ئامادەكردن: ئایندەناسی

كتێبی «مەتەڵی چین» (ڕكابەڕییە جیوپۆلەتیكییەكانی سەدەی 21 و گۆڕینی هاوسەنگیی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا)، ساڵی 2019 و بە زمانی فارسی لە لایەن چاپەمەنیی “امین الضرب” بە قەبارەی 512 لاپەڕە بڵاو بووەتەوە، محەمەد حسێن باقی ئەركی كۆكردنەوە و وەرگێڕانی بابەتەكانی لەئەستۆ گرتووە. كتێبەكە لە چەندین توێژینەوە و وتاری ناوەند و ئەنیستیتۆ دیارەكانی جیهان پێک هاتووە، بە تایبەتی توێژینەوەكانی تایبەت بۆ دامەزراوەی وەقفی كارنێگی بۆ ئاشتیی نێودەوڵەتی (Carnegie Endowment for International Peace) و دامەزراوی ڕەند (RAND Corporation). ئەم دوو دامەزراوەیە بە دوو لە كاریگەرترین و ناوەندە لێكۆڵینەوەكانی بواری سیاسەتڕێژی و بریاردان لە جیهان دادەنرێن. لێكۆڵینەوەكانی ئەم دوو دامەزراوەیە بابەتەكانی وەک ئاسایشی نیشتمانیی ئەمەریكا، سیاسەتی دەرەكی، كاروباری نێودەوڵەتی، بەجیهانیبوون و دیموكراسی، ماف، بازرگانی و وەبەرهێنان و…؛ لەخۆ دەگرێت.

ئەم كتێبە لە دەروازەیەک و پێنج بەش پێک دێت:

دەروازە: لەم بەشەدا باس لە بابەتەكانی وەک خۆدەرخستنی ڕۆحی كۆنفۆشیۆس لە جەستەی چین، چاكسازییەكانی چین، پۆستكۆڵۆنیالیزم یان ئیمپریالیزیمی بەبێ سەرمایەداری و…؛ باس كراوە.

بەشی یەكەم: ئەفسانەی نوێبوونەوەی دەسەڵاتخوازانە: تایبەت كراوە بە نموونەی گەشەسەندنی چین، پێناسەكانی، مۆدێل و دژەمۆدێلەكانی و وڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی كە ئایا مۆدێلی گەشەسەندنی چین بەردەوام و جێگیرە؟

بەشی دووەم: دۆخ و ئەگەرەكانی هاوسەنگكردنی نێوان ئەمەریكا و چین: چوار تەوەر لەخۆ دەگرێت كە بنەمای تیۆری و ڕكابەری ئابووری و سەربازیی نێوان چین و ئەمەریكا لەخۆ دەگرێت. نووسەرەكانی ئەم بەشە ساڵی (2040)یان بە ساڵی تێپەڕاندن و كەوتنەپێشی چین لە ئەمەریكا دەزانن. لەم بەشەدا دۆخ و ئەگەرەكانی ڕاگرتنی هاوسەنگیی هێز لە پەیوەندییەكانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا دەخاتە ڕوو و كۆمەڵێک ڕێگەچارە بۆ چۆنیەتیی هاوسەنگسازی و بەڕێوەبردنی قەیران لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا پێشنیار دەكات.

بەشی سێیەم: چین و نەزمی نێودەوڵەتیی لیبراڵیی پاش جەنگی دووەمی جیهانی: حەوت تەوەر لەخۆ دەگرێت و بابەتەكانی بریتین لە: چین و نەزمی نێودەوڵەتیی لیبراڵ لە پاش جەنگی دووەمی جیهانی، نەزمی چینی و نەزمی ئەمەریكایی، پێكهێنەرەكانی ئەم دوو نەزمە، تێڕوانینی چین بۆ سیستمی نێودەوڵەتی، هەوڵەكانی بۆ چاكسازیی سیستمی نێودەوڵەتی، سازگاریی چین لەگەڵ سیستمی نێودەوڵەتی، كارتە بەهێزەكانی چین لەم ململانێیەدا، خۆرئاوابوونی ڕۆژئاوا و هەڵسانەوەی چین.

بەشی چوارەم: دركی ئەندێشەی بنەڕەتی و بونیادی چین: ئەم بەشە حەوت تەوەر دەگرێتە خۆی و بە شێوەیەكی چڕ باس لە ئەندێشەی بونیادی چین لە سەرەتاوە تاوەكوو هەنووكە دەكات و ڕۆڵی لە بڕیاردانە گەورە و ستراتیژییەكانی ئەم وڵاتە ڕوون دەكاتەوە. جیاوازیی نێوان ئەندێشەی چینی و ئەندێشەی ئەمەریكایی، چوارچێوەی ئاسایشی چین و ڕۆڵی چەكی ناوەكی، هێڵە سەرەكییەكانی ئەندێشەی چین سەبارەت بە ستراتیژی چەكی ناوەكی و داماڵینی، ڕۆڵی چەكی ناوەكی لە پەیوەندییەكانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی چین و سیاسەت، ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی چەكی ناوەكی (1949-تاوەكوو هەنووكە)؛ دەخاتە بەر لێكۆڵینەوە.

بەشی پێنجەم: ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازیی چین و ئەمەریكا: چوار تەوەرەی ئەم بەشە بە ئەگەری شەڕی نێوان چین و ئەمەریكا تایبەت كراوە. لەم بەشەدا باس لە تێڕوانینی هەردوو وڵات بۆ بابەتەكانی جەنگی سەربازی، گۆڕاوەكانی جەنگ، تێچوون و زیانەكان، كاریگەریی نێودەوڵەتی و سیناریۆكانی ڕووبەڕووبوونەوە كراوە.

لە پێشەكیی كتێبەكەدا هاتووە، چین دووەم گەورەترین ئابووریی جیهانی هەیە و سێیەم وڵاتی پانوبەرینی جیهان لە دوای ڕووسیا و کەنەدایە کە سنووری وشکانیی لەگەڵ ١٤ وڵات هەیە و سنووری ئاوییەكەی لەگەڵ شەش وڵاتدا هاوبەشە. ڕووبەرەکەی زیاتر لە نۆ ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و خاوەنی زیاتر لە پێنج هەزار دوورگەی پەرشوبڵاوی دەریاییە كە پانتاییەكەیان دەگاتە 80 هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە و درێژیی كەنارەئاوییەكانیشی 14 هەزار كیلۆمەترە. ئەگەر چەند دەیەیەک لەمەوپێش تەنیا پێنج وڵات چینیان وەک هاوبەشێکی بازرگانی بە فەڕمی دەناساند، بەڵام لە ئێستادا زیاتر لە ١٠٠ وڵات چین بە هاوبەشێکی بازرگانیی گرنگ دەزانن. چین لە پێناو ڕۆڵبینینی زیاتر لە ئابووریی جیهانیدا بەبێ ئەوەی وابەستەی وڵاتە ئەورووپییەكان بێت، بانكی گەشەسەندووی ئاسیایی دامەزراندووە كە ڕۆڵی سندووقی دراوی نێودوڵەتی بۆ وڵاتە ئاسیایی و نائاسیاییەكان دەگێڕێت.

نووسەرانی ئەم کتێبە سەدەی 21 بە سەدەی چین دەزانن، سەدەیەک کە ئەم ئەژدیها ئاسیاییە لە خەوێکی 100 ساڵە بەئاگا هاتووەتەوە و سەردەمی سەرشۆڕیی بەجێ هێشتووە و هەنگاوی ناوەتە سەردەمی گەورەیی و باڵادەستی. ئەگەر یەكێتیی سۆڤیەت لە سەدەی 20 نازناوی زلهێزی ڕۆژهەڵاتی هەڵگرتبوو، بەڵام بەرزەفڕییەكانی بووە هۆی كەوتنی و لە ساڵی 1991 لێک هەڵوەشایەوە، لە كاتێدا چین ئاگادارانە و بە وریاییەوە هەنگاو دەنێت و ڕێبەرەكانی وانەیان لە مۆدێلی سۆڤیەت وەرگرتووە. لەگەڵ ئەمەشدا، چین ناونیشانی “زلهێزی ڕۆژهەڵات” بۆ ڕۆڵ و پێگەی خۆی بە كەم دەزانێت و دەیەوێت بە نەخش و وێنایەكی نوێوە سەدەی 21 بكات بە “سەدەی چین”.

ئەمڕۆ چین بەدوای ئەوەوەیە دەست بەسەر چارەنووسی خۆیدا بگرێت. پۆڵ هایەر؛ مامۆستای زانکۆی جۆرج واشنتن دەڵێت: چین دەیەوێت ببێتە زلهێزێکی گەورە لە جیهاندا. ئەوان پێیان وایە جیهان قەرزاری ناساندنیانە. ئەوان پێیان وایە دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ ئەو شوێنەی کە چینییەکانی ئەمڕۆ پێی دەڵێن شوێنی شایستەی خۆیان لە جیهاندا، ئەوەی شی جین پینگ بە “خەونی چینی” ناوی دەبات.