە ڕۆژنامەوانییەکان)، کار لەسەر پرسی کیمیاباران، ئەنفال و جینۆسایدی کورد بکەن، بەمە پرسی کورد زۆر زیاتر دەچێتە پێش. لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت میدیا نەیتوانیوە ئەو ڕۆڵە ببینێت لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەکاندا.
ڕۆڵی میدیا لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵیدا
سەبارەت بە ڕۆڵى میدیا له به‌گژداچونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵیدا وەک فاكتەرێک بۆ بەشداری لە پرسە نیشتمانییەكاندا، د. سامان فەوزی پێی وایە سه‌ره‌كیترین ئه‌ركى میدیا به تایبه‌تى له سه‌رده‌مى ئێستادا بریتییه له به‌گژداچونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵى، چونكه میدیا چاوى گه‌له بۆ چاودێریكردنى هەڵسوكەوتی نوێنه‌ره‌كانى له به‌ڕێوه‌بردنى وڵاتدا. به مانایه‌كى دیكه: ئه‌و كه‌سانه‌ى له پله و پۆسته گشتى و باڵاكانن، له دواجاردا نوێنه‌رى خه‌ڵكن له‌و پۆستانه‌دا، واته له بریی خه‌ڵكى ئه‌و ئه‌رک و پۆستانه به‌ڕێوه ده‌به‌ن. هه‌ر بۆیه خه‌ڵكى و گه‌ل سه‌رچاوه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كانن و بۆشیان هه‌یه چاودێریى نوێنه‌ره‌كانیان بكه‌ن له به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌ركه گشتییه‌كاندا. هه‌ر بۆیه به میدیا ده‌وترێت ده‌سه‌ڵاتى چواره‌م و ئه‌مڕۆ میدیاى ئازاد به یه‌كێک له داموده‌زگاكانى ده‌وڵه‌تى تازه داده‌نرێت. بۆ نموونه؛ میدیا ڕۆڵ ده‌بینێت له هه‌ڵماڵینى گه‌نده‌ڵیی كەسێكی وەک ”نیكسۆن”ی سه‌رۆكى ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئه‌مه‌ریكا له كاتى ئابڕووچوونه‌كه‌ى ”وترگێت”. یاخود ئه‌و میدیایه كه ده‌بێته هۆى ئابڕووچوونى هیزه سه‌ربازییه‌كانى ئه‌مه‌ریكا له شێوازى به‌ڕێوه‌بردنى زیندانه‌كانى عێراق له دواى ساڵى 2003. به‌ڵام به هۆى دابه‌شبوونى ئاشكرای میدیاكان به‌سه‌ر حیزب و لایه‌نه حیزبیه‌كان و هه‌ندێک هۆكارى دیكه په‌یوه‌ست به پیشه‌ى میدیایی، تاوه‌كوو ئێستا میدیا وه‌كوو پێویست به‌و ڕۆڵه‌ى خۆى هه‌ڵنه‌ستاوه له ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵیدا. بۆ نموونه؛ له سه‌روبه‌ندى شه‌ڕى داعشدا هه‌موومان گوێبیستى بازرگانیى كه‌سانێک بووین له‌گه‌ڵ ئه‌و هێزه تیرۆریستییه، به‌ڵام میدیا ده‌رئه‌نجامى هه‌واڵ و لێكۆڵینه‌وه‌كانى پێ نه‌وتین! یاخود بۆچى ده‌سته‌ى ده‌ستپاكى له هه‌رێم هیچ خاوه‌ن پۆستێكى باڵاى نه‌داوه‌ته دادگا؟ ئایا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئاستى گه‌نده‌ڵی له ناو پۆسته باڵاكاندا كه‌مه، یاخود له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ده‌زگایه‌كى كه‌م توانا و ده‌سه‌ڵاته؟ ئەمەش بەو واتایە دێت كە میدیاى كوردی هه‌ناسه‌ى كورت و بچووكه بۆ به‌دواداچوونى دۆسیه‌كانى گه‌نده‌ڵى و تاوه‌كوو ئێستا میدیای بنكۆڵكارى وه‌ک پێویست له كوردستاندا ده‌رنه‌كه‌وتووه.
جیا لەوە، ستران عەبدوڵا سەبارەت بە ڕۆڵی میدیا لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵیدا؛ ئاماژە بەوە دەكات كە زۆر جار میدیا ڕۆڵ لە دیموكراتیزەكردنی وڵات و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و چاكسازی لە حكومڕانیدا لە یەک دەگێڕێت، یاخود ئەو تێگەیشتنانەی كە تێگەیشتنی حوكمڕانیی باشن بۆ كوردستان زۆر گرنگن كە میدیا پێی هەڵدەستێت، ئەمەش دەبێتە بەشێک لە بەهێزبوونی ئەزموونی سیاسیی كوردستان و بەشێكی گرنگ لە سەرخستنی پڕۆسەی نەتەوەیی و نیشتمانیی كوردستان. لەم ئاستەدا میدیایەک ڕۆڵ بگێڕێت لە گەشەپێدان و باشكردنی پڕۆسەی دیموكراسی و برەودان بەو مۆدێلە سیاسییە هاوچەرخە لە دەسەڵاتدا، ئەویش خۆیلەخۆیدا بەشێكە لە بەشداریكردنی میدیا لە پڕۆسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا.
لەم سۆنگەیەوە ئەركی سەرەكیی میدیا؛ گواستنەوەی زانیاری و هەواڵەكانە بە وەرگر و گوێگر و خوێنەر، بەم جۆرە میدیا ئەركێكی تری هەیە كە زانیاری پێدان و هەواڵ پێدانە، زانست پێدان و جۆرێكە لە شمەک فرۆشتن بە هاوڵاتی. پێدانی هەواڵ و زانیاری تەنها پێدانی ئەركێكی دیموكراتیخوازانە نییە، بەڵكوو پێدانی شمەكێكی ئابوورییانەیە لە چوارچێوەی هەواڵ و زانیاری بە وەرگر. واتە زانیاری شمەكێكە و میدیا دەیفرۆشێت لە بازاڕ و مامەڵەی كۆمەڵایەتی و سیاسیدا، لە لایەن ئەو كەسانەی ڕۆڵی كاریگەریان لەسەر شانە لە كۆمەڵگەدا، چۆن بتوانن بڕیاری سیاسیی دروست و بەشدارییەكی سیاسیی كارا بكەن، ئەویش بە وەرگرتنی زانیاریی ڕاست و دروست یان ئەو شمەكەی كە بەشێكی لای میدیا دابین دەبێت. بۆ نموونە؛ پەرلەمان پێویستی بە زانیارییە لەسەر بودجە، هاوڵاتی پێویستە نرخی شمەک لە بازاڕدا بزانێت، یان بزانێت هاوڵاتی دەچێتە سەر كار بەیانی باران دەبارێت یان نا، ئەم زانیارییانە بۆخۆی وا دەكات هاوڵاتییەكی زیرەک و هۆشمەند و تێگەیشتوو بەرهەم بهێنێت، هەمان كات دەكەوێتە سەر ئاستی متمانە، بێگومان بەشێک لەو ئەركە لەسەر شانی میدیایە، بەم جۆرەش میدیا بەها بە زانیارییەكانی خۆیشی دەدات و هەمان كات بەشداریی خۆیشی فراوان دەكات لەو ئەركە نیشتمانی و دیموکراسییانەی كە دەبێت لە وڵاتێكی دیموكراسیدا هەبێت، بەم پێیە باشترین كارێک كە میدیا بیكات ئەوە نییە تەنها دۆسیەكانی گەندەڵی بناسێنێت، بەڵكوو لە ئەركی ڕۆژانەیدا كە پێدانی زانیاری و هەواڵە بە هاوڵاتییان، خۆیلەخۆیدا بەشدارییەكی زۆر كاریگەرە لە بەرپەچدانەوەی گەندەڵی، وەک ئەو چارەسەرە پزیشكییەی كە پێش ئەوەی تووشی نەخۆشی ببیت، بە پێدانی زانیاریی دروست و زانیاریی میدیایی بەشدار دەبێت لەو ئەركە نیشتمانییەدا. خۆ ئەگەر ئەمەش نەبوو، لە قۆناغی دووەمدا بەشدار دەبێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵیدا. ئەگەرچی ناتوانین ڕۆڵێكی سوپەرمانی بدەینێ، بەڵام وەک ڕەگەزێكی كاریگەر دەبینرێت لە بەگژداچوونەوەی گەندەڵیدا. ناشتوانین بڵێین ئەم ئەركە بە تەنها لەسەر شانی میدیایە، بەڵكوو لەسەر شانی ئەو دەزگایانەیە كە دەبنە چاودێر بەسەر یەكدییەوە و ئەركی مەسلەكیی خۆیان جێبەجێ دەكەن.
هەمان كات د. دڵشاد مستەفا پێی وایە كە میدیا ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە خستنەڕووی گەندەڵیدا. ئەرکی میدیایە کار لەسەر ئەو پرسە بکات، چونکە پەیوەندیی بە بەهەدەردانی سامانی وڵات و ژیانی هاوڵاتییانەوە هەیە. هەر بۆیە میدیا بە مانا ڕاستەقینەکەی دوور لە ئاڕاستەکردنی حزب بۆ جووڵاندنی دۆسییەیەک یاخود بابەتێک، دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ ببینێت لە زۆر وڵات لەسەر بڵاوبوونەوە و ئاشکراکردنی گەندەڵیی بەرپرسان. ئامرازەکانی ڕاگەیاندن ڕای گشتییان دروست کردووە، تاكوو ئەو ئەندازەیەی بەرپرسان وازیان لە بەرپرسیارێتی هێناوە و دواتر ڕووبەڕووی یاسا بوونەتەوە، بەڵام لە هەرێمی کوردستان دروستکردنی دۆسیەی گەندەڵی لە زۆربەی كاتەكاندا بە ململانێی حزبی و کاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە پەیوەست کراوە، یاخود لە کاتی هەستیاریی پرسەکاندا ئەو دۆسیانە زیندوو دەکرێنەوە، دواتر کە دۆخەکە ئارام دەبێتەوە دۆسیەكە دادەخرێت.
لە کوردستان چەند دامەزراوەیەک هەن بەرەو میدیای ئازادبوون دەچن، بەڵام لە پەنجەی دەست تێپەڕ ناکەن کە کار لە سەر ئەو پرسە دەکەن. لەبەر قەبارەی لۆکاڵیبوونی ناوەندەکە، وەک پێویست نەتوانراوە ئەو کاریگەرییە لەسەر پرسی گەندەڵی دروست بکات. دەكرێت بڵێین زۆر جار لەسەر دۆسیەی خزمەگوزاری یاخود هەندێک پرسی تر کەناڵەکانی ڕاگەیاندن کار لەسەر گەندەڵی و سسستیی پڕۆژەکان و کەمتەرخەمیی بەرپرسان دەکەن، بەڵام لە ئاست خواستی پەیامی میدیادا نییە، چونکە قەبارەی گەندەڵی و بەهەدەرانی سامانی وڵات لە چەند گۆشەیەکەوە دەکرێت، قەبارەکەشی زۆر گەورەیە. ئەگەر میدیاکان کار لەسەر ئەو جەمسەرانە بکەن و ڕای گشتیی پێ دروست بکەن، ئەوە میدیا بە ئەرکی خۆی هەڵساوە. بەڵام لەبەر ئەوەی دۆسیەی گەندەڵی لە چەند سەرە جەمسەری گەورەدایە، میدیا دەستی پێ ناگات و یاخود دامەزراوەکان زانیاری بە ڕۆژنامەنووسان نادەن. لە لایەکی دیکەشەوە هەندێک دامەزراوە هەن لە ڕابردوودا وەک پێویست نەتوانراوە لێپرسینەوە لەو بەرپرس و دەزگایانە بکەن، بۆیە میدیا دەبێت بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدا بێت پانتایی ئازادی و بڵاوکردنەوە زانیاری و گەندەڵی بەرفراوان بکات.
ئایندەی كاری میدیایی، ئاستەنگ و ئاسۆكان
لە ڕووە گشتییەكەیدا ئاینده‌ى میدیا و كارى میدیایی و سەرنجدان لە ئاسته‌نگ و ئاسۆكانی بەردەمی، د. سامان فەوزی لەو باوەڕەدایە كارى میدیایی له ئێستادا ڕووبه‌ڕووى كۆمه‌ڵێک ئاسته‌نگ بووەته‌وه و له داهاتووشدا زیاتر كاریگه‌ریى ئه‌و ئاسته‌نگانه ده‌رده‌كه‌وێت، له‌وانه ئاسته‌نگى متمانه و ئاسته‌نگى تیكه‌ڵبوونى له‌گه‌ڵ سۆشیالمیدیادا. بۆ نموونه؛ له ئێستادا كاریگه‌ریى سۆشیالمیدیا كه له لایه‌ن كه‌سانى ئاساییەوە به‌ڕێوه ده‌برێت، هیچى كه‌متر نییه له كاریگه‌ریى ئه‌و میدیایانه‌ى كه له لایه‌ن كه‌سانى شاره‌زاى كارى میدیاییەوە به‌ڕێوه ده‌برێن، ڕه‌نگه بینه‌ر و بیسته‌ر و خوێنه‌ریشیان زیاتر بێت، هه‌ر بۆیه له ئێستادا پێشێلى ئاكارى بڵاوكردنه‌وه و ڕاگه‌یاندن له ئاستێكى زۆر به‌رزدایه كه هه‌موو ئه‌مانه‌ش كاریگه‌ریى خراپ به‌دواى خۆیدا جێ ده‌هێڵێت، چونكه زانیاریى ناڕاست و هه‌ڵه ده‌بێته هۆى دروستكردنى ڕاى گشتیى ناڕاست و ناته‌واو، ئه‌مه‌ش له دواجاردا كاریگه‌ریى به‌سه‌ر پڕۆسه‌ى هه‌ڵبژاردنى نوێنه‌رەكان و داهاتووى وڵاتدا ده‌بێت.
هەروەها ستران عەبدوڵا هێما بۆ ئەوە دەكات كە ئاستەنگەكانی بەردەم میدیا لە كوردستاندا ئەمڕۆ و دوێنێش هەبوون، كە دەكەوێتە سەر ئاستی بەجێهێنانی ئەركەكانی خۆی، چونكە ئەو ئەركەی كە پێی جێبەجێ ناكرێت دەبێتە نەخۆشییەک و هەو دەكات و بە هەموو جەستەدا بڵاو دەبێتەوە. بۆ نموونە؛ ئەگەر میدیا نەتوانێت بەشدار بێت لە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، یاخود ئەگەر نەتوانێت بەشدار بێت لە پەرەپێدانی دیموكراتی و پەرەپێدانی دامەزراوە حیزبییەكان و لە گرووپەكانی گوشار و نەتوانێت بەشێک بێت لە بونیادنانی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو و مەدەنی و كارا، یاخود نەتوانێت بەشدار بێت لە گەشەپێدانی دامەزراوەی ئابووری، یاخود لە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و سیاسی، یاخود نەتوانێت لە ئەركە نیشتمانییەكانی وەک دیاریكردنی سنووری نیشتمانی و بەدیهێنانی ئەو دامەزراوانەی سەروەریی نیشتمانی بەدی دێنن، ئەوا بێگومان ئەركەكانی قورس دەبێت و ناتوانێت بە تەواوی جێبەجێیان بكات و دواتر ئاستەنگەكانی زیاتر دەبن. هەر بۆیە ئاستەنگەكانی بەردەم میدیای كوردی بەشێكی بۆ توانای دارایی و نەبوونی سەرمایە دەگەڕێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا میدیا و میدیاكارانی كوردستان ڕۆڵێكی گرنگیان گێڕاوە لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا، بەڵام ئاستەمە لە كۆمەڵگەیەكدا ئەو پەیامە بە سانایی بگات لە كاتێكدا كە چەند هێزێک یان چینێكی سیاسی دەستوەردان بكەن و هەمان كات كار بۆ سووکكردنی دامەزراوەی پەرلەمان و دامەزراوە دیموكراسییەكان بكەن، هەر بۆیە بە دۆخێكی وادا ئاستەمە میدیا خۆی بپارێزێت، ئەگەرچی ئەمڕۆ سۆشیالمیدیا كە پێی دەوترێت ”میدیای هاوڵاتی” ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێت، بەڵام دەستێكی واڵا هەیە و دەورێكی گرنگ لە نێویدا دەگێڕێت، هەر بۆیە ناتوانین بڵێین میدیای كوردییش بێبەری و بێگوناهە. زۆر جار بە ناوی پڕۆفیشناڵییەوە دەبێت بەشێک لەم دامەزراوانە و بەشێک لە ڕاگرتنی بارودۆخێكی دیاریكراو، تەنانەت زۆر جار میدیای ئۆپۆزسیۆنیش دەبێتە فەوزا و دەبنە میدیای میللی، كە بە گشتی دەبنە مەترسی لەسەر پڕۆسەی سیاسی و دەبنە هۆكار بۆ پیسبوونی ژینگەی میدیایی، بەڵام لەگەڵ ئەوانەشدا دەكرێت بڵێین لەگەڵ قۆناغەكانی گەشەكردنیدا میدیا یەكێكە لەو دامەزراوانەی خێری لێ دەبینرێت و دەبێت بەردەوام بێت و ئەركی بەشێک لە دامەزراوەكانی تر پڕ بكاتەوە. بۆ نموونە؛ ئەوەندەی ڕۆژنامە و گۆڤار و تەلەڤزیۆن و ڕادیۆ ڕۆڵیان بینی لە پەرەپێدانی زمانی كوردیدا، ئەونە دامەزراوەكانی تر ئەو ڕۆڵەیان نەگێڕا بە وەزارەتی پەروەردە و خوێندنی باڵاشەوە، بەڵام میدایا بە كاری ڕۆژانەی ئەمەی كردووە. بۆ نموونە؛ ئەوەندەی میدیای كوردی قسەی لەسەر ئابووریی كوردستان كردووە، بە چاک و خراپ قسەی لەسەر دەسەڵاتی سیاسیی كوردستان كردووە، دامەزراوەكانی تر نابینین بەو ئاستە باسیان لەوە كردبێـت. تەنانەت هەڵە نییە ئەگەر بڵێین ئەوەندەی میدیای كوردی قوربانیی داوە، دەسەڵاتی دادوەری و دادگاكان لەمەدا نابنە سومبول یان هەر دامەزراوەیەكی تر لە بەردەم میدیا ئەو كارەی نەكردووە و نەبوونەتە سومبول لە قۆناغی گواستنەوەی نەتەوەیی و نیشتمانیدا.
بە لەبەرچاوگرتنی ئایندەی كاری میدیایی و ئاستەنگ و ئاسۆکانی، د. دڵشاد مستەفا جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە هەرێمی کوردستان ئالۆزییەکی زۆر بەدی دەکرێت، چونکە نەتوانراوە میدیای “نووسراو، بيستراو، بينراو” بە شێوەیەکی گشتی ڕێک بخرت، هەر چەندە بۆ میدیای نووسراو یاسای ژمارە (35)ی ساڵی 2007 هەیە، بەڵام بۆ میدیای بیستراو و بینراو ڕەنگە دادوەر پەنا بۆ یاسای سزادانی عێراقی یاخود یاسایی دیکە ببات. هەر بۆیە گرنگە کاری میدیایی لە هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی یاسادا ڕێک بخرت، کە ئەمەش پێویستی بە هەوڵی دلسۆزانەی پسپۆڕانی بواری میدیا و یاسایی و شارەزایانی تر هەیە. بەم پێیە لە هەرێمی کوردستان کارکردن لە دامەزراوەکانی ڕاگەیاندندا ئاسانە، چونکە مەرجەکانی وەرگرتن و پاڵاوتن بۆ ڕاگەیاندنکاران نییە، وەرگیران و کارکردن لەو دەزگایانە گەڕاوەتەوە سەر باکگراوندی کارکردنی پێشوو و ئارەزوو بۆ کارکردن، پەیوەندیی کۆمەڵایەتی. هەندێک لەو دەزگایانە بەو جۆرە ناسراون و بنیات نراون، ئەمەش پێویستی بە ڕێکخستن هەیە. ئەم ئاڵۆزییەی ئێستا لە میدیای کوردیدا هەیە، کاریگەری خراپی کردووەتە سەر تەواوی جومگەکانی حکومەت و کۆمەڵگە، تاكوو ئەو ڕادەیەی میدیا لە جیاتیی دادگا کاری خۆی دەکات. هەر بۆیە ئەم پڕۆسەیە پێویستە سەرلەنوێ بە یاسا ئەرک و مافی ڕاگەیاندنکاران و دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن و هاوڵاتی دیاری بکات. ناکرێت هاوڵاتی کێشەی خێزانی و موڵک و خوێنداریی هەبێت، مایکی کەناڵەکان کۆ بکاتەوە کێشەکەیان بۆ باس بکات. ئەم پرسە پرسێکی یاساییە، دادگا و پۆلیس دەسەڵاتی جێبەجێکردن کاری خۆیان دەکەن. لە كاتێكدا ئەگەر بە یاسا ڕێک خرا، دەتوانرێت لە نێو چوارچێوەیەکدا میدیا کاری خۆی بکات.
لێرەدا دەگەینە ئەوەی لە ڕووە گشتییەكەیدا ئاسۆکانی میدیای کوردی بەم شێوەیەی كە هەیە؛ جێگەی دڵخۆشی نییە، چونکە ئەزموونی ڕابردوو لەبەردەستە. زۆر جار بەرکەوتنی زۆر توند و زمانی زبر بەکار هاتووە، کار گەیشتووەتە ئەوەی میدیای وەک هێزی نەرم لە جیاتیی سەربازی بەرامبەر یەکتر بەکار هێناوە. ئەگەرچی چەند دامەزراوەیەکی ڕاگەیاندن لە هەرێم هەن درک بەوە دەکەیت لە ڕێگەی ئەوانەوە ئاسۆکان ڕوون بن، بەڵام ئەو گەشەیە گەشەیەکی لاوازە، پێویستە بە دەستەکۆمەڵەکی (جمعی) هەیە. ئەم کاریگەرییە بە دانەیەک و دووان ناکرێت. لە ئێستادا هەر چی حزبە دەیان پەیج و دامەزراوەی میدیایی هەیە و لە بەرامبەر یەک بەکاری دەهێنن، هەر بۆیە کێشە لە زۆری و دامەزراوەش نییە، بەڵام بتوانن کار لەسەر بەها و بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگە بکەن. جگە لەمانە، لە سەکۆکانی سۆشیالمیدیاش ئەوە بەدی دەکەیت کە زۆر جار لە ڕاپرسی و ئامارەکان کە بڵاو دەکرێنەوە، دەرکەوتووە وەرگر متمانەی بە دامەزراوەکانی ڕاگەیاندن نییە، بۆیە پێویستە هەوڵی جددی بدرێت میدیا بگەڕێتەوە سەر ڕێڕەوی ڕاستی و زانستیی خۆی. ئەگەرچی چەند ساڵێک پێش ئێستا هەوڵ درا ئەنجوومەنێکی باڵای ڕاگەیاندن دابمەزرێت کە دەتوانرا کاری میدیایی لە هەرێمی کوردستان ڕێک بخات، بەڵام لە کۆتاییدا سەرکەوتوو نەبوون. لە كاتێكدا ئەگەر ئەو ئەنجوومەنە بە یاسا دابمەزرایە، ئەلتەرناتیڤێكی كاریگەر دەبوو. لە لایەکی دیکەش سەندیکا وەک پێویست نەیتوانیوە ئەو ڕۆڵە بگێڕێت لە ئاست خواست و داواکاریی پسپۆڕان بێت. بۆیە ئەم قۆناغەی ئێستا میدیای کوردیی تێدایە و بۆ دەربازبوون و باشترکردنی دۆخی ڕاگەیاندن لە هەرێمی کوردستان، ئەرکی هەموو لایەکە بە پڕۆژەیەکی گشتگیر و زانستی و ئەکادیمی میدیای کوردی بەرەو قۆناغێکی باشتر هەنگاو بهاوێژێت.
پڕۆفایلی بەشداربووان:
د. سامان فەوزى عومەر
- ساڵی ١٩٧٥ له شاری هەولێر لەدایک بووە.
- بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا له ياسای شارستانى و ياساى ڕاگەياندن.
- لە نێوان ساڵانى ٢٠٠٣ تا ٢٠١٠، مامۆستا بووه له زانكۆى سلێمانى.
- ئەندامى خولى دووەمى ئەنجوومەنى نوينەرانى عێراق بووه.
- لە ئێستادا مامۆستايه له زانكۆى گەشەپێدانى مرۆيى.
ستران عەبدوڵا محەمەد
- ساڵی 1969 لە شاری كەركووک لەدایک بووە.
- بڕوانامەی بەکالۆریۆسی ئابووری لە زانکۆی سەڵاحەددین- هەولێر.
- لە ساڵی (١٩٩٣)ەوە لە بواری ڕۆژنامەوانیدا کار دەکات.
- سەرنووسەری ڕۆژنامەکانی ”ئاسۆ” و ”کوردستانی نوێ” بووە.
- لە ماوەی ٢٠٢٠ تاوەكوو کۆتایی ٢٠٢٣، لێپرسراوی مەکتەبی ڕاگەیاندنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بووە.
- لە ئێستادا لێپرسراوی سکرتاریەتی مەکتەبی سیاسیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانە.
د. دڵشاد مستەفا سلێمان
– ساڵی 1987 لە شاری سۆران لەدایک بووە.
- بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا لە بەشی ڕاگەیاندنی کۆلیژی ئاداب لە زانکۆی سەڵاحەدین.
- پسپۆڕ لە کارگێڕیی دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ڕاگەیاندنی گەشتیاری.
