كوردی
ڕێگای گەشەپێدان وەک پڕۆژەیەكی كیشوەربڕ
(پێگەی عێراق لە ئێستا و ئایندەدا)
كازم ئەحمەد سەدرەدین/ ماستەر لە جوگرافیای مرۆیی
بەرایی
بە هۆی جەنگی ڕووسیا و ئۆكراین، كیشوەری ئۆراسیا دۆخێكی ئاڵۆز بەخۆوە دەبینێت، دۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لە دۆخی كیشوەری ئۆراسیا باشتر نییە، پێدەچێت شەڕی ئیسرائیل و حەماس پێ بێتە دۆخیكی ترەوە و ئەگەری فراوانبوونی جەنگەكە و تێوەگلانی وڵاتانی تر لە جەنگەكە بابەتێكی كراوەیە. بێگومان ئەم دۆخە سیاسی و سەربازییە مەنگە كاریگەریی دەبێت لەسەر ڕێڕەوە بازرگانییەكان و جموجۆڵی ئابووریی جیهانی، هەر بۆیە بەشێک لە وڵاتانی جیهان بەدوای ئەلتەرناتیڤ و دەلاقەیەكی تردا دەگەڕێن بۆ دۆزینەوەی ناوچەیەكی ئارام و ڕێڕەوێكی سەلامەت. ئەوەی لە ئێستادا ناوەندە سیاسی و ئابوورییەكانی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردووە، پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانی عێراقە كە پێشنیاری مۆدێلێكی نوێی ئابووری دەخاتە ڕوو بۆ كردنەوەی ڕێڕەوێكی بازرگانی، بە ئامانجی بەردەوامیدان بە بزاوتی بازرگانیی جیهانی و گرێدانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواو و بەستنەوەی هەردوو كیشوەری ئاسیا و ئەورووپا لە ڕێگەی خاكی عێراق و توركیاوە. پڕۆژەكە پەرەپێدانی ڕێگای ئاوی و ڕێگەی وشكانی (هێڵی ئاسن و ڕێگای گواستنەوەی خێرا) لەخۆ دەگرێت، كە چاوەڕوان دەكرێت كاریگەریی هەبێت نەک تەنها لەسەر دۆخی ئابووریی ناوخۆیی عێراق، بەڵكوو دۆخی ئابووری و بازرگانیی هەرێمی و نێودەوڵەتی.
1-1. ناساندنی پڕۆژەكە
- پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان چییە؟
ڕێگای گەشەپێدان پڕۆژەیەكی ستراتیژیی ژێرخانی گرنگە، دەلاقەیەكی نوێ بە ڕووی كرانەوە و گەشەپێدان لە عێراق و ناوچەكەدا دەكاتەوە(1). پڕۆژەكە سەرەتا ناوی كەناڵی وشک ی لێ نرا، دواتر ناوەكەی گۆڕا بۆ ڕێگای گەشەپێدان . بیرۆكەی پڕۆژەكە لە میانی كۆنفڕانسی بەرپرسانی ئەنجوومەنی هاریكاریی كەنداو لە بەغدادی پایتەختی عێراق، لە مانگی ئایاری 2023دا خرایە ڕوو. لەم كۆنفڕانسەدا عێراق پڕۆژەیەکی ستراتیژی گرنگی خستە بەر باس كە بەندەری گەورەی فاو لە کەنداوەوە دەبەستێتەوە بە تورکیاوە، لە ڕێگەی تۆڕێكی فراوانی شەمەندەفەر و ڕێگاوبانی خێرای ئۆتۆمبێل. پڕۆژەكەشی ناو نا پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان (مشروع طریق التنمیة – The Development Road Project).
ڕێگای گەشەپێدان وەک كەناڵێكی گرنگ و پردی پەیوەندییەکی نوێ لە نێوان كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەورووپا بایەخی پێ درا. بووە تەوەری سەرەکیی گفتوگۆی کۆنفڕانسی بەغداد كە لە لایەن محەمەد شیاع سوودانیی سەرۆکوەزیرانی عێراقەوە ڕێک خرابوو. بە ئامادەبوونی وەزیرانی گواستنەوە و بەرپرسانی ئەنجوومەنی هاریکاریی کەنداو: (قەتەر، ئیمارات، كوێت، سعودیە، عومان، ئێران، تورکیا، سووریا و ئوردن)(2). ئەم پڕۆژەیە عێراقییە و بیرۆكەكەی لە لایەن سوودانی یەوە خراوەتە ڕوو و شوێنی جوگرافیی پڕۆژەكە و خاڵی دەستپێكی لە عێراقەوە چێ دەبێت و هەوڵ دەدات ژێرخانی ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن بونیاد بنێت و دوای چەندین دەیە لە ململانێ؛ سوود لە جوگرافیاكەی و دەروازە سنوورییەكانی وەربگرێت، ئەمەش وەک هەلێک دەبینرێت بۆ ناساندنی مۆدێلێكی نوێی گەشەپێدان لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، بە ئامانجی پێكهێنانی دۆخێكی ئارام و سەقامگیر و لەبار بۆ ڕێڕەوەكانی بازرگانیی نێودەوڵەتی و كرانەوە و سەرمایەگوزاری، كەمكردنەوەی بڕی تێچووی جووڵەی بازرگانی و خزمەتگوزاری و بایەخدان بە بازرگانیی ناخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی(3). ئەگەرچی خاوەنداریەتیی ڕێگای گەشەپێدان بۆ عێراق دەگەڕێتەوە، بەڵام ئەم پڕۆژەیە بە هاوپەیمانێتییەكی چوارقۆڵی لە نێوان دەوڵەتانی (عێراق و توركیا و ئیمارات و قەتەر)دا جێبەجێ دەكرێت. هەر بۆیە ده‌بێت ئەو چوار وڵاتە چوارچێوه‌ی پێویست دابنێن بۆ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌كە(4) كە بریتییە لە دروستکردنی بەندەر و ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن. ئەمەش دەبێتە هۆی کورتکردنەوەی مەودای گواستنەوەی نێوان ئاسیا و ئەورووپا لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە و بە سێ قۆناغ جێبەجێ دەکرێت: قۆناغی یەکەم: لە ساڵانی (2023-2028): لەم قۆناغەدا بەندەری فاو ئامادە دەبێت و دەتوانێت کەشتی وەربگرێت. قۆناغی دووەم: لە ساڵانی (2028-2038): ئەم قۆناغە بە تەواوبوونی ڕێگای وشكانی و سەرجەم پێویستییەكانی هێڵی ئاسن (شەمەندەفەر) و ڕێگای خێرای ئۆتۆمبێل کۆتایی دێت. بڕیارە قۆناغی سێیەم: کۆتا قۆناغی پڕۆژەكە لە ساڵانی (2038-2050): وادەی تەواوبوونی سەرجەم کارەکانی بیناسازییە لە بەندەری فاو و تەواوی كارەكانی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان ە(5).
ب. جوگرافیای پڕۆژەكە
وا دیارە جوگرافیای ڕێگای گەشەپێدان لەسەر ئاستی جیهانی وەک پڕۆژەیەكی كیشوەربڕ سەیر دەكرێت، بەوەی هەردوو كیشوەری ئاسیا و ئەورووپا پێكەوە دەبەستێت. كارەكە هەوڵێكە بە ئاڕاستەی بەستنەوەی جوگرافیای كیشوەری جیهانی كۆن (ئاسیا و ئەفەریقا و ئەورووپا)، توانستی ئەوەی هەیە ڕاستەوخۆ كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەورووپا پێكەوە گرێ بدات و ناڕاستەوخۆش كاریگەریی لەسەر كیشوەری ئەفەریقا هەبێت. هەر بۆیە ڕێگای گەشەپێدان بە ڕێگای ئاوریشمی عێراقی ناو دەبرێت و كەنداوی عەرەبی لە ڕۆژهەڵاتی جیهان بە ئەورووپا لە ڕۆژئاوای جیهان دەگەیەنێت. عێراق فۆكەسی لەسەر ئەوەیە كەنداو لە ڕۆهەڵاتی جیهان بە توركیاوە ببەستێتەوە، توركیاش ئەو بەشە تەواو دەكات كە بە ئەورووپا و ڕۆژئاوای جیهان دەیبەستێتەوە. خاڵی دەستپێكی پڕۆژەكە لە بەندەری فاو لە عێراقەوە دەست پێ دەكات و لە دەروازەی فیشخاپوورەوە دەچێتە توركیا پاشان لە توركیاوە بۆ ئەورووپا، هۆڵندا و بەندەری ڕۆتردام دەبێتە كۆتا خاڵی پڕۆژەكە(6). لەسەر ئاستی هەرێمی؛ پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان دۆخێكی هەرێمیی نوێ دەهێنێتە كایەوە، هەروەک چۆن لە ڕێكکەوتنێكی هەرێمیدا هەریەک لە وڵاتانی (عێراق و توركیا و قەتەر و ئیمارات)ی یەک خستووە. دەكرێت لە ئایندەدا جوگرافیای ڕێگای گەشەپێدان فراوانتر بكرێت و ڕێگا بۆ هاتنەناوەوەی وڵاتانی تریش خۆش بكات. بە نموونە عێراق لە ڕێگای خاكی سعودیەوە ببێتە ڕێڕەوێكی وشكانیی گرنگ تا كەنداوی عەرەب بە دەریای سوورەوە ببەستێتەوە، بەمەش عێراق دەبێتە سەنتەرێكی ستراتیژی و بازرگانیی گرنگ بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست(7).
پڕۆژەكە لەسەر ئاستی هەرێمی لە ڕێگەی تۆڕێكی فراوانی ڕێگاوبان ڕاستەوخۆ جەخت لەسەر بەستنەوەی هەردوو وڵاتی عێراق و توركیا دەكاتەوە لە بەیەكگەیاندنی بەندەری فاو بە دەروازەی فیشخاپوورەوە. لە دیوی تورکیاشەوە (615کم) هێڵی ئاسنی پێشكەوتوو، (320کم) ڕێگای خێرای نوێ دروست دەکرێت بۆ ئەوەی بە تورکیاوە ببەسترێتەوە(8). كاتێک ڕێگەكە لە گوندی ئاڤاكۆی شەرناخەوە بە باكووری كوردستاندا دەچێتە ناو جوگرافیا و سنووری توركیاوە، لە پارێزگای ئامەد ەوە دەچێتە مێرسین و لە ڕێگەی بەندەری مێرسینەوە ڕێگەكە بە دەریای سپیی ناوەڕاستدا بە ئەورووپاوە دەبەستێت و هەر لە ناو توركیادا بە ڕێگەی وشكانی شارە گرنگەكانی وەک ئەنقەرە و ئەستەنبوڵ دەبڕێت. جووڵەی بازرگانی و گەشتیاری بە بولگاریا، ڕۆمانیا، سڕبیا و مەكەدۆنیا دەبەسترێتەوە. وا پێدەچێت ئەو پڕۆژەیە نەک تەنها وڵاتی خانەخوێ، بەڵكوو وڵاتانی كەنداو و ئوردن و تەنانەت ئێرانیش بە ئەورووپاوە ببەستێتەوە(9) (نەخشەی (1)).
نەخشەی ژمارە (1)
نەخشەڕێگای پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لە نێوان عێراق و توركیا
سەرچاوە: د. ابراهیم ادیب ابراهیم، نحو افاق مستقبلیة ربحة للعلاقات الاقتصادیة العراقیة العمانیة، منظمة بوابة الشرق للتنمیة المستدامة، مایو 2024، ص5.
لەسەر ئاستی ناوخۆیی؛ جوگرافیای پڕۆژەكە لە بەندەری فاوەوە دەست پێ دەكات و بە زیاتر لە (10) شاری گەورەی عێراقدا تێپەڕ دەبێت تا دەگاتە فیشخاپوور، بەم شێوەیە لە بەندەری گەورەی ئەلفاو لە باشوورەوە درێژ دەبێتەوە، پاشان (بەسڕە، ناسریە، سەماوە، دیوانیە، نەجەف، حیللە، کەربەلا؛ دەبڕێت تا دەگاتە بەغدای پایتەخت، پاشان بە شارەكانی سامەڕا، تكریت و بێجی، موسڵ)دا دەڕوات تا لە خاڵی سنووریی فیشخاپوور، لە ناوچەی سێگۆشەی عێراق-سووریا-توركیا کۆتایی پێ دێت(10) (نەخشەی (2)).
نەخشەی ژمارە (2)
نەخشەڕێگای پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لە ناوخۆی عێراقدا
سەرچاوە: بكر نجم الدین، مستقبل طریق التنمیة العراقي بین مشاریع التجارة العالمیة في ظل عقبات التمویل و الملیشیات و ضعف القانون، الموقع نیریج، 9مایو 2024.
خاڵی دەستپێكی پڕۆژەكە بەندەری فاوە، هەر چەندە عێراق پێنج بەندەری بازرگانیی هەیە، هەموویان دەکەونە پارێزگای بەسڕە كە بریتین لە: (ئوم قەسری سەروو، ئوم قەسری خواروو، خور ئەلزوبەیر، ئەبو فلوس، ئەلمەقال)، بەڵام توانای هەموویان لە بواری بازرگانیدا سنووردارە، چونكە دەكەونە سەر لقەڕووبار، تەنها بەندەری فاو نەبێت كراوەیە بەسەر دەریادا. هەر بۆیە لە عێراقی نوێی دوای ساڵی 2003دا بیرۆكەی بونیادنانی بەندەرێكی گەورەی بازرگانی لە ناوچەی فاو لە باشووری عێراق هاتە ئاراوە. دیارترین تایبەتمەندیی بەندەری فاو شوێنە جوگرافییە ستراتیژییەكەیەتی بەوەی ڕاستەوخۆ لە سەر ئاوەكانی کەنداو هەڵكەوتووە، بە پێچەوانەی بەندەرەکانی دیکە کە لە تەنیشت کەناڵە ئاوییەكانەوە هەڵکەوتوون. بەندەری فاو ڕووبەرەكەی (54) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە. لەو کاتەوەی بەردی بناغەی پڕۆسەی فراوانكردن و پەرەپێدانی بەندەرەكە دانراوە لە 2010دا، ئەو ئامانجە وەک خەونێکی گەورەی عێراقییەكان ماوەتەوە کە تا ئێستا گەرەنتیی بەدیهاتنی لە لایەن پێنج وەزیری وەزارەتی گواستنەوە لە پێنج كابینەی حكومەتدا بەدی نەهاتووە.
بۆ پەرەپێدانی پڕۆژەكە؛ (7) ملیار دۆلار تەرخان كراوە. دیزاینی بەندەرەكە لە لایەن کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاریی ئیتاڵییەوە پەرەی پێ دراوە، لە لایەن كۆمپانیای دایۆ ی كۆرییەوە بە بڕی زیاتر لە (2) ملیار و (625) میلۆن دۆلار جێبەجێ دەكرێت. قۆناغی یەكەمی؛ لە ساڵی 2021دا تەواو بووە و پێنج جێگەی سەرەكی لەخۆ دەگرێت و بڕیار وایە قۆناغی دووەمی؛ لە ناوەڕاستی 2025دا تەواو بێت. بەندەرەكە بە جۆرێک دیزاین كراوە كە (50) جێگا لەخۆ بگرێت و زۆرترین توانای بەندەرەکە وەرگرتنی (99) ملیۆن تەن كاڵا و شتومەكە لە ساڵێکدا. هەروەها پڕۆژەكە وەک شاڕێی بازرگانی و پیشەسازی وایە كە پێک هاتووە لە دەیان شوێنی نیشتەجێبوون و حەوشە و کۆگای عەمبارکردن، دامەزراندنی پاڵاوگەیەک بۆ بەرهەمهێنان و پاڵاوتنی نەوت، کارگەیەکی پترۆکیمیایی، فڕۆکەخانەی بارهەڵگری ئاسمانی (كارگۆ). کۆمپانیایەکی یۆنانی شەپۆلشکێنی بەشی ڕۆژهەڵاتی تەواو کردووە و کۆمپانیایەکی کۆری نزیكە لەوەی شەپۆلشکێنی بەشی ڕۆژئاوای تەواو بكات(11) (نەخشەی 3). ئەمە جگە لەوەی پڕۆژەی بەندەری گەورەی فاو بە یەكەمین بەندەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەیەمین گەورەترین بەندەری جیهان دادەنرێت. بەندەرەکە لە سەر ڕووبەرێک بونیاد نراوە کە درێژییەکەی (6700) مەتر و پانییەکەی (2190) مەترە و قووڵییەكەی (19) مەترە، بە شێوەیەكە توانای وەستانی كەشتییە گەورە بارهەڵگرەكانی هەیە. هەروەها شوێنی هەڵگرتنی کۆنتێنەرەکان (39) هەزار مەتر چوارگۆشە دەبێت(12) (خشتەی (1)).
خشتەی ژمارە (1)
تایبەتمەندییەكانی بەندەری فاو و گرنگییەكەی لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا
بەندەری فاو |
تایبەتمەندی |
شوێنی جوگرافیی بەندەرەكە |
باشووری عێراق لە شاری بەسڕە |
پێگەی بەندەرەكە |
یەكەمین بەندەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەیەمینی جیهانە |
ڕووبەری بەندەرەكە |
(54) كیلۆمەتر چوارگۆشە |
درێژیی بەندەرەكە |
(6700) مەتر |
پانیی بەندەرەكە |
(2190) مەتر |
قووڵیی بەندەرەكە |
(19) مەتر |
شوێنی هەڵگرتنی كۆنتێنەرەكان لە بەندەرەكە |
(39) هەزار مەتر چوارگۆشەیە |
توانای بەندەرەكە |
وەرگرتنی (99) ملیۆن تەن كاڵا و شتومەكە لە ساڵێكدا |
تێچووی پەرەپێدانی بەندەرەكە |
(7) ملیار دۆلارە |
سەرچاوە: توێژەر، بە پشتبەستن بە زانیارییەكانی سەرەوە.
نەخشەی ژمارە (3)
گرنگیی شوێنی جوگرافیی بەندەری فاو لە باشووری عێراق لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا
سەرچاوە: Ministry of Transportation, The Development Road Project, Baghdad, 31 January 2024
ت. تێچووی پڕۆژەكە و قازانجی پڕۆژەكە
بەرپرسە فەڕمییەکانی حكومەتی عێراق تێچووی پڕۆژەکە بە (17) ملیار دۆلار دەخەمڵێنن. چاوەڕوان دەكرێت بە تەواوبوونی پڕۆژەكە؛ ئابووریی عێراق گەشەكردنێكی بەرچاو بەخۆوە ببینێت و وا پێشبینی دەکرێت قازانجی ساڵانەی ڕێگای گەشەپێدان بگاتە نزیکەی (4.850) ملیار دۆلاری ساڵانە. سەبارەت بە پارەدارکردنی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، مەزەندە دەکرێت تورکیا و ئیمارات و قەتەر پاڵپشتیی دارایی بەشێک لە پڕۆژەکە بکەن(13) (خشتەی (2)).
بۆ دابینكردنی سەرمایە و تێچووی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، چەند سیناریۆ و بژاردەیەكی دارایی پێشنیار کراون، لەوانە:
سیناریۆی یەکەم: ئەم سیناریۆیە لە دەوری دارایی حکومەت دەسووڕێتەوە، بەوەی حكومەتی عێراق خۆی بودجەی بۆ دابنێت. بەڵام كارناسانی ئابووری پێیان وایە توانای حکومەت بۆ جێبەجێكردنی وەها پڕۆژەیەک زەحمەتە، بە هۆی کورتهێنانی گەورە لە بودجەی گشتیدا، بۆیە پێدەچێت ئەم پێشنیارە ڕەت بکرێتەوە.
سیناریۆی دووەم: هاوبەشیی نێوان حکومەت و کەرتی تایبەتە، بە مەرجێک ڕووبەڕووی ئاڵنگاری و دابینکردنی پارەی پێویست لە ژێر بەڕێوەبردنی حکومەتدا بێت.
سیناریۆی سێیەم: پێشنیاری هاتنەپێشەوەی كۆمپانیا بیانییەكان دەكات بە هاوكارییە داراییەكانیان، لە ڕێگەی وەبەرهێنانەوە لە لایەن کۆمەڵێک کۆمپانیای نێودەوڵەتییەوە کە هاوبەشی ناوخۆییان هەیە، ئەمەش لۆژیکیترین چارەسەرە بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەکە لەو ماوەیەی بۆی دیاری كراوە.
سیناریۆی چوارەم: لە هەنگاوی داهاتوودا دوای گرێبەستكردن لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەبەرهێنان، هێنانەپێشەوەی تورکیا و سعودیە و ئیمارات و قەتەر، بەوەی تا بتوانن پێكەوە هاوكار بن و بودجەی پێویست بۆ پڕۆژەكە دابین بكەن(14).
خشتەی ژمارە (2)
زانیارییە گشتییەكان دەربارەی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان بە ژمارە و دەیتا
بابەت |
دەیتا و زانیارییەكانی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان |
ناوی پڕۆژە: |
پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان (مشروع طریق التنمیة – The Development Road Project) |
ماوەی جێبەجێكردن: |
(2023 بۆ 2050) |
پلانی جێبەجێكردن
قۆناغەكانی پڕۆژەكە: |
سێ قۆناغ: قۆناغی یەكەم: (2023-2028)،
قۆناغی دووەم: (2028-2038)، قۆناغی سێیەم: (2038-2050) |
تێچووی پڕۆژەكە: |
(17) ملیار دۆلار |
قازانجی پڕۆژەكە: |
(4.850) ملیار دۆلار قازانجی ساڵانە |
جوگرافیای پڕۆژەكە: |
عێراق: لە بەندەری فاوە بۆ فیشخاپوور بە زیاتر لە (10) پارێزگادا دەڕوات.
توركیا: لە فیشخاپوورەوە بۆ بەندەری مێرسین لە سەر دەریای ناوەڕاست |
جۆری ڕێگای گواستنەوە: |
ڕێگای ئاویی پەرەپێدانی بەندەری فاو، ڕێگای وشكانی: هێڵی شەمەندەفەر بە درێژایی (1175كم)، ڕێگەی خێرا (ئۆتۆبان): (1190كم) |
وڵاتانی هاریكاری پڕۆژەكە: |
(عێراق، توركیا، قەتەر، ئیمارات) |
سوودمەندانی پڕۆژەكە: |
بە شیوەی ڕاستەوخۆ: (25) وڵات
بە شێوەی ناڕاستەوخۆ: (100) وڵات |
سەرچاوە: توێژەر، بە سوودوەرگرتن لە زانیارییەكانی سەرەوە
2-1. پێگەی عێراق لە پڕۆژەكەدا لە ڕووی:
- جیۆپۆلەتیكی
تا پێش هەڵگیرساندنی جەنگی درێژمەودای عێراق-ئێران ، عێراق لە هاوكێشەی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا وڵاتێكی بەهێز و خاوەن پێگەی سیاسی و سەربازی و ئابووری بوو، بەڵام بە هەڵگیرساندنی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق-ئێران و بەدوای ئەوەشدا پەلاماردانی كوێت و پاشان گەمارۆ ئابوورییەكانی دەیەی نەوەدەكان تا گەیشت بە هێرشی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی بۆ گۆڕین و لەناوبردنی ڕژێمەكەی سەددام حسێن ، لە ژێر ناوی پڕۆسەی ئازادیی عێراق لە ساڵی 2003، دواتر جەنگە ناوخۆییە تائیفییەكان و جەنگی تیرۆر و شەڕی داعش؛ بە تەواوی بڕستیان لە وڵاتەكە بڕی. عێراق بەم مێژووە پڕ لە جەنگ و خوێنڕشتن و وێرانكارییە؛ توانا و هێز و سەروەریی وڵاتەكەی لەدەست دا و عێراقی لە لیستی وڵاتە بەهێزەكانی ناوچەكە كردە دەرەوە. هەر بۆیە عێراق لە دۆخی ئێستادا بەدوای پێگەی سیاسیی خۆیدا دەگەڕێت و دەیەوێت سوود لە جوگرافیاكەی وەربگرێت و دەرفەتەكان بقۆزێتەوە، لایەنی كەم وەک هێزێكی ناوچەیی و هەرێمی ڕۆڵی پێ بدرێت(15).
عێراق ڕێگای گەشەپێدانی بە پڕۆژەیەکی گرنگ ناساندووە بۆ سوودوەرگرتن لە پێگە و شوێنی جوگرافیی وڵاتەكەی و تێگەیشتن لە بایەخی سنوورە فراوانەکانی. هەروەها ڕێگای گەشەپێدان یەکێکە لەو پڕۆژانەی کە ئەمڕۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گفتوگۆی جددیی لەسەر دەکرێت بۆ پەرەپێدانی بازرگانی و دروستكردنی پەیوەندیی نوێ و داڕشتنەوەی ڕۆڵی سنوورەكان، بە ئاڕاستەی دروستكردنی پێگەی جیۆپۆلەتیكیی ناوچەیی و هەرێمی نەک تەنها لە نێوان وڵاتانی ناوچەکە، بەڵکوو لە نێوان وڵاتانی كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەورووپا و ئەفەریقادا. خۆ ئەگەر پلانەكانی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان وەک خۆی جێبەجێ ببێت و سەرکەوتنی بەرچاو بەدەست بهێنێت، پێگەی جیۆپۆلەتیکیی عێراق وەک ڕێڕەوێکی بازرگانیی بەهێز دەردەكەوێت و داهاتی دارایی و هەلی کار دەڕەخسێنێت کە پشتبەستنی دەوڵەت بە نەوت و هایدرۆکاربۆنەكان كەم دەكاتەوە، لە بەرامبەردا گرنگی دەدات بە دابینکردنی هەلی کار لە کەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بۆ گەنجان و دانیشتووانی وڵات. ئەم پڕۆژەیە وەک پلاتفۆڕمێک دەبێتە هەوڵێک بۆ ناساندنی مۆدێلێکی نوێی گەشەپێدان کە بتوانێت وڵات لە ڕووی سیاسییەوە سەقامگیر بکات و ئاکامە زیانبەخشەکانی ئابووریی بەرخۆر و بەكارهێن کەم بکاتەوە. لەوەش گرنگتر، عێراق دەبێت شوێنێک بۆ خۆی بدۆزێتەوە لە نێوان کێبڕکێی جیۆئیكۆنۆمی و جیۆپۆلەتیکی لە ناوچەکەدا. هەروەها عێراق دەبێت هەوڵ بدات بۆ گۆڕینی ڕۆڵی سنوورەکانی لە ناوچەکانی ململانێوە بۆ ناوچەکانی بەرژەوەندی و یەکخستنی ئابووری(16). وڵاتەكە لە ئێستادا هەلێكی باشی لەبەردەستە بۆ ئەوەی دووبارە نەخشەیەكی نوێی جوگرافی بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابڕێژێتەوە، بە تایبەتی گەر بزانێت كە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان چانسی سەركەوتن بەدەست دەهێنێت، ئەوكات دۆخێكی هەرێمی دێتە ئاراوە، دیفاكتۆیەک دروست دەبێت بۆ وڵاتانی تری ناوچەكە ڕەنگە ئارەزووی ئەوە بكەن ببن بە بەشێک لە پڕۆژەكە یاخود بە ناچاری بێنە نێو پڕۆژەكەوە. ئەگەرچی ئەو پڕۆژەیە لە ئێستادا خۆی وەک پڕۆژەیەكی بازرگانی و ئابووری دەناسێنێت و بریتییە لە ڕاكێشانی ڕێگایەكی وشكانی لە كەنداوەوە بۆ توركیا، بە ئامانجی پێكەوەبەستنی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، ئەوەش وا لە عێراق دەكات ببێتە ڕێڕەوێكی وشكانی كە ئاوی كەنداو بە ئاوی دەریای ناوەڕاستەوە ببەستێتەوە. هەروەها دەكرێت لە ئایندەدا ئەو پڕۆژەیە فراوانتر بكرێت و عێراق لە ڕێگای خاكی سعودیەوە ببێتە ڕێڕەوێكی وشكانی تا بە دەریای سووری ببەستێتەوە، بەمەش عێراق دەبێتە سەنتەرێكی ستراتیژی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدانیش دەبێتە پڕۆژەیەكی كیشوەربڕ. هەر بۆیە لە ئایندەی نەخشەی جیۆپۆلەتیكیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكرێت عێراق ببێتە خاڵی دەستپێک و تێپەڕین بەرەو سێ دەریاكە (كەنداوی عەرەب، دەریای سوور، دەریای ناوەڕاست)، چونكە لە لایەک ئێران بە پێگە نایابەكەی لە سەر ئاوی كەنداو، هەروەها توركیا بە شوێنی جوگرافییە كاریگەرەكەی لە سەر ئاوی دەریای سپیی ناوەڕاست و سعودیەش بە پێگە لەبارەكەی لە سەر دەریای سوور؛ ڕەنگە لە ئایندەدا زیاتر پێویستیان بە عێراق بێت، بۆ ئەوەی ببێتە سەرەڕێیەكی بازرگانی و ستراتیژیی گرنگ و ناوەندی بەستنەوەی ئەو سێ دەریایە، وڵاتانی ناوچەكەش بتوانن سوود لە جوگرافیای عێراق وەربگرن تا لەو ڕێگایەوە ڕێڕەوی ئابووریی خۆیان فراوانتر بكەن و چانسی گەشەپێدانیان هەبێت لە جموجۆڵە بازرگانییەكانی ناوچەكە. سەركەوتنی عێراق لە جێبەجێكردنی پلانی پڕۆژەكە، وا لە عێراق دەكات كە ببێتە هێزێكی نوێی جێپۆلەتیكی و سەنتەرێک بۆ تەواوكاریی هەرێمی و فاكتەرێک بۆ سەقامگیری و هاوسەنگی لە ناوچەكەدا(17) (نەخشەی (4)).
هەر چی گرنگیی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدانە، لە ڕووی جیۆپۆلەتیكییەوە ئەوەیە: چەندین وڵات لە پڕۆژەكە سوودمەند دەبن، ئەمەش وا دەكات عێراق ڕۆڵی خۆی دووبارە لەسەر ئاستی جیهان بەدەست بهێنێتەوە. دەیان و سەدان كۆمپانیای گواستنەوە و بازرگانی ڕوو لە عێراق بكەن و هاوكار بن بۆ سەرخستنی پڕۆژەكە. ناكۆكیی سیاسی و ئابووریی عێراق لەگەڵ وڵاتانی كەنداو و توركیا كەم ببێتەوە، بەرەو هاوكاری و هاوبەشیی زیاتر هەنگاو بنێت. پاڵپشتیی نێودەوڵەتی بۆ بەرەوپێشچوونی پڕۆسەی دیموكراسی و كرانەوەی عێراق زیاتر دەبێت، هەروەک ڕۆڵ دەبینێت لە زیادبوونی هاوكاریی نێوان عێراق و توركیا لە بابەتی ئەمنی و دابینكردنی ئاو و ئاڵوگۆڕی تەكنەلۆژیا و زانیاری(18).
نەخشەی ژمارە (4)
پێگەی جیۆپۆلەتیكیی عێراق لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا
سەرچاوە: Ministry of Transportation, The Development Road Project, Baghdad, 31 January 2024
- جیۆئیكۆنۆمی
پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان دەستپێشخەرییەکی گرنگە بە ئاڕاستەی گرنگیدان بە پێگەی جوگرافیی عێراق و پتەوکردنی پەیوەندییە ئابووری و ژێرخانەکانی نێوان هەردوو وڵاتی عێراق و توركیا . وەک زانراوە ئەنقەرە و بەغداد دەمێكە پاكێجی سفركردنەوەی كێشەكانیان لا گەڵاڵە بووە، لە پێناو كەمكردنەوەی گرژییەكان هەوڵی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان دەدەن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بە هۆکاری جۆراوجۆری وەک: هەوڵدان بۆ بەمۆدێرنکردن و هەمەچەشنكردنی سەرچاوەی ئابوورییان. عێراق وەک وڵاتێكی ماندووی دوای جەنگ پێویستی بە وەبەرهێنان و بەهرەمەندبوونە لە تەکنەلۆژیای نوێ و ڕەخساندنی دەرفەتی كار بۆ دانیشتووانەكەی كە ساڵ بە ساڵ ژمارەیان زیاد دەكات و بەرەو هەڵكشانە، هەروەها گۆڕینی گەمە جیۆپۆلیتیکییەکان بە سیاسەتی عەقڵانی. لەم چوارچێوەیەدا ئامانجە ئابوورییەكانی پڕۆژەکە بریتییە لە پێشخستنی گەشەپێدانی ئابووریی ناوچەیی و هەرێمی، بە زیادکردنی جووڵەی بازرگانی و پەرەپێدانی ڕێگاكانی گواستنەوە و بایەخدان بە هۆکارەکانی بەرهەمهێنان. هەروەک چۆن خەونی بەدیهێنانی ئابوورییەكی بەهێز، ڕەخساندنی كەشێكی ئەرێنی و بەشداریکردنە لە زامنكردنی سەقامگیریی ناوچەکە، لە ڕێگەی پێشخستنی گەشەپێدانی ئابووری لە سەر ئاستی هەرێمی و گەڵاڵەكردنی پڕۆژەی هاوبەش و كردنەوەی دەلاقەی نوێ بە بەشداریی وڵاتانی دراوسێ. ئەمە جگە لەوەی سوودوەرگرتن لە ناوچە سنوورییەکانی نێوان عێراق و تورکیا؛ ئاسانكاری دەكات بۆ ڕەخساندنی دەرفەتی پەرەپێدان لە کەرتە جیاوازەکانی وەک: وزە، بازرگانی، گەشتیاری، خزمەتگوزاری و لۆجستی(19)، بەمەش هەم عێراق دەتوانێت بەرهەمەكانی بە ئاسانترین شێوە لە ناوخۆدا ئاڵوگۆڕ پێ بكات و هەمیش بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمەكانی لە نەوت و وزە، بازاڕی نوێ دەدۆزێتەوە لە دەرەوەی جوگرافیاكەی. ئەمە لە كاتێكدا پڕۆژەكە دەبێتە هۆی ترانزێتی گواستنەوەی شتومەک لە نێوان وڵاتانی كەنداو و ناوچەكە و ئەورووپا بە كەمترین كات و تێچوون.
لەمەڕ توانا و كاریگەریی پڕۆژەكە لەسەر ئاستی ناوخۆ، دەیتاکان ئاماژە بەوە دەکەن بە هۆی پێكەوەبەستنی ڕێگای خێرای نێوان باشووری عێراق و سنووری تورکیا؛ دەتوانرێت لەو ڕێگەیەوە لە قۆناغی یەکەمدا (سێ) ملیۆن و (500) هەزار کۆنتێنەر کەلوپەل بگوازرێتەوە کە یەکسانە بە (22) ملیۆن تەنی ساڵانە تا ساڵی (2028). هەروەها لە قۆناغی دووەمدا توانای زیادکردنی بۆ (7.5) ملیۆن کۆنتێنەر بەرز دەبێتەوە، لە پاش جێگیرکردنی (80-90) شەمەندەفەر و هاتوچۆپێكردنی لە ڕۆژێکدا. ئەمە جگە لەوەی بڕیارە حکومەتی عێراق شاری پیشەسازی و دامەزراوەی خزمەتگوزاری بە درێژایی ڕێگاکە دابمەزرێنێت، كە نزیکەی (دوو) هەزار و (200) کیلۆمەتر دەبێت(20). لە لایەكی ترەوە پێشبینی دەكرێت پڕۆژەكە ڕۆڵی هەبێت لەسەر كەمكردنەوەی بێكاری، بە شێوەیەک هەلی كاری ڕاستەوخۆ بۆ نزیكەی (100) هەزار كەس و هەلی كاری ناڕاستەوخۆ بۆ (500) هەزار كەس بڕەخسێنێت و داهاتی ساڵانەی بە لایەنی كەم لە قۆناغی یەكەم بۆ عێراق زیاتر بێت لە (4) ملیار دۆلار. كاریگەریی هەبێت لەسەر داهاتی تاكەكەس لە عێراق و كەمبوونەوەی بێكاری و بەرزبوونەوەی ئاستی ڕۆشنبیریی تاكی عێراقی. هاندەریشە بۆ كەمكردنەوەی پشتبەستن بە داهاتی نەوتی و زیادكردنی پڕۆژەكانی گەشەپێدانی بەردەوام. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش؛ زیاتر لە (25) دەوڵەت بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ سوودمەند دەبن لەم پڕۆژەیە، بە وڵاتانی ناوچەكە و وڵاتانی پیشەسازییەوە. بە ناڕاستەخۆش زیاتر لە (100) وڵات سوودمەند دەبن، كە ئەمە وا دەكات عێراق لە ڕووی پێگەی ئابووری و سیاسییەوە لە پەراوێزدا نەمێنێتەوە(21). كەواتە ڕێگای گەشەپێدان؛ هەوڵێکە بۆ ناساندنی مۆدێلێکی نوێی گەشەپێدان بۆ سەقامگیرکردنی عێراق لە ڕووی سیاسییەوە و هەوڵدان لە پێکهێنانی دۆخێکی زامن بە ئاسایش و ئارامی و لەبار بۆ سەرمایەگوزاری. بۆیە عێراق لەوە تێگەیشتووە لەم جیهانە جەنجاڵەدا پێویستی بە گرنگیدان بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و هۆشیاری و كرانەوە و خوێندنەوەی هاوكێشە نوێیەكان و تێگەیشتن لە نەزمی جیهانی نوێ هەیە بۆ داڕشتنی ڕوانگەی ئابوورییەكەی(22).
- گواستنەوە و بازرگانی
ئـ. ڕێگای ئاوی: ئەم پڕۆژەیە بەندەری فاو دەكات بە خاڵی دەستپێكردن. كار لەسەر كورتكردنەوەی ڕێگای دەریایی دەكات و دەبێتە پرد لە نێوان هەردوو كیشوەری ئاسیا و ئەورووپا. بە نموونە كەمكردنەوەی ڕێگەی هاتوچۆی نێوان كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەورووپا لە (30 بۆ 40) ڕۆژەوە بۆ (15) ڕۆژ. لەگەڵ پلاندانان بۆ گواستنەوەی بۆری بۆ هێڵەكانی گواستنەوەی وزە (نەوت و گاز) لە قۆناغەكانی داهاتوودا. هەروەها گفتوگۆكردن لەگەڵ هەندێک لە وڵاتانی عەرەبی و ناوچەیی بۆ دۆزینەوەی ڕایەڵەی پەیوەندیی ئابووری و بازرگانی و سیاسی و نزیکكردنەوەی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان لە ڕێگەی گواستنەوەی كاڵا و بەیەكگەیاندنی هێڵەكانی بازرگانی و پیشەسازی. پێدەچێت لە داهاتوودا پڕۆژەكە هەریەک لە وڵاتانی سعودیە لەخۆ بگرێت، بە ئامانجی گەیشتن بە بەندەرەكانی دەریای سوور لە ڕێگەی ئەو وڵاتەوە. وڵاتی سووریا بۆ گەیشتن بە دەریای سپیی ناوەڕاست. وڵاتی ئوردن بۆ دەستڕاگەیشتن بە بەندەری عەقەبە. گەیشتن بە ئێران بە ئامانجی گرێدانی ئەو ڕێگەیەی كە بە ئاوریشم ناسراوە. بەمەش خەونە ستراتیژە گەورەكەی عێراق بەدی دێت(23) (نەخشەی (5)).
نەخشەی ژمارە (5)
دروستكردنی پەیوەندی بۆ گەیشتن بە ڕێگای ئاوی لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا
سەرچاوە: Ministry of Transportation, The Development Road Project, Baghdad, 31 January 2024
ب. ڕێگای وشكانی: ئەو پێوەرەی لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا بەكار هێنراوە؛ بریتییە لە بونیادنانی ژێرخانی نوێ و ڕێگای مۆدێرن، کە توانای پڕکردنەوەی خواستی هاتوچۆی چاوەڕوانکراو و پەرەپێدانی ناوچە بیابانییەکانی ڕۆژئاوای هەیە. بە درێژایی بەشی باشوور بۆ کەربەلا ؛ ڕێگاكە بە ئاڕاستەی بیابانی ڕۆژئاوا دەچێت، لە کاتێکدا بەشی باکوور (لە کەربەلاوە بۆ فیشخاپوور) ئاڕاستەی ڕێگاكە هاوتەریبی ڕێڕەوی شەمەندەفەر بەڕێوە دەچێت کە پەیوەندییەکی نوێ و باشتر لەگەڵ ناوەندە سەرەکییەکانی نیشتەجێبوون دەستەبەر دەکات(24).
پڕۆژەكە بریتییە لە دروستكردنی (15) وێستگەی شەمەندەفەر بۆ گواستنەوەی كەلوپەل و سەرنشین و ڕێگەی ئۆتۆمبێلی خێرا، كە دەبێتە هۆی بونیادنانی ژێرخانێكی گرنگ لە بواری گواستنەوە و ڕێگاوبان و بازرگانیدا بە هەردوو جۆری ڕێگای ئاوی و ڕێگای وشكانی. هەر چی ڕێگای ئاوییە بە هۆی بەندەری فاوەوە دەبێتە شاڕێگە و خاڵی دەستپێكی پڕۆژەكە و سەنتەرێكی بازرگانیی گرنگ، هاوكات نابێت بایەخی ڕێگای وشكانییش لەبیر بكرێت لە كاتێكدا پڕۆژەكە توانای بەستنەوەی زۆربەی بەشەكانی وڵاتی هەیە لە ڕێگەی هێڵی ئاسن بە درێژایی (1175كم) و هێڵی ئۆتۆبان (ڕێگای ئۆتۆمبێلی خێرا) بە درێژایی (1190كم). ئەم دوو ڕێگایە لە باشووری عێراق و لە بەندەری فاوەوە بە دوو ڕێڕەوی جیاواز دەست پێ دەكەن و لە باكووری پارێزگای كەربەلا بە یەک دەگەن و دوای ئەوە هەردوو ڕێگەكە شانبەشانی یەكتر درێژ دەبنەوە تا دەگەنە فیشخاپوور لە نزیک سێگۆشەی (عێراق-سووریا-توركیا). گرنگیی ئەم ڕێگایانە لەوەدایە جگە لە كارئاسانی بۆ گواستنەوەی دانیشتووانی وڵات، كاڵای وڵاتانی كەنداو دەگوازنەوە بۆ توركیا و لەوێوە بۆ ئەورووپا (نەخشەی (6)).
تێچووی پڕۆژەكە كە (17) ملیۆن دۆلارە. بڕی (10.5) ملیاری تەرخان كراوە بۆ دامەزراندنی ڕێگای ئاسن و كڕینی شەمەندەفەری پێشكەوتووی كارەبایی كە بە تەكنەلۆژیای نوێ كار دەكەن و لە ڕێگەی (15) وێستگەوە بە (10) پارێزگای عێراقدا هاتوچۆ دەكەن و كەلوپەل و سەرنشین دەگوێزنەوە. هەروەها بڕی (6.5) ملیار دۆلار دانراوە بۆ ترانزێت و هێڵی گواستنەوەی خێرای ئۆتۆمبێل. لە ماوەی نزیکەی 16 کاتژمێردا بار دەگوازنەوە لە بەندەری فاوەوە بۆ فیشخاپوور. شەمەندەفەرەكان بە خێرایی (140كم) لە كاتژمێرێكدا كەلوپەل دەگوازنەوە و زۆرترین خێراییان بۆ گواستنەوەی سەرنشین بە (300كم) بۆ (186.41) میل لە كاتژمێرێكدا مەزندە دەكرێت. لە ماوەی (12) كاتژمێردا مەودای كەمتر لە (600كم) دەبڕن، ئەم مەودایە بەراورد بە خێرایی هێڵەكانی ئێستای عێراق (60 بۆ 70كم) دەبڕن لە كاتژمێرێكدا(25).
خشتەی ژمارە (4)
تایبەتمەندیی ڕێگاكانی هاتوچۆ لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا
| ڕێگای ئاسن (شەمەندەفەر) | ڕێگای ئۆتۆمبێلی خێرا | ||
| درێژیی هێڵی ئاسن | (1175كم) | درێژیی ڕێگای ئۆتۆمبێل | (1190كم) |
| خێرایی شەمەندەفەر | (140كم/لە كاتژمێرێكدا) | ناوچەكانی خزمەتگوزاری | (26) دانە |
| وێستگەكانی شەمەندەفەر | (15) دانە | شوێنی خزمەتگوزاری ئامادەكاری بۆ بارهەڵگرەکان | (22) دانە |
| ناوچە جۆراوجۆرەكان | (3) دانە | شوێنی ئامادەكاری بۆ پشوودان | (24) دانە |
| وێستگەی ڕێبواران | (15) دانە | ناوەندە ئاسانکارییە كردارییەكان | (6) دانە |
| وێستگەكانی كارەبا | (20) دانە | وەستانی ئۆتۆمبێلی جۆراوجۆر | (11) دانە |
| ناوەندەكانی كردارەكانی كۆنترۆڵكردن | (2) دانە | خاڵی ئاڵوگۆڕ لەگەڵ گواستنەوەی گشتی | (26) دانە |
| ناوەندەكانی ڕاهێنان | (3) دانە | خاڵی پشکنین | (6) دانە |
| ناوەندی چاكسازیی هێڵەكان | (20) دانە | تێچووی ڕێگای ئۆتۆمبێل | (6.5) ملیۆن دۆلار |
| تێچووی هێڵی ئاسن | (10.5) ملیۆن دۆلار | ــــــــــــ | ـــــــــــــ |
سەرچاوە: Ministry of Transportation, The Development Road Project, Baghdad, 31 January 2024
هەر لە پڕۆژەكەدا پێشنیاری ئەوەش كراوە كە بایەخ بە نۆژەنكردنەوەی هێڵەكانی ڕێگای ئاسن بدرێت، هەوڵ بدرێت بۆ بونیادنانی ژێرخانی ئابووریی گرنگ لە ڕێگەی دامەزراندنی ڕێگاوبان بۆ ئاسانیی گواستنەوە و بازرگانی. كار بكرێت بۆ بەستنەوەی وڵاتانی دراوسێ لە داهاتوودا لە ڕێگەی هێڵەكانی گواستنەوەوە، بە تایبەت ڕێگای وشكانی. دامەزراندنی ژێرخانی گەشتیاری بە دابینكردنی ئاسانكارییە گەشتیارییەكان، بە نموونە چێشتخانە و هۆتێل و كافێ و گەراجی وەستانی ئۆتۆمبێل. هەروەها دروستكردنی شارە پیشەسازییەكان و دروستكردنی كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون و دابینكردنی خزمەتگوزاری بە شێوەیەک كە خزمەت بە پڕۆژەكانی ڕێگای گەشەپێدان بكات(26). وەبەرهێنان لە زەوییە كشتوكاڵییەكان و ئاسانكاری بۆ ساغكردنەوەی بەروبوومی جووتیاران، ئەمە دەبێتە دەرفەتێكی باش بۆ ئەو شارانەی كە دەكەونە سەر ڕێگای گەشەپێدان.
نەخشەی ژمارە (6)
وێستگەكانی شەمەندەفەر و ئۆتۆمبێل لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا
سەرچاوە: Ministry of Transportation, The Development Road Project, Baghdad, 31 January 2024
1-2. هەڵوێستی وڵاتان لەمەڕ پڕۆژەكە
- هەڵوێستی وڵاتانی زلهێز: هەر چەندە ململانێ سیاسییەكان فۆڕمێكی ئابوورییان وەرگرتووە، لە ئێستادا بارودۆخی سیستمی نوێی جیهان بەرەو فرەجەمسەری هەنگاو دەنێت. جگە لە ئەمەریكا، هەریەک لە چین و ڕووسیا بەدوای هەژموونی خۆیاندا دەگەڕێن و دەیانەوێت جێكەوتیان هەبێت لەسەر ئایندەی داڕشتنەوەی جوگرافیای و نەخشی سیاسەتی جیهانی. سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی زلهێزی جیهان پەیوەندیدار بە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، ئەوا هەر وڵاتە و لە گۆشەنیگای بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی خۆیەوە دەڕوانێت بۆ پڕۆژەكە. هەندێک پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان؛ بە پڕۆژەی ئەمەریكی و ئەورووپی ناو دەبەن و پێیان وایە پڕۆژەكە بە پاڵپشتیی ڕاستەوخۆی وڵاتانی پیشەسازیی جیهان و ئەمەریكا ئەنجام دەدرێت(27). سەبارەت بە هەڵوێستی ئەمەریكا لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا، وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا ئەوەی نەشاردووەتەوە كە ئەوان پاڵپشتی لە ھەر هەوڵێک دەکەن بە ئامانجی ھەمەجۆرکردنی ئابووریی عێراق. هەروەک ماتیۆ میلەر وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا ڕایگه‌یاند: لە کۆبوونەوەی لیژنەی باڵای ھەماھەنگیی نێوان ئەمەریکا و عێراق، بەغدا پلانەکانی خۆی بۆ پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لەگەڵ ئەمەریکا باس کردووە. ئێمە پاڵپشتی لەو ھەوڵانە دەکەین کە بە ئامانجی ھەمەجۆرکردنی ئابووریی عێراق خراونەتە گەڕ(28). ئەگەرچی چین و هیندستان خاوەن پڕۆژەی ڕێڕەوی یەک پشتێن و یەک ڕێگا ی چین و ڕێڕەوی هیندستان-ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەورووپا)ی هندن، كەچی پێیان وایە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان خزمەت بە ڕێڕەوەكانی ئەوانیش دەكات و چاویان لە زیادكردنی هەناردەكانیانە بۆ ئەورووپا لە ڕێگەی بەندەرەكانی عێراق و توركیاوە(29) (نەخشەی (7)).
هەروەها چین خواستی ئەوەی هەیە ڕوو بكاتە عێراق و لە ڕووی ئابوورییەوە پێگەی خۆی لەو وڵاتەدا قایم بكات، بۆ ئەو مەبەستە بە چەند شێوەیەک بەشدار دەبێت لە پڕۆژەكەدا، هەم بە كۆمپانیاكانی كە بەشێک لە كارەكانی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان ئەنجام دەدەن، هەم وەک بەشێک لە تەواوكاریی كارەكانی پڕۆژەكەی خۆی؛ ڕێڕەوی یەک پشتێن و یەک ڕێگا دەزانێت. هەروەک باڵوێزی چین لە عێراق (کوی وی) لە حوزەیرانی ساڵی 2023 ڕایگەیاندبوو پڕۆژەی ستراتیژیی ڕێگای گەشەپێدان مایەی دەستخۆشییە ، خزمەتە بە ڕێڕەوی یەک پشتێن و یەک ڕێگای چین. هەر چەندە ئەمە تا ڕادەیەک دەربڕینێكی گشتییە، بەڵام ئاماژەی ئەوەی تێدایە كە دیدگای ڕاستەقینەی چین بۆ پڕۆژەکە ئەوەیە كە لە ڕوانگەی چینەوە جێبەجێکردنی ئەو پڕۆژەیە لە لایەن عێراقەوە لە ئێستادا هەر وا ئاسان نییە، بە واتایەكی دیكە: دەرخەری ئەوەیە كە چینییەكان گەشبین نین بە تواناكانی عێراق، تا لە ئایندەدا پڕۆژەکە وەک خۆی بە سەركەوتوویی جێبەجێ بكات. هاوكات بەشداریکردنی پەکین لە ڕێگای گەشەپێدان، ڕەنگدانەوەی ئەرێنیی دەبێت لەسەر كارەكانی پڕۆژەكە(30).
هەروەها ئەڵمانیا وەک وڵاتێكی بەهێزی یەكێتیی ئەورووپا پڕۆژەكەی پێ باشە و چاویان لەوەیە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان فاكتەرێک بێت بۆ هێنانی وزە و دابینكردنی پێویستییەكانیان لە نەوت و گاز. ڕزگاریان بێت لە گازی ڕووسیا. ئەمە بە ڕوونی لە سەردانەكەی سوودانی بۆ ئەڵمانیا ڕەنگی دایەوە، كاتێک لە (12-13ی 1ی 2023) میوانداریی ئەو وڵاتەی كرد و لەگەڵ بەرپرسانی ئەڵمانیادا کۆ بووەوە، لە نێویاندا ئۆلاف شۆڵز ڕاوێژکاری ئەڵمانیا. دوای كۆبوونەوەكە شوڵز خۆشحاڵیی ئەڵمانیای دەربڕی بە چوونە ناو پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان و هاوبەشیكردن لەگەڵ عێراق بۆ هاوردەکردنی نەوت و غازی عێراق لە ڕێگای توركیاوە بۆ ئەورووپا و ئەڵمانیا(31). پێدەچێت ئەڵمانییەكان بەوە دڵخۆش كە پڕۆژەكە بتوانێت لە ئایندەدا ببێتە هۆیەک بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییەكانیان لە وزە و سوود لە نەوت و گازی عێراق وەربگرن.
هەر چی ڕووسیایە، جیا لەوەی سەرقاڵە بە شەڕی ئۆكراینەوە، هاوكات خاوەن پێگە و هەژموونی خۆیەتی لە ناوچەكەدا، بە تایبەت لە سووریا. سەبارەت بە عێراقیش، خاوەن پەیوەندییەكی میژووییە. هەڵوێستی ڕووسیا لەسەر پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، دوای كۆبوونەوەی سوودانی و ئیگۆر لڤیتین یاریدەدەری سەرۆكی ڕووسیا دێت لە (3/10/2023)، كە هەردوو لا جەختیان لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان كردووەتەوە. حکومەتی عێراق دیدگایەکی ڕوونی بە ڕووسیا داوە سەبارەت بە پڕۆژەكە و باسیان لەوە كردووە عێراق و ڕووسیا خاوەن پەیوەندیی مێژوویین. حكومەتی عێراق خواستی ئەوەی هەیە پەیوەندییەكەیان بە بەهێزی بمێنێتەوە. عەبدولڕەزاق ئەلسەعداوی دڵنیایی بە لایەنی ڕووسی داوە کە عێراق ئاواتەخوازە یەکێتیی ئابووری لە نێوان وڵاتانی ناوچەکەدا دروست بکات. ئاماژەی بەوەش کرد کە پێگە ستراتیژییەکەی شایستەیە بۆ ئەوەی ببێتە ڕووگەیەک بۆ وەبەرهێنانی جیهانی. لە بەرامبەردا لڤیتین دڵنیایی داوە بە عێراق لە خواستی جددیی وڵاتەکەی بۆ بەرزکردنەوەی هاریکاریی هاوبەش بە تایبەتی لە کەرتی گواستنەوەدا، ئامادەیی دەسەڵاتدارانی وڵاتەکەی دەربڕی بۆ بەشداریکردن لە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان و ئاڵوگۆڕی ئەزموون و شارەزایی وڵاتەكەی لە بواری گواستنەوەدا و ئامادەیی هەموو هاوكارییەكی دەربڕیوە لە بوارە جیاجیاكاندا(32).
هەر چەندە زۆرێک پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان وا وێنا دەكەن كە پڕۆژەیەكی ئەمەریكی ئەورووپی بێت، بەڵام گومانی تێدا نییە هەر وڵاتە و بە گوێرەی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی خۆی هەڵسەنگاندن بۆ پڕۆژەكە دەكات، ڕادەی پشتگیری و ڕەتكردنەوەكەی بەندە بە سوود و زیانەكانی بۆ ئێستا و ئایندەی هەژموون و پێگەیان.
نەخشەی ژمارە (7)
شوێنی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لە كێبڕكێی ڕێڕەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
سەرچاوە: حارث حسن، طریق التنمیة في العراق: الشؤون الجیوسیاسیة و الریعیة، والممرات الحدودیة، مركز مالكوم كير-كارنيغي للشرق الأوسط، الموقع الكتروني: https://carnegieendowment.org/research/2024/03/iraqs-development-road-geopolitics-rentierism-and-border-connectivity?lang=ar
- هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەیی و هەرێمی
سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكە لەمەڕ پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، ئەوا دەتوانین بڵێین هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكە جیاوازە، هەیە بەرژەوەندییەكانی لەگەڵ پڕۆژەكە یەك دەگرێتەوە و هەشە زیان لە بەرژوەندییەكانی دەدات. بە نموونە قەتەر وەک وڵاتێکی سەرەکی لە کەنداودا ئارەزووی پێشخستنی ئەم پڕۆژەیە دەکات، بە تایبەتی پاش ئەو ئەزموونە تاڵانەی کە تێیدا ژیاوە لە کاتی ئەو گەمارۆیەی کە لە لایەن سعودیە و ئیمارات و بەحرەین لە نێوان ساڵانی (2017 تا 2021) بەسەریدا سەپێنرا، ئەمەش وای لە قەتەر کرد بەدوای ڕێگەی جێگرەوەدا بگەڕێت بۆ بازرگانی. جگە لەوەش، قەتەر وڵاتێكی ناوچەیی خاوەن پێگەیە و پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ تورکیادا هەیە کە هاوپەیمانی سەرەکیی ناوچەکەیە لە پێش و لە کاتی گەمارۆکەدا. بۆیە قەتەر هاوكاری پڕۆژەكەیە و بە دەرچەیەكی گرنگی ئابووری و بازرگانیی دەزانێت، دەیەوێت ڕۆڵی خۆی لە ئایندەی پڕۆژەكەدا مسۆگەر بكات.
هەر چی تورکیا یە بە جۆشوخرۆشەوە پشتگیری لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان دەکات، چونکە ڕێگایەکی کورت بۆ ناوچەی کەنداو دابین دەکات و هەروەها خواستەکانی ئەنقەرە جێبەجێ دەكات بۆ ئەوەی ببێتە ناوەندێک بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی جیهانی.
هاوکات ئیمارات دەتوانێت لەم پڕۆژەیەدا هاوبەشی بکات، بە تایبەتی دوای ئەوەی محەمەد شیاع سوودانی داوای هاوکاریی کرد بۆ بەڕێوەبردنی بەندەری فاو کە بەردی بناغەی ئەم پڕۆژەیە پێک دەهێنێت. ڕەنگە ئەمە لەگەڵ بەرژەوەندیی ئیماراتدا بگونجێت بۆ بەهێزبوونی لە عێراق و پاراستنی پێگەی خۆی وەک لایەنێکی سەرەکی لە بەڕێوەبردنی بەندەرەکان لەسەر ئاستی جیهانی، بەڵام ئەوەی دوودڵی دەكات ئەوەیە ڕەنگە بەندەری فاو لە ئایندەدا ببێتە ڕکابەری بەندەرەکانی خۆی، هەروەها ترسی لە هەڵوێستی میلیشیاکانی لایەنگری ئێران و دژەئیمارات هەیە لە عێراقدا. بۆیە ئیمارات بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندییەكانی؛ چاوەڕوانی كۆتاییهاتنی جەنگی غەزە دەكات، پێش پابەندبوونی بە پڕۆژەیەکی لەو چەشنە. لەم کەینوبەینەشدا کوێت بەندەری فاو بە ڕکابەری بەندەری موبارەک ئەلکبیر لە دوورگەی بوبیان لێک دەداتەوە، کە بووەتە هۆی گرژی لە نێوان عێراق و کوێت دا. هۆکاری ئەمەش تەنها ناکۆکی لە سەر سنوورە دەریاییەکانی نێوان هەردوو وڵات نییە، بەڵکوو ئەو بۆچوونەی عێراقیشە کە ڕەنگە بەختی بەندەری موبارەک ئەلکەبیر تێک بدات (33).
سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتێكی هەرێمیی گرنگی وەک ئێران كە زۆرترین ئامادەیی هەیە لە عێراق، پێدەچێت ئێران مەرجی هەبێت و چاوی لە جێبەجێكردنی هیڵی ئاسنی شەلەمچە-بەسڕە ی نێوان عێراق و ئێران بێت، بۆ بەستنەوەی هەردوو پارێزگای خوزستانی ئێران و بەسڕەی عێراق. بۆ ئەوەی بەشێک بێت لە سوودمەندانی پڕۆژەكە و لە پەراوێزی پڕۆژەكەدا نەمێنێتەوە، هەر بۆیە لە بەیاننامەیەكدا و لە ڕێكەوتی (27/5/2023)، ئەفەندی زادە جێگری سكرتێری وەزارەتی گواستنەوە لە ئێران؛ جەختی لەوە كردەوە كە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان دەرفەتێكە بۆ وڵاتانی ناوچەكە و ئەگەری دەرفەتی زۆر لە پرسی ڕێڕەوی شەمەندەفەر، ڕێڕەوی باكوور-باشوور و ڕێڕەوی ڕۆژهەڵات-ڕۆژئاوا بۆ هەموو وڵاتانی ناوچەكە هەیە، وەک: (ئێران، ئیمارات، عێراق، سعودیە، توركیا و عوممان). ئاماژە بەوە دەكات كە ڕۆڵی هێڵی ئاسن زۆر گرنگە و ئەم پڕۆژە نوێیە لە عێراقدا ڕۆڵێكی نایابی دەبێت لە گواستنەوەی كەلوپەلدا. پڕۆژەی گەورەی نێوان عێراق و ئێران بریتییە لە بەستنەوەی هێڵی ئاسن لە شەلەمچەوە بۆ بەسڕە و هەروەها ڕێگای گەشەپێدان دەرفەتە بۆ هەموو وڵاتانی ناوچەكە بۆ سوودمەندبوون لە گواستنەوەی كاڵاكان بە گشتی(34). ڕەنگە بەهیوای کەمکردنەوەی دژایەتیی ئێران بۆ ڕێگای گەشەپێدان، عێراقیش چووبێتە ژێر باری ئەم داوایە. ئەوەش لە ناوخۆدا ڕەخنەی زۆری لێ گیرا كە پەیوەندیی شەمەندەفەریی نێوان بەسڕە و شەلەمچە پاڵپشتیی بەندەرەکانی ئێران دەکات و دەرچەیەکی وشکانییان بۆ دابین دەکات کە ئێران دەکاتە خاڵی سەرەکیی پەیوەندیی بازرگانی لەگەڵ ئاسیا. لە بەرانبەردا حکومەتی عێراق ڕایگەیاندووە ئامانجی هێڵە شەمەندەفەرییەكەی نێوانیان تەنها بۆ خزمەتکردنی گەشتیار و سەردانیكەرە ئایینییەكانە و بۆ بازرگانی بەکار ناهێنرێت(35). ڕاستە ئێران پشتگیری لە پڕۆژەكە دەكات، بەڵام بە چاوی گومانەوە بۆ ئایندەی ڕێگای گەشەپێدان دەڕوانێت. ئێرانییەكان پێیان وایە ئەم پڕۆژەیە دەستپێشخەرییەکی عێراقی نییە، بەڵکوو پڕۆژەیەكی ئەمەریکی- تورکی یە، بەم پڕۆژەیە عێراق دەبێتە ڕێگەیەک لە نێوان باکوور و باشوور دا و پێ بە ئێران لێژ دەكات، ئەمەش لەگەڵ بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی ئێراندا ناکۆکە. هەروەها یەکێک لە هۆکارەکانی دیکەى نیگەرانیی ئێرانییەکان سەبارەت بە ڕێڕەوی ڕێگای گەشەپێدان، پرسی ئاسایشە. پێویستە ئەو دڵنیاییە بە ئێران بدرێت کە بەندەرى فاو نەبێتە ناوەند و بنکەیەک بۆ سیخوڕیکردن بەسەر ئێرانەوە لە لایەن ئەمەریكا و ناتۆوە(36)، ئەگەرنا ئێران دەتوانێت لە ڕێگەی هێزە سیاسی و سەربازییەكانی نزیک لە خۆی هەر كات بیەوێت ئاستەنگ لە بەردەم پڕۆژەكەدا دروست بكات(37).
هاوكات هەریەک لە ئوردن و سعودیە خۆیان بە بەشێک لە ئایندەی پڕۆژەكە دەزانن، لە لایەک بە هۆی نزیكی و هاوسنوورییان لەگەڵ عێراق ڕەنگە كارەكە ئاسانتر بێت بە هۆی ئەوەی دەتوانرێت لە ڕێگەی هێڵی گواستنەوەی وشكانییەوە ئەو دوو وڵاتە ببەسترێت بە عێراقەوە و بەشێک بێت لە بەشدارانی پڕۆژەكە. ئوردن بە هۆی بەندەری عەقەبە و سعودیە بە هۆی دەریای سوورەوە چانسیان لە بوون بە بەشێک لە پڕۆژەكە زۆرە، بەڵام حكومەتی میسڕ پڕۆژەكە وەک ئەلتەرناتیڤێک لە بەردەم نۆكەندی سوێسدا دەبینێتەوە، هەر بۆیە بە چاوی گومانەوە وەک ڕكابەرێک بۆ نۆكەندەكەی بۆ پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان دەڕوانێت(38).
2-2. ئێستا و ئایندەی پڕۆژەكە و ئاڵنگارییەكانی بەردەم پڕۆژەكە
- لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی: پڕۆژەكە لە كاتێكدا ڕاگەیەنراوە كە جیهان سەرقاڵە بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكراین لە لایەک، ئیسڕائیل و حەماس لە لایەكی تر، ئەگەری گواستنەوەی شەڕی ئیسڕائیل حەماس بۆ ناو خاكی عێراق جێی تێڕامان نییە بە هۆی پاڵپشتیی گرووپە شیعە عێراقییەكانی نزیک ئێران لە حەماس. ڕەنگە شەڕ و ململانێكە بهێنێتە ناو خاكی عێراقەوە. هاوكات لە ئێستادا چەند پڕۆژەیەكی نێودەوڵەتیی وەک پڕۆژەكانی یەک پشتێن و یەک ڕێگا ی چین و ڕێڕەوی ئابووریی هیندستان-ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەورووپا ی هیند وەک جێگرەوەیەك لە لایەن ئەمەریكاوە فۆڕمەلە كراوە دژ بە هەژموونی چین، كە هەوڵ دەدات پەیوەندی لە نێوان ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەورووپا دروست بكات. هاوكات ئەمەریکا و ئیسڕائیل پلانی جێگرەوەی تریان هەیە تاوەکوو پڕۆژەیەکی دی لە هیندستانەوە بۆ عەرەبستان و تا دەگاتە ئیسڕائیل دروست بکەن، خاڵی كۆتایی پڕۆژەكە بەندەری حەیفا یە لە ئیسڕائیل. هەر بۆیە هەموو ئەو وڵاتە دژەبەرانە کاریگەرییان دەبێت لە سەرنەگرتنی پڕۆژەکە(39). هەروەها بەشێک لە نوخبەی سیاسیی عێراقی وای دەبینن ئەم پڕۆژەیە دەرەنجامی ملكەچبوونە بۆ فشارەكانی ئەمەریكا لە بەرامبەر هەژموون و دەستپێشخەرییەكانی چین لە عێراقدا.
هەروەها هۆشداریدان لە مەترسییە جیۆپۆلەتیكییەكان، ڕەنگە وڵاتە زلهێزەكان ئاستەنگ لە بەردەم جێبەجێكردنی كارەكانی پڕۆژەكەدا دروست بكەن، لە كاتێكدا ئەوەیان بۆ بسەلمێت ئامانجەكانی ڕێگەی گەشەپێدان كێشە لە بەردەم بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانیاندا دروست دەكات لە ناوچەكەدا(40). هەر بۆیە هاتنە ناو گەمە جیۆپۆلەتیكییەكان و مامەڵەكردن لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی وڵاتە زلهێزەكان كارێكی هەر وا ئاسان نییە، بە تایبەت بۆ حكومەتی عێراق كە خۆی بەدەست چەندین كێشەی ناوخۆیی و دەرەكییەوە دەناڵێنێت.
- لەسەر ئاستی هەرێمی و ناوچەیی: نیگەرانییەكانی هەندێک لە وڵاتانی ناوچەكە بە نموونە ئێران و كوێت و میسڕ، ترسیان هەیە لە ئەگەری سەركەوتنی پڕۆژەكە و كێبركێكردن لەگەڵ ڕێڕەو و بەندەرە ئاوییەكانیان و ڕێگاكانی گواستنەوەی ئاوی. ڕەنگە ئەو وڵاتانە زۆرترین تێبینی و گومانیان لەسەر پەرەپێدانی بەندەری فاو بێت و وا بیر بكەنەوە گرنگیدان بە بەندەری فاو بە بەشێک لە ململانێ سیاسی و ئابوورییەكانیان بزانن، ڕێی تێدەچێت لە ئایندەدا كێشە بۆ قۆناغەكانی تری پڕۆژەكە دروست بكەن. هەروەها بەشێک لە كوتلە سیاسییە شیعەكانی عێراق نزیک لە ئێران بە چاوی گومانەوە دەڕواننە پڕۆژەكە بەو پێیە ڕەنگە لە ئایندەدا خزمەت بە وڵاتە دراوسێ ڕكابەرەكانیان بكات، بە تایبەت ئەو وڵاتانەی كە ململانێی سیاسییان هەیە لەگەڵ ئێران، بە نموونە: سعودیە، ئیمارات و… هتد(41).
لە لایەكی ترەوە عێراق لە جێبەجێكردنی پڕۆژەكەدا دەستی توركیای واڵا كردووە. دوور نییە لە ئایندەدا عێراق نەبێتە نێچیرێكی دەستەمۆی توركیا، ترسیش لەوە هەیە ئامانجەكانی پڕۆژەكە بە پلەی یەک بچێتە خزمەت توركیاوە. لەم دۆخەدا پێگەی توركیا وەک هێزێكی هەرێمی بەرزتر دەكاتەوە. وەک سێبەرێک بەسەر عێراقدا زاڵی دەكات. هەر چەندە هەموو پلانەكان لەسەر بنەمای پەیوەندیی دۆستانەی هەردوو وڵات داڕێژراوە، بەڵام لە ئەگەری تێكچوونی پەیوەندییەكان؛ ڕەنگە توركیا یان شكست بە پڕۆژەكە بهێنێت، یان عێراق دەستەمۆ بكات، لە كاتێكدا عێراق كێشەی ئاو و كێشەی سنوور و كێشەی سیاسیی بە نموونە كێشەی pkk ی هەیە لەگەڵ توركیا. ئەمە جگە لەوەی چاودێران پێیان وایە پڕۆژەكە هەژموونی توركیا هێندەی تر بەهێزتر دەكات لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، چونكە توركیا خاڵی پێكەوەبەستنی نێوان هەردوو كیشوەری ئاسیا و ئەورووپایە(42).
- لەسەر ئاستی ناوخۆیی: عێراق خاوەن ژێرخانێكی بەهێز نییە، بارودۆخی سیاسیی جێگیر نییە، مێژوویەكی هەیە لەگەڵ جەنگ و ململانێی ناوخۆیی. هەروەک دوای پڕۆسەی ئازادیی عێراق لە (2003)، ڕووبەڕووی شەڕی تائیفی و ململانێی ناوخۆیی بووەوە چ لە نێوان پێكهاتەكانی عێراق بە شیعە و سوننە و كورد، دوایەمینیان شەڕی داعش. ئەگەرچی هێشتا مەترسییەكانی داعش لە هەندێک شوێن وەک تارماییەک وایە بەسەر عێراقەوە و كاریگەریی لەسەر ئارامی و ئاسایشی وڵات ماوە، بەشێک لە پلانەكانی جێبەجێكردنی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان دەكەونە ئەو ناوچانەوە. ئەمە جگە لەوەی پڕۆژەیەكی وا گەورە بودجە و سەرمایەیەكی زۆری پێویستە، ڕەنگە دەرگا واڵا بكات بۆ گەندەڵی و مەترسیی بەهەدەردانی پارە و سەرمایە. جگە لەوەی هەموو هیواكان و خاڵی دەستپێكی پڕۆژەكە لەسەر بەندەری فاو بونیاد نراوە، كەچی هێشتا كارەكانی بەندەرەكە تەواو نەبووە. ئەوەی هەیە دەربارەی پڕۆژەكە، لەسەر بنەمای تێڕوانینێكی ئایدیاڵی بونیاد نراوە نەوەک واقیعی.
هەر چەندە لەسەر ئاستی ناوخۆیش سوودانی ئامادەسازیی كردووە و تا ڕادەیەک نەرمی نواندووە بەرامبەر بە ڕكابەرە ناوخۆییەکانی، پێداچوونەوەی بە پەیوەندییەکانیدا کردووە و ئاستی نیگەرانییە ناوخۆییەکانی کەم کردووەتەوە لەسەر بنەمای خاڵی هاوبەش، باشترین نموونەش پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستانە. ئەوەتا بەغداد بڕیاری زامنکردن و تەوتینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی داوە، دیارە ئەمەش بۆ زەمینەسازی و سەقامگیریی بەدیهێنانی ئامانجێکی گەورەترە کە سوودانی بە بەشێک لە کارنامەی حکومەتەکەی دەزانێت، ئەویش پڕۆژەی ستراتیژیی ڕێگەی گەشەپێدانە کە ئەم پڕۆژەیە نەک تەنها بۆ بەغدا، بەڵکوو بۆ هەموو عێراقییەکان و ناوچەکەش گرنگە.(43) لەگەڵ ئەوەشدا یەكێكی تر لە ئاستەنگ و ئاڵنگارییەكانی بەردەم پڕۆژەكە؛ بێبەشكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لە ڕێڕەو و ڕێگا سەرەكییەكانی پڕۆژەكە كە چاوەڕوان دەكرێت ئەم پەراوێزخستنە لە ئایندەدا درێژە بدات بە گەڕێكی تری ململانێكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا گەمە جیۆپۆلەتیكییەكان و ئاڵنگارییە ناوخۆیی و نیودەوڵەتییەكان ڕێگە بە هاتنەدیی خەونەكەی سوودانی دەدەن و عێراق دەبێتە پردی پەیوەندیی نێوان ئاسیا و ئەورووپا؟ ئەی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا كەی بە یەک دەگەن؟
دەرەنجام
- پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان لەسەر ئەو بنەمایە داڕێژاراوە كە ڕۆڵی هەبێت لە ڕێڕەوە بازرگانییە جیهانییەكان و لە ڕێگەی توركیاوە كەنداو بە ئەورووپاوە ببەستێت، تا بتوانێت لە ڕۆژئاواى عێراقەوە ڕووماڵى بازاڕەکانى ڕۆژهەڵاتى دەریاى سپیى ناوەڕاست و ئەورووپا بکات. ئەم پڕۆژەیە توانای ئەوەی هەیە عێراق بباتە ناو چوارچێوەى هاوکێشە هەرێمى و نێودەوڵەتییەکانەوە و سەنگى جیۆپۆلەتیکى و جیۆئیكۆنۆمیی پێ ببەخشێت.
- هەڵكەوتەی جوگرافیای عێراق؛ شوێنێكی لەبارە بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان، ئەگەر ئاستەنگە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان نەبنە ڕێگر لە بەردەم پلانەكانی جێبەجێكردنی پڕۆژەكە و دەرفەتی تەواوكردنی كارەكانی بۆ بڕەخسێت، چونكە كۆی گشتیی ماوەی جێبەجێكردنی پڕۆژەكە (27) ساڵە و ئەمە بۆ وڵاتێكی سەقامگیر ئاساییە، بەڵام بۆ عێراقێكی پڕ لە كێشە؛ ئاڵنگارییەكی گەورەیە.
- عێراق لە كاتێكدا پڕۆژەكەی ڕاگەیاندووە كە جیهان نائارامی بەخۆوە دەبینێت، لە لایەک شەڕی ڕووسیا و ئۆكراین لە ئۆراسیا، لە لایەكی تر شەڕی ئیسڕائیل و حەماس لە ناوجەرگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوامە. ئەگەرچی ئامانجەكانی پڕۆژەكە بەستنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بە ئەورووپاوە، بەڵام لە ڕاستیدا جموجۆڵی بازرگانی و ئابووری بەدوای ژینگەیەكی ئارامدا دەگەڕێت و لە دۆخیكی سەقامگیردا گەشە دەكات.
- بەندەری فاو وەک گەورەترین بەندەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێگەیەكی ناوازەی بە عێراق بەخشیوە، نەک هەر بۆ تەواوكاریی كارەكانی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان گرنگە، بەڵكوو بە خاڵی دەستپێک دادەنرێت بۆ ئاڕاستەی ئێستا و ئایندەی بازرگانیی عێراق، لە توانایدایە كیبڕكێی بەندەرە جیهانییەكان بكات، ببێتە بنەما و دەرچەیەكی گرنگ بۆ ئاسۆكانی ئایندەی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان.
- عێراق مەبەستیەتی پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان بكاتە دەرفەتێک بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانی گواستنەوە و گەیاندن لە ڕێگەی دروستكردنی ڕێگای نوێی وشكانی (هێڵی شەمەندەفەر و ڕێگای خێرای ئۆتۆمبێل)، ئەمەش دەبێتە هۆی بونیادنانی تۆڕێكی گرنگی ڕێگەوبان و بەستنەوەی ناوچە جیاوازەكانی عێراق، هاندەرە بۆ دروستبوونی شاری نوێ و گەشەكردنی بوارەكانی بازرگانی و پیشەسازی و گەشتیاری و شارستانی… هتد، ڕەخساندنی هەلی كار و بووژانەوەی ئابووریی وڵات.
ڕاسپاردەكان
- پڕۆژەكە سەرمایەیەكی زۆری پێویستە، زامنكردنی سەرمایەكەی بڕیار لەسەر كارەكانی ئایندەی پڕۆژەكە دەدات. بۆیە دەبێت هەڵبژاردنی باشترین سیناریۆ بۆ دابینكردنی بودجەكەی بە شێوەیەک بێت كە بگونجێت لەگەڵ بارودۆخی دارایی عێراق. هەروەها ڕێگری بكرێت لە گەندەڵی و بەهەدەردانی سەرمایەی پڕۆژەكە.
- پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێدان پێویستی بە توێژینە و هەڵسەنگاندنی زیاترە لەسەر بنەمای واقیعی بە ئامانجی دەرخستنی كەموكورتییەكانی و دەستنیشانكردنی خاڵە بەهێز و لاوازەكانی، هاوكات گرنگیدان بە دەرفەت و دۆزینەوەی چارەسازی بۆ ئاستەنگەكان. گرنگە حكومەت و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەنتەرەكانی توێژینەوە چاویان لەسەر جێبەجێكردن و پلانەكانی پڕۆژەكە بێت.
- حكومەتی عێراق لەسەر ئاستی ناوچەیی بابەتیانە ڕێكکەوتنەكان بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەكە ئەنجام بدات، ڕەچاوی پێگە و بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانی خۆی بكات. پڕۆژەكە نەكاتە ئەڵقەیەكی تری كۆڵۆنیالیزم و لە گەردنی خۆی بئاڵێنێت. بە نموونە هەموو هێلكەكان نەخاتە سەبەتەی توركیاوە.
- چارەسەركردنی ئاستەنگ و كێشە سیاسییە ناوخۆییەكان، بۆ ئەوەی هێزە سیاسییە ناكۆكەكان لەمپەر لە بەردەم جێبەجێكردنی كارەكانی پڕۆژەكە دروست نەكەن، بە تایبەت كوتلە سیاسییەكان لە پەرلەمان.
- ڕەچاوكردنی دادپەروەری هەبێت لە پڕۆژەی ڕێگای گەشەپێداندا، بە شێوەیەک كە ببێتە هۆی یەكخستنی خواست و تواناكانی سەرجەم پێكهاتەكانی عێراقی. بە نموونە؛ كار بكرێت بۆ داڕشتنەوەی پلانەكانی پڕۆژەكە و جێكردنەوەی ناوچەكانی ژێر دەستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم پڕۆژە ستراتیژییەدا، بە ئامانجی هەماهەنگیی زیاتری ناوخۆیی و هێنانەكایەی دادپەروەری و سەقامگیریی سیاسی و ئابووری و پێدانی دەرفەت بە بووژانەوەی هەرێم شانبەشانی ناوچەكانی تری عێراقی فیدراڵ.
سەرچاوە و پەراوێزەكان
(1) د. ڕێباز چەتۆ بیرۆ، ڕێگەی گەشەپێدانی عێراق و پێگەی كوردستان، سایتی AVA ، ڕێكەوتی 16ی ئایاری 2024. بڕوانە لینكی نووسینەکە:
https://www.ava.news/opinion/5987
(2) SARDAR AZIZ, Iraq’s Development Road: No Place for Kurdistan? Carnegie Endowment for International Peace, August 08, 2023, https://carnegieendowment.org/sada/90345.
(3) د. ثامر محمود العاني، نظرة علی طریق التنمیة بین تركیا والعراق و دول مجلیس التعاون الخلیجی، الموقع الشرق الأوسط صحیفة العرب الأولی، 6 مارس 2024، الموقع الكترونی: https://shorturl.at/Y6K8S
(4) بكر نجم الدین، مستقبل طریق التنمیة العراقي بین مشاریع التجارة العالمیة في ظل عقبات التمویل و الملیشیات و ضعف القانون، الموقع نیریج، 9 مایو 2024، الموقع الكتروني: https://rb.gy/zsxnhe
(5) فراس فحام، مشروع طریق التنمیة بین تركیا و العراق أهمیتە وانعكاساتە علی المنطقة، الموقع TRT عربي، 29 مارس 2024، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/2FAKL
(6) . سەنگەر سالار، ڕێگەی گەشەپێدان؛ وەرچەرخانی ئابووری لە عێراق و خاڵێكی دیكەی ناكۆكی لە نێوان هەولێر و بەغداد، ماڵپەڕی پەرەگراف، 25/7/2024. لینكی ماڵپەڕەكە:
https://peregraf.com/ku/investigation/7232
(7) د. فیراس ئەلیاس، هەلەكە ڕەخساوە: عێراق و خواستی بەستنەوە لە سێ دەریاكە، پێگەی IGFA ، ڕێكەوتی 4ی تەممووزی 2024. بڕوانە لینكی نووسینەكە:
(8) حسین جمو، العراق من سكة (برلین-بغداد) الی (طریق التنمیة)، الموقع The Kurdish، 28 مارس 2024. الموقع الكتروني:
https://nlka.net/archives/11617
(9) د. ابراهیم ادیب ابراهیم، نحو افاق مستقبلیة ربحة للعلاقات الاقتصادیة العراقیة العمانیة، منظمة بوابة الشرق للتنمیة المستدامة، مایو 2024، ص5.
(10) احمد عید، طریق التنمیة تعریف الی المشروع العراقي-التركی بقیمة (17)ملیار دولار، الموقع العربي جدید، 15 فبرایر 2024، الموقع الكتروني:
https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%B7%D8%B1%D9%8A%D9%82-
(11) ماجد البريكان، ميناء الفاو الكبير… هذه هي التحديات التي يواجەها هذا المشروع الذي يربط الشرق بالغرب، الثلاثاء 26 فبراير 2019.
(12) د. بیلجای دوما، مشروع طریق التنمیة هل سیكون طریق الحریر الجدید، ترجمة: د. نصیر محمد علی، الموقع مركز الدرسات الاستراتیجیة، 28/یولیو/2024، الموقع الكتروني:
https://kerbalacss.uokerbala.edu.iq/wp/blog/2024/07/28/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9
(13) رحاب الزیادی، خطوات تنمویة تحدیات مشروع طریق التنمیة بین العراق و تركیا، مركز مصري للفكر والدراسات الستراتیجیة، 7/5/2023. موقع الكتروني:
(14) أمیمة الشازلي، طريق التنمية: فرصة لتطوير البنية التحتية في العراق وهمزة وصل بين الشرق والغرب، الموقع bbc news عربی، 28/ایاری 2023. الموقع الكتروني:
https://www.bbc.com/arabic/middleeast-65732210
(15) پێشەوا ئەنوەر نەسروڵا ، عێراق و هەرێمی كوردستان لە بەردم دەرفەت و مەترسییەكانی ڕێگای ئاوریشمی نوێدا، گۆڤاری زانكۆی هەڵەبجە، ژمارە (4)، ساڵی 2022، ل204.
(16) Harith Hasan, Iraq’s Development Road: Geopolitics, Rentierism, and Border Connectivity, Malcolm H. Kerr, Carnegie middle east center, MARCH 11, 2024 , P:18
(17) د. فیراس ئەلیاس، هەلەكە ڕەخساوە عێراق و خواستی بەستنەوەی لە سێ دەریاكە، ماڵپەڕی IGFA ، 4ی تەممووزی 2024. لینكی ماڵپەرەكە:
(18) پ. د. سیروان عارەب، ڕێگای گەشەپێدان و داهاتووی سیاسی و ئابووریی عێراق، ماڵپەڕی ڕێگەی كوردستان، 18ی ئابی 2024. بڕوانە لینكەكەی:
https://regaykurdistan.com/index.php/wtar/r-gay-g-sh-p-dan-w-dahatwwy-syasy-w-yabwwry-raq
(19) د. سرحات سها كوبكجو غلو، مشروع طریق التنمیة العراقي-التركي، ترجمة د. نصیر محمد علی، مركز كربلا الدراسات الاستراتیجیة، 13 مارس 2024. الموقع الكتروني:
https://kerbalacss.uokerbala.edu.iq/wp/blog/2024/07/28/%d9%85%d8%b4%d8%b1%d9%88%d8%b9-
(20) رحاب الزیادي، خطوات تنمویة: تحدیات مشروع طریق التنمیة بین العراق و تركیا، المركز المصري للفكر و الدراسات الاستراتیجیة، 7/5/2023. الموقع الكتروني:
(21) پ. د. سیروان عارەب، ڕێگای گەشەپێدان و داهاتووی سیاسی و ئابووریی عێراق، ماڵپەڕی ڕێگەی كوردستان، 18ی ئابی 2024. بڕوانە لینكەكەی:
https://regaykurdistan.com/index.php/wtar/r-gay-g-sh-p-dan-w-dahatwwy-syasy-w-yabwwry-raq
(22) عوسمانی حاجی مارف، پڕۆژەی گەشەپێدانی عێراق، ماڵپەڕی سپی میدیا، 16/4/2024. لینكی ماڵپەڕەكە:
https://speemedia.com/drejaWtar.aspx?NusarID=723&Jmare=11962
(23) د. احسان الشمری، طریق التنمیة بالعراق یواجە تحدیات سیاسیة و مالیة و أمنیة والقبول الإقلیمي والطریق البدیلة، مجلة أراء حول الخلیج، مركز خلیج للأبحاث، العدد 192، نوفمبر 2023. الموقع الكتروني:
https://araa.sa/index.php?option=com_content&view=article&id=6830:2023-11-29-11-29-42&catid=4713&Itemid=172
(24) Ministry of Transportation, The Development Road Project, Baghdad, 31 January 2024.
(25) أمیمة الشازلی، طریق التنمیة فرصة لتطویر النیة التحتیە في العراق و همزة وصل بین الشرق و الغرب، الموقع BBC NEWS عربی، 28/ئایار/2023. الموقع الكتروني:
https://www.bbc.com/arabic/middleeast-65732210
(26) بان علي حسین المشهداني، دور مشروع طریق التنمیة في تعزیز موقع العراق علی خارطة التجارة العالمیة، مجلة المیادین الاقتصادیة، العدد 1، المجلد6، 2023، ص147.
(27) پ. د. سیروان عارەب، ڕێگای گەشەپێدان و داهاتووی سیاسی و ئابووریی عێراق، ماڵپەڕی ڕێگەی كوردستان، 18ی ئابی 2024. بڕوانە لینكەكەی:
https://regaykurdistan.com/index.php/wtar/r-gay-g-sh-p-dan-w-dahatwwy-syasy-w-yabwwry-raq
(28) ڕابەر شەكرالی، ئەمەریكا پاڵپشتیی خۆی بۆ هەمەجۆركردنی ئابووریی عێراق ڕاگەیاند، ماڵپەڕی سپێدە، 24/4/2024. لینكی ئەلكترۆنی:
(29) أمیمة الشازلی، طریق التنمیة فرصة لتطویر النیة التحتیە في العراق و همزة وصل بین الشرق و الغرب، الموقع BBC NEWS عربی، 28/ئایار/2023. الموقع الكتروني:
https://www.bbc.com/arabic/middleeast-65732210
(30) د. هۆشمەند عەتا مەحموود، عێراق لە ڕێگا ئاوریشمەكەی چیندا، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە 20ی ساڵی پێنجەم، نیسانی 2024، ل42-43.
(31) زانیار حەمەد محەمەد ساڵح، پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان لە نێوان توركیا و عێراقدا لێكەوتەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان، ماڵپەڕی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی، 22ی جونی 2024. لینكی بابەتەكە:
https://www.centerfs.org/turkey-iraq-development-road-project-consequences-on-the-kurdistan-region/
(32) شفق نیوز، روسیا تبدي استعدادها للمشاركة في مشروع طریق التنمیة بالعراق، الموقع شفق نیوز، 3/10/2023. الموقع الكتروني: https://shorturl.at/3Whed
(33) عوسمانی حاجی مارف، پڕۆژەی گەشەپێدانی عێراق، ماڵپەڕی سپی میدیا، 16/4/2024. لینكی ماڵپەڕەكە:
https://speemedia.com/drejaWtar.aspx?NusarID=723&Jmare=11962
(34) الأشراق ، پڕۆژەی گەشەپێدان دەرفەتێكە بۆ وڵاتانی ناوچەكە، ماڵپەڕی الأشراق ، 27/5/2024. لینكی ماڵپەڕەكە:
https://aleshraqtv.iq/KUS/all-detal.aspx?jimare=8740
(35) د. هۆشمەند عەتا مەحموود، عێراق لە ڕێگا ئاوریشمەكەی چیندا، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە 20ی ساڵی پێنجەم، نیسانی 2024، ل40.
(36) عەلی نەجات، هەڵوێستی ئێران سەبارەت بە ڕێڕەوە نوێیەكان ڕێگەی گەشەپێدان بە نموونە، وەرگێڕانی: بارام سوبحی، گۆڤاری ئێرانناسی، ژمارە (11)، ساڵی سێیەم، ئایاری 2024، ل203.
(37) عوسمانی حاجی مارف، ئاڵوگۆڕ لە ڕێگای پڕۆژە ئابوورییەكانەوە، ماڵپەڕی دەنگەكان، 21ی ئایاری 2024. لینكی ماڵپەڕ:
https://dengekan.info/archives/45465
(38) د. حافظ عبدالأمیر امین، د. سهیلة الحجیمي، د. منذر علیوي حمید الكبیسي، طریق الحریر، و طریق التنمیة نقیضان ام مكملان في استدامة الأقتصاد العراقي، المجلة العراقیة للعلوم الأقتصادیة، عدد خاص للوقائع المؤتمر العلمي الدولي بعنوان (القیادة الرشیدة والتنمیة المستدامە سبل الاصلاح الأقتصاد العراقي)، السادس والسنوي، السابع عشر، لسنة 2023، ص213.
(39) د. هۆشمەند عەتا مەحموود، عێراق لە ڕێگا ئاوریشمەكەی چیندا، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە 20ی ساڵی پێنجەم، نیسانی 2024، ل39.
(40) أم. د. نسرین ریاض شنشول، م. د. ریام علي حسین، طریق التنمیة والآفاق المستقبلیة للاقتصاد العراقي، مركز حمورابي للبحوث والدراسات الاستراتیجیة، 27/اذار2024، بغداد، ص6.
(41) سوزان نور، تحدیات إطلاق مشروع طریق التنمیة الاستراتیجیة في العراق، الموقع Linked in، 24/4/2024. الموقع الكتروني: https://shorturl.at/aluOt
(42) أم. د. نسرین ریاض شنشول، م. د. ریام علي حسین، طریق التنمیة والآفاق المستقبلیة للاقتصاد العراقي، مركز حمورابي للبحوث والدراسات الاستراتیجیة، 27/اذار/2024، بغداد، ص6.
(43) كازم جەباری، سەردانی ئەردۆگان بۆ عێراق بوێرتركردنی تواناكانی دەوڵەت لە سەردەمی كابینەی سوودانیدا، ماڵپەڕی پەیمانگای میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، 24/4/2024. لینكی ماڵپەڕەكە:
https://www.mirs.co/KU/all_part.aspx?type=3&title=%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82
