كوردی
پارێزراوی قورئان له هه‌ر ده‌ستكارییه‌ك لاى شیعه و سوننه
د. ئومێد مه‌لا عثمان كوردی
یه‌كێك له هه‌ستیارترینی ئه‌و مه‌سه‌له و بابه‌تانه‌ی چه‌ندین سه‌ده‌یه زانایان و لایه‌نگرانی شیعه‌ی پێ تۆمه‌تبار و كافر ده‌كرێت، مه‌سه‌له‌ی بڕوا نه‌بوونه به پارێزراوی قورئان له‌هه‌ر ده‌ستكاری و كه‌موكورتییه‌ك.
وروژاندنی مه‌سه‌له‌ی ناوبراو له ئه‌مڕۆدا له لوتكه‌دایه، به ته‌نها كلیك كردنێك له‌سه‌ر وشه‌ی (التحریف) یان (تحریف القرآن) یان (الشیعة وتحریف القرآن) له تۆڕی ئینته‌رنێتدا به‌سه بۆ ئه‌وه‌ی به سه‌دان په‌یج، سایت، كتێب، وتاری گۆڤار، ڕۆژنامه و ڤیدیۆ به ڕووتدا بكرێته‌وه كه لێوانلێون له تۆمه‌تبه‌خشینه‌وه و جوێن و كافركردن.
له كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا یه‌كێك له زانایانی شیعه به ناوی (حسێن نوری ته‌بروسی) له ساڵی (1902ز دا مردووه)، كتێبێكی دانا به ناوی (فصل الخطاب فی إثبات تحریف كتاب ڕب الأرباب) كه تێیدا هه‌وڵیداوه به پشتبه‌ستن به هه‌ندێك گێڕانه‌وه له كتێبه‌كانی زانایانی پێشینی شیعه و سوننه بیسه‌لمێنێت قورئان ده‌ستكاری كراوه و كه‌موكورتی تێدایه.
له سه‌رده‌می ده‌رچوون و بڵاوبوونه‌وه‌ی كتێبی ناوبراوه‌وه تا ئه‌مڕۆ گه‌وره مه‌رجه‌ع و موجته‌هید و زانایانی شیعه زۆر به توندی دژی بیرۆكه‌ی ده‌ستكاریكردنی قورئان وه‌ستاونه‌ته‌وه و سه‌رجه‌م ئه‌و تۆمه‌تانه‌یان ڕه‌تكردووەته‌وه كه دراونه‌ته پاڵ زانایانی پێشینیان، له چه‌ندین ڕووه‌وه شه‌ن و كه‌وی ئه‌و به‌ڵگه و گێڕانه‌وانه‌یان كردووه، كه نوری ته‌بروسی پشتی پێیان به‌ستووه، هاوكات ڕاوبۆچوونی پێشه‌وا و زانا ناوداره‌كانی كۆن و نوێی شیعه‌یان خستووه‌ته ڕوو كه جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه ئه‌و قورئانه‌ی له‌به‌رده‌ستی موسڵماناندایه به ژماره‌ی سوره‌ت و ئایه‌ته‌كانییه‌وه هه‌مان ئه‌و قورئانه‌یه كه وه‌ختی خۆی بۆ پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لەسەر بێ) دابه‌زیوه و خوای په‌روه‌ردگار خۆی په‌یمانی پاراستنی داوه له‌هه‌ر ده‌ستكاری و زیادكردن و كه‌موكورتییه‌ك.(١)
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زانایان و لێكۆڵه‌ره‌وانی شیعه نكۆڵی له هه‌بوونی ئه‌و گێڕانه‌وانه ناكه‌ن كه له هه‌ندێك كتێب و نوسراوی زانایانی پێشینیاندا هاتووه سه‌باره‌ت به مه‌سه‌له‌ی ده‌ستكاری قورئان، به‌ڵام له هه‌مان كاتدا ڕوونكردنه‌وه و لێكدانه‌وه‌ی وردیان بۆ كردوون و به به‌هێزی وه‌ڵامی نه‌یارانیان داوه‌ته‌وه، كه ده‌توانین پوخته‌ی ئه‌و ڕوونكردنه‌وانه به كورتی له چه‌ند خاڵێكدا بخه‌ینه ڕوو:
یه‌كه‌م- زۆربه‌ی ئه‌و گێڕانه‌وانه یان دروستكراون، یان لاوازن، به هۆی هه‌بوونی كه‌سی درۆزن، یان بێ متمانه، یان نه‌ناسراو له سه‌نه‌ده‌كانیاندا، یان هه‌ندێك له گێڕانه‌وه‌كان له جۆری مورسه‌لن، واته كه‌سی یه‌كه‌م كه گێڕه‌ره‌وه‌ی ڕاسته‌وخۆیه له پێغه‌مبه‌ر، یان پێشه‌وای پارێزراو له سه‌نه‌ده‌كه‌دا بوونی نییه.
زانایانی شیعه پێیانوایه زۆربه‌ی ئه‌و گێڕانه‌وانه له ڕێگه‌ی سێ كه‌سه‌وه، له ئیمامه‌كانه‌وه گێڕدراونه‌ته‌وه، ئه‌وانیش: ئه‌حمه‌دی كوڕی محه‌ممه‌دی سه‌ییاری كه له سه‌رده‌می ئیمام حه‌سه‌نی عه‌سكه‌ریدا ژیاوه و خاوه‌نی (كتاب القراءات أو التنزیل والتحریف)(2) و عه‌لی كوڕی ئه‌حمه‌دی كوفی له ساڵی (352ك مردووه) و ئه‌حمه‌دی كوڕی محەممەدی كوڕی خالیدی به‌رقی، ساڵی (274ك مردووه) خاوه‌نی (كتاب التحريف أو كتاب المعاني والتحريف).(٣)
ئه‌حمه‌دی كوڕی محەممەدی سه‌ییاری له هه‌ر چوار كتێبه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی (علم الرجال)ی شیعه‌دا به شیعه‌یه‌كی لاده‌ر، زیاده‌ڕه‌و، لاواز، خاوه‌ن مه‌زهه‌بی فاسید، وه‌لانراو ناوزه‌دكراوه و گێڕانه‌وه‌كانی وه‌رگیراو نییه.(٤)
به هه‌مانشێوه عه‌لی كوڕی ئه‌حمه‌دی كوفیش كه‌سێكی لاده‌ر و زۆر درۆزن و په‌ڕگیر بووه، باوه‌ڕی به ئاڵوگۆڕی گیان هه‌بووه، خاوه‌نی هه‌ڵه‌ی زۆر بووه، گوێی لێناگیرێت، هه‌رچه‌نده له سه‌ره‌تادا باش بووه، به‌ڵام دواتر چووەته ڕیزی شیعه لاده‌ره‌كانه‌وه.(٥)
هه‌روه‌ها ئه‌حمه‌دی كوڕی محەممەدی كوڕی خالید له زۆرینه‌ی كتێبه‌كانی تایبه‌ت به هه‌ڵسه‌نگاندنی گێڕه‌ره‌وه‌كان له باره‌یه‌وه وتراوه: “به زۆری له كه‌سه لاوازه‌كانه‌وه ده‌گێڕێته‌وه و هاوكات زۆریش پشت ده‌به‌ستێت به گێڕانه‌وه‌ی مورسه‌ل”.(٦)
دووه‌م- هه‌ندێك له‌و گێڕانه‌وانه‌ی ئاماژه به ده‌ستكاریی قورئان ده‌ده‌ن له ڕووی سه‌نه‌ده‌وه ڕاست و دروستن، به‌ڵام مه‌به‌ست لێیان ده‌ستكاریی وشه‌یی نییه، به‌ڵكو ده‌ستكاریی واتاییه، یاخود به ده‌ربڕینێكی تر: قورئان هه‌ر ئه‌و قورئانه‌یه له‌به‌رده‌ست موسڵماناندایه به‌بێ زیاد و كه‌م، به‌ڵام ڕاڤه و ماناكردنی هه‌ندێك له ئایه‌ته‌كانی وه‌ك خۆی نه‌كراوه و گۆڕدراوه.(٧)
هه‌ر بۆیه گه‌وره زانایانی شیعه ده‌ڵێن: وشه‌ی (التحریف) له زاراوه‌ی شیعه‌دا به چه‌ند واتایه‌ك به‌كار هاتووه:
1- ڕاڤه‌كردن و ته‌ئویلكردنی جیاواز له‌وه‌ی له ئیمامی پارێزراوه‌وه وه‌رگیراوه.
2- جیاوازی به زیاد و كه‌می یه‌ك پیت، یان یه‌ك وشه، یان دوو وشه، یان پاش و پێشكردن له نێوان دوو وشه‌دا، وه‌ك ئه‌وه‌ی لای زانایانی سوننه پێی ده‌وترێت جیاوازی خوێندنه‌وه‌كان (اختلاف القراءات). یان له نموونه‌ی ئه‌وه‌ی ئایا (بسم الله الرحمن الرحیم) ئایه‌تێكه له سوره‌ته‌كان، یان نا؟
3- جیاوازی له ڕێكخستن و ڕیزبه‌ندی سوره‌ته‌كان.
4- زیادكردنی ئایه‌ت بۆ قورئان.
5- لابردنی وشه و ته‌عبیری قورئانیی به ئه‌نقه‌ست.(٨)
كه‌واته وشه‌ی (التحریف) به واتای یه‌كه‌م و دووه‌م و سێیه‌م هیچ گرفتێك دروست ناكات، چونكه جیاوازی ڕاڤه‌كردن و خوێندنه‌وه‌كان لای زانایانی سوننه‌ش بوونی هه‌یه، هاوكات یه‌كێک له هۆكاره‌كانی كۆكردنه‌وه‌ی موسڵمانان له‌سه‌ر یه‌ك موسحه‌ف له‌لایه‌ن خه‌لیفه عوسمانه‌وه بریتی بوو له جیاوازی نێوان هه‌ندێك له موسحه‌فه تاكییه‌كان له ڕووی زیاد و كه‌می هه‌ندێك وشه و ڕێكخستنی ڕیزبه‌ندی سوره‌ته‌كان و نه‌نووسینه‌وه‌ی هه‌ندێك سوره‌ت وه‌ك ئه‌وه‌ی له موسحه‌فی ئیبن مه‌سعوددا هه‌بووه، هاوكات هه‌ندێك له زانایان و فه‌رمووده‌ناسانی سوننه‌ش لایان وابووه كه ئیمام عه‌لی موسحه‌فێكی نووسیوه‌ته‌وه، ڕێكخستنی سوره‌ته‌كان به پێـی ڕیزبه‌ندی دابه‌زینیان بووه.(٩)
سه‌باره‌ت به واتای چواره‌می (التحریف) سه‌رجه‌م موسڵمانان كۆك و هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی قورئان هیچی بۆ زیاد نه‌كراوه.(١٠)
ده‌مێنێته‌وه لێكدانه‌وه‌ی (التحریف) به واتای پێنجه‌م كه چه‌ند كه‌سانێكی كه‌می ڕه‌وتی ئه‌خبارییه‌كانی شیعه له نموونه‌ی نیعمه‌توڵڵای جه‌زائیری له ساڵی (1112ك مردووه) و دواتریش نووری ته‌بروسی باوه‌ڕیان پێی بووه، به‌ڵام ئه‌م ڕایه ڕایه‌كی زۆر لاواز و نامۆ و وه‌لانراوه و به توندی ڕه‌تكراوه‌ته‌وه.
سێیه‌م- سه‌رجه‌م پێشه‌وا پارێزراوه‌كان و زانا ناودار و ڕاگره‌كانی مه‌زهه‌بی شیعه له كۆن و نوێدا باوه‌ڕیان وابووه ئه‌و قورئانه‌ی له‌به‌ر ده‌ستدایه به سه‌رجه‌م سوره‌ت و ئایه‌ته‌كانییه‌وه هه‌مان ئه‌و قورئانه‌یه له ڕێـگه‌ی جوبره‌ئیله‌وه بۆ پێغه‌مبه‌ر(دروودی خوای لەسەر بێ) دابه‌زیوه، هیچ كه‌م و كورتییه‌كی تێدا نییه.
(حسێن نوری ته‌بروسی) هه‌وڵیداوه به پشتبه‌ستن به هه‌ندێك گێڕانه‌وه له كتێبه‌كانی زانایانی پێشینی شیعه و سوننه بیسه‌لمێنێت قورئان ده‌ستكاری كراوه
له پێشه‌نگی ئه‌و موجته‌هید و گه‌وره زانایانه‌ی شیعه كه باوه‌ڕی ته‌واویان به پارێزراوی قورئان هه‌بووه و ڕاشكاوانه له كتێبه‌كانیاندا باسیان كردووه و به توندی بیرۆكه‌ی ده‌ستكاری قورئانیان ڕه‌تكردووەته‌وه، هه‌ركام له: شێخ سه‌دوق ئیبن بابوه‌یهی قومی له ساڵی (381ك مردووه) شێخ موفید له (413ك مردووه)، سه‌ید مورته‌زا كه ناسراوه به (علم الهدى) له (436ك مردووه) ئه‌بوجه‌عفه‌ری تووسی ناسراو به (شیخ الطائفة) له (460ك مردووه).(١١)
هه‌روه‌ها ڕاڤه‌كاری ناودار ته‌بروسی خاوه‌نی (مجمع البیان) له (548ك مردووه)، شێخ عه‌بدولجه‌لیلی ڕازی قه‌زوینی له دوای (556ك مردووه)، قوتبه‌دینی ڕاوه‌ندی له (573ك مردووه)، موحه‌قیقی حیللی له (676ك مردووه)، ئیبن تاووس له (664ك مردووه)، عه‌للامه‌ی حیللی له (726ك مردووه)، سه‌دره‌دینی شیرازی له (1050 ك مردووه)، فه‌یزی كاشانی له (1091ك مردووه)، شێخ جه‌عفه‌ر (كاشف الغطاء) له (1228ك مردووه)، عه‌للامه شه‌هشه‌هانی خاوه‌نی (العروة الوثقى) له (1289ك مردووه) و چه‌ندانی تر.(١٢)
له زانایانی نوێ و هاوچه‌رخیشیان هه‌ر كام له محەممەد جه‌واد به‌لاغی له (1933ز مردووه)، سه‌ید شه‌ره‌فه‌دین موسه‌وی له (1957ز مردووه)، محەممەد ڕه‌زا موزه‌فه‌ر له (1964ز مردووه)، سه‌ید موحسین حه‌كیم له (1970ز مردووه)، محەممەد جه‌واد موغنییه له (1979ز مردووه)، مورته‌زای موته‌هه‌ری له (1979ز مردووه) محەممەد باقر سه‌در له (1980ز مردووه)، محەممەد حسین ته‌باته‌بائی خاوه‌نی ته‌فسیری (المیزان) له (1981ز مردووه)، خومه‌ینی له (1989ز مردووه)، ئه‌بولقاسمی خوئی له (1992ز مردووه) و عه‌لی سیستانی و خامنه‌یی و چه‌ندانی تر ڕاشكاوانه دانیانناوه به پارێزراوی قورئان له هه‌ر كه‌موكورتییه‌ك.(١٣)
بۆ نموونه: شێخ سه‌دوق ده‌ڵێت: “ئه‌و قورئانه‌ی خوا ناردویه‌تی بۆ محەممەد (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) به بڕوای ئێمه هه‌مان ئه‌و قورئانه‌یه له‌به‌رده‌ستی خه‌ڵكدایه و له‌وه زیاتر نییه، هه‌ر كه‌سیش جگه له‌مه بداته پاڵمان درۆزنه”.(١٤)
هه‌روه‌ها گه‌وره فه‌قیهو فه‌رمووده‌ناس ئه‌بوجه‌عفه‌ری تووسیش پێوایه ئه‌و قورئانه‌ی له‌به‌ر ده‌ستدایه به ڕێگه‌ی كۆده‌نگی به‌دوای یه‌كدا هاتووە، يان ته‌واتور گه‌یشتووه پێمان، به‌ڵام ئه‌و ڕیوایه‌تانه‌ی هه‌ندێك له شیعه و سوننه‌كان سه‌باره‌ت به كه‌موكورتی و ده‌ستكاری قورئان ده‌یگێڕنه‌وه، سه‌رجه‌میان ڕیوایه‌تی تاكی (الآحادن و یه‌قین به‌خش نین، ده‌بێت
ڕه‌تبكرێنه‌وه.(١٥)
هه‌روه‌ها فه‌یزی كاشانی ڕاشكاوانه ده‌ڵێت، ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕیوایه‌تانه ڕاست بن هیچ متمانه‌یه‌ك به قورئان نامێنێت، چونكه ئه‌و كات هه‌ر ئایه‌تێكی قورئان بهێنیت ده‌شێت ده‌ستكاری كرابێت، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی په‌یمانی خوایه به پاراستنی، له‌لایه‌كی تره‌وه ئێمه به شێوازێكی یه‌قین به‌خش له پێغه‌مبه‌ر و ئیمامه‌كانه‌وه پێمان گه‌یشتووه، كه ده‌بێت قورئان هه‌ڵسه‌نگێنه‌ری ڕاستی و دروستیی فه‌رمووده و ڕیوایه‌ته‌كان بێت، لێره‌دا ئه‌گه‌ر خودی قورئان جێگه‌ی متمانه نه‌بێت ئه‌وكات چۆن ده‌بێته دادوه‌ر و هه‌ڵسه‌نگێنه‌ر، كه‌واته سه‌رجه‌م ڕیوایه‌ته‌كانی ده‌ستكاریكردنی قورئان ناڕه‌وایه و ڕه‌تده‌كرێنه‌وه، یان ته‌ئویل ده‌كرێن.(١٦)
شێخ محەممەد حسێن (كاشف الغطاء) ده‌ڵێت: “ئه‌و قورئانه‌ی له‌به‌ر ده‌ستی موسڵماناندایه هه‌ر ئه‌و قورئانه‌یه كه خوا دایبه‌زاندووه بۆ ئیعجاز و مه‌یدانخوازی و فێركردنی حوكمه شه‌رعییه‌كان و جیاكردنه‌وه‌ی حه‌ڵاڵ له حه‌رام، ئه‌و قورئانه هیچ جۆره كه‌موكورتی و گۆڕانێكی تێدا نییه، ئه‌مه كۆده‌نگیی زانایانی شیعه‌ی له‌سه‌ره، هه‌ر كه‌س له شیعه و جگه له شیعه‌ش لای وابێت كه‌موكورتی تێدایه، یان گۆڕانكاری تێدا كراوه، ئه‌وه هه‌ڵه‌یه”.(١٧)
ئه‌حمه‌دی كوڕی محەممەدی سه‌ییاری له هه‌ر چوار كتێبه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی(علم الرجال)ی
شیعه‌دا به شیعه‌یه‌كی لاده‌ر، زیاده‌ڕه‌و، لاواز، خاوه‌ن مه‌زهه‌بی فاسید، وه‌لانراو ناوزه‌دكراوە
گه‌وره مه‌رجه‌عی پێشووی شیعه‌كان ئه‌بولقاسمی خوئی ده‌ڵێت: “ئه‌وه‌ی له نێو سه‌رجه‌م موسڵماناندا زانراوه: به‌دووردانان و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ده‌ستكاریی قورئانه، ئه‌وه‌ی له‌به‌ر ده‌ستدایه هه‌موو ئه‌و قورئانه‌یه كه بۆ پێغه‌مبه‌ری سه‌ردار (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) دابه‌زیوه”.(١٨)
هه‌ر له هه‌مان باسدا ده‌بینین چه‌ندین بیریار و گه‌وره نووسه‌ری سوننی وه‌ك: ڕه‌حمه‌توڵڵای هیندی (1891ز مردووه)، مسته‌فا سادق ڕافعی (1937ز مردووه)، محەممەد عه‌بدوڵڵا ده‌راز (1958ز مردووه)، مه‌حموود شه‌لتوت (1963ز مردووه)، شێخ محەممەد ئه‌بو زه‌هره (1974ز مردووه)، شێخ محەممەدی غه‌زالی (1996ز مردووه)، سالم به‌هنساوی (2006ز مردووه)، گه‌وره بیریاری كورد عیرفان عه‌بدولحه‌مید (2007ز مردووه) و ته‌ها جابر عه‌لوانی (2016ز مردووه) و چه‌ندانی تر به‌رگریان له هه‌ڵوێستی شیعه كردووه سه‌باره‌ت به قورئان و ئاماژه‌یان به‌وه داوه كه شیعه و سوننه وه‌ك یه‌ك باوه‌ڕیان به پارێزراوی قورئان هه‌یه.(١٩)
كه‌واته زۆر هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه له ڕووی زانستی و میتۆدی لێكۆڵینه‌وه و گیانی ئه‌مانه‌ت پارێزییه‌وه ڕاو بۆچوونی تاقه كه‌سێك، یان چه‌ند كه‌سێك بكرێت به ماڵ به‌سه‌ر مه‌زهه‌بێكه‌وه، له كاتێكدا زۆرینه‌ی گه‌وره زانایانیان ڕه‌تیانكردبێته‌وه و به ڕایه‌كی نامۆو دوور له ڕاستییان له قه‌ڵه‌م دابێت، ئه‌گه‌ر به‌م میتۆده مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ مه‌زهه‌به سوننییه‌كانیشدا بكرێت، ئه‌وانیش ده‌كه‌ونه نێو بازنه‌ی تۆمه‌تبارییه‌وه به هۆی هه‌بوونی چه‌ندین ڕا و بۆچوونی نامۆ و لاواز له نێویاندا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زانایانی مه‌زهه‌بی سوننه به سه‌رجه‌م ئاڕاسته فكری و فیقهییه جیاوازه‌كانیانه‌وه كۆك‌و یه‌كڕان له‌سه‌ر باوه‌ڕبوون به پارێزراوی قورئان له‌هه‌ر هه‌ڵه و ده‌ستكاری و كه‌موكورتییه‌ك، به‌ڵام له هه‌مان كاتدا چه‌ندین ڕیوایه‌ت و گێڕانه‌وه له كتێبه باوه‌ڕپێكراوه‌كانی ئیمامی بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تردا بەد‌ی ده‌كرێت، ئه‌گه‌ر به شێوازێكی ساده و ڕووكه‌ش مانا بكرێن، ڕاسته‌وخۆ، یان ناڕاسته‌وخۆ سه‌رده‌كێشن بۆ هه‌بوونی كه‌موكورتی و ڕوودانی ده‌ستكاریی له قورئاندا، كه نوری ته‌بروسی و هاوشێوه‌كانی له شیعه پشتیان پێ به‌ستووه بۆ به‌هێزكردنی بیرۆكه‌ی ده‌ستكاریی قورئان.
ئیمامی بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تر ده‌یگێڕنه‌وه له ئیبن عه‌باسه‌وه ئه‌ویش له عومه‌ری كوڕی خه‌تتابه‌وه، وتویه‌تی: “خوا محەممەدی به ڕاستی ناردووه و قورئانی بۆ دابه‌زاندووه، له‌و ئایه‌تانه‌ی خوا دایبه‌زاندووه، ئایه‌تی ڕه‌جم بووه، ئێمه خوێندومانه‌ته‌وه و لێیشی تێگه‌یشتووین، پێغه‌مبه‌ر(دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ڕه‌جمی كردووه و ئێمه‌ش ڕه‌جممان كردووه، ده‌ترسم ڕۆژێك بێت كه‌سێك بڵێت: سوێند به‌خوا ئایه‌تی ڕه‌جم له كتێبى خوادا نابینین، ئه‌و كاتیش گومڕا ده‌بن به وازهێنانیان له واجبێكی خوایی، ڕه‌جم له كتێبى خوادا جێگیره؛ بۆ كه‌سێكی خاوه‌ن ژن، یان خاوه‌ن مێرد، به مه‌رجێك بسه‌لمێنرێت له ڕێگه‌ی شایه‌تی، یان دانپێدانان، یان سكپڕبوونی ئافره‌تێكی خاوه‌ن مێرد له كه‌سانی تر”.(٢٠)
هه‌ندێك له‌و گێڕانه‌وانه‌ی ئاماژه به ده‌ستكاریی قورئان ده‌ده‌ن له ڕووی سه‌نه‌ده‌وه ڕاست‌و دروستن، به‌ڵام مه‌به‌ست لێیان ده‌ستكاریی وشه‌یی نییه، به‌ڵكو ده‌ستكاریی واتاییه
لای ئه‌بو داود ئه‌مه‌شی بۆ زیاد كراوه: “سوێند به‌خوا ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه نه‌بوایه خه‌ڵك ده‌ڵێن: عومه‌ر له كتێبى خوای زیاد كرد، ده‌منووسییه‌وه”.(٢١)
ئیمامی نه‌وه‌وی ده‌ڵێت: “مه‌به‌ستی له ئایه‌تی ڕه‌جم ئه‌مه‌یه (الشیخ والشيخة إذا زنیا فارجموهما البتة) ئه‌مه‌ش له‌و جۆره‌ی قورئانه كه ته‌عبیر و وشه‌كانی سڕاوه‌ته‌وه و حوكمه‌كه‌ی ماوه”.(٢٢)
هاوواتای گێڕانه‌وه‌ی ناوبراو لای زۆربه‌ی فه‌رمووده‌ناسان هه‌یه به چه‌ندین ڕێگه، له‌وانه: ئه‌بو ئومامه سه‌هلی كوڕی حونه‌یف له پوریه‌وه ده‌یگێڕێته‌وه، وتویه‌تی: “پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ئایه‌تی ڕه‌جمی فێركردین كه بریتییه له: ” الشیخ والشیخة إذا زنیا فارجموهما البتة نكالا من الله و الله عزیز حكیم”.(٢٣)
یان له بابه‌تی شیرداندا له دایكی ئیمانداران عائیشه‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه: “كان فیما أنزل من القرآن: عشر رضعات معلومات یحرمن. ثم نسخن بخمس معلومات. فتوفي رسول الله (صلى الله علیه وسلم) وهن فیما یقرأ من القرآن”.(٢٤)
واته: “له‌و ئایه‌تانه‌ی قورئان كه دابه‌زیوه: ده جار شیرخواردنی دیاریكراو حه‌رامكه‌ر ده‌بێت، دواتر نه‌سخ بووه‌وه به پێنج جار شیرخواردنی دیاریكراو، پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) وه‌فاتی كرد ئه‌وه له قورئاندا ده‌خوێندرایه‌وه”.
ئیمامی موسلیم له ئه‌بوموسای ئه‌شعه‌ریه‌وه ده‌یگێڕێته‌وه، وتویه‌تی: “… ئێمه سوره‌تێكمان له قورئان ده‌خوێنده‌وه له درێژی و توندیدا ده‌مانچواند به سوره‌تی به‌رائه‌ت(ته‌وبه)، له‌بیرم چووەته‌وه، به‌ڵام ئه‌م ئایه‌ته‌م له بیره: “لوْ كَانَ لِابْنِ آدمَ واديانِ مِنْ مَالٍ لابْتَغَى وادِیًا ثالثًا ولا يملأ جَوْفَ ابن آدمَ إِڵّا التُّرَابُ”، هه‌روه‌ها سوره‌تێكمان ده‌خوێنده‌وه ده‌مانچواند به یه‌كێك له‌و سوره‌تانه‌ی به پاك و بێگه‌ردی خوا (المُسَبِّحَاتِ)، ده‌ستپێده‌كه‌ن له‌بیرم چووەته‌وه ته‌نها ئه‌مه‌م له‌بیره تێیدا: “يا أيها الذين آمنوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ فَتُكْتَب شهادة فِی أَعْنَاقِكُمْ فَتُسْأَلُونَ عَنْهَا يوم القيامة”(٢٥)
له‌لایه‌كی تره‌وه ئیمامی بوخاری و موسلیم هاوشێوه‌ی ته‌عبیری پێشوو له ئیبن عه‌باسه‌وه وه‌كو فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ده‌گێڕنه‌وه: “لَوْ أنَّ لاِبْنِ آدَمَ مِلْءَ وادٍ مالًا، لأَحَبَّ أنْ يَكونَ إلَيْهِ مِثْلُهُ، ولا يَمْلأُ نَفْسَ ابْنِ آدَمَ إلَّا التُّرابُ، واللَّهُ يَتُوبُ علَى مَن تابَ” به‌ڵام ئیبن عه‌باس له كۆتاییدا ده‌ڵێت: “نازانم ئه‌وه قورئان بوو، یان قورئان نه‌بوو، گوێبیستی ئیبن زوبه‌یر بووم له خوتبه‌دا ئه‌ویش وای گوت”.(٢٦)
به هه‌مانشێوه ئیمامی تیرمزی له ئوبه‌ی كوڕی كه‌عبه‌وه ده‌یگێڕێته‌وه كه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) پێی فه‌رمووه: خوای په‌روه‌دگار فه‌رمانی پێداوم ئه‌مه‌ت بۆ بخوێنمه‌وه، یان پێتبگه‌یه‌نم، پێغه‌مبه‌ر ئه‌مه‌ی خوێنده‌وه: “لمْ یكُنْ الذين كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ” هاوكات ئه‌مه‌شی تێدا خوێنده‌وه: “إنّ ذات الدين عند الله الحنيفية المسلمة لا اليهوديّة ولا النّصرانية ، من يعمل خيراً فلن يكفره” ئه‌مه‌شی خوێنده‌وه : “لو أنَّ لابنِ آدمَ واديًا مِن مالٍ لابتَغى إليهِ ثانيًا، ولو كانَ ثانيًا، لابتَغَى إليهِ ثالثًا ، ولا يملأُ جوفَ ابنِ آدمَ إلاَّ التُّرابُ ، ويَتوبُ اللَّهُ علَى مَن تابَ”.(٢٧)
چه‌ندین گێڕانه‌وه‌ی تری هاوشێوه‌ی ئه‌وانه‌ی پێشوو له كتێبه‌كانی تایبه‌ت به فه‌رمووده‌دا هاتووه، كه له ڕاستیدا هه‌بوونی ئه‌و گێڕانه‌وانه و به‌رگریكردن له ڕاستی و دروستییان زۆر مه‌ترسیدارتره له ڕیوایه‌ته‌كانی شیعه، له‌سه‌ر بنه‌مای پارێزراوی قورئان، كه بنه‌مایه‌كی جێگیری حاشا هه‌ڵنه‌گره.
باشتر بوو زانایانی پێشین و ئه‌وانه‌شی له ئه‌مڕۆدا خۆیان خه‌ریك كردووه به هێرشكردنه سه‌ر شیعه و كافركردنیان، بهاتنایه لێكۆڵینه‌وه‌ی ورد و چاره‌سه‌ری گونجاو و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ئه‌و گێڕانه‌وانەيان بكردایه.
به‌داخه‌وه ته‌نها موعته‌زیله‌كان و هه‌ندێك زانای پێشینی سوننه و چه‌ند بیریارێكی هاوچه‌رخ توانیویانه ڕاشكاوانه و به به‌ڵگه‌ی به‌هێزی عه‌قڵی و نه‌قڵی ئه‌و ڕیوایه‌تانه ڕه‌تبكه‌نه‌وه، هاوكات زۆرینه‌ی فه‌قیهـ و ئوسوڵی و فه‌رمووده‌ناسان؛ زۆربه‌ی ئه‌و ڕیوایه‌ت و گێڕانه‌وانه‌یان به ڕاست و دروست له قه‌ڵه‌م داوه و هاتوون ته‌ئویلی لاواز و نابه‌جێیان بۆ كردوون.
من پێموایه دوو هۆكاری زۆر به‌هێز له پشت ڕه‌تنه‌كردنه‌وه‌ی زۆرێك له‌و گێڕانه‌وانه‌وه بوون:
یه‌كه‌م- گرنگیدانی زۆری فه‌رمووده‌ناسان و فه‌قیهه‌كان به سه‌نه‌دی ڕیوایه‌ت و گێڕانه‌وه‌كان، هاوكات گوێنه‌دان، یاخود كه‌متر گرنگیدان به مه‌تنی ڕیوایه‌ته‌كان.
دووه‌م- سڵه‌مینه‌وه‌ی زۆربه‌ی زانایان له ڕه‌تكردنه‌وه‌ی فه‌رمووده و ڕیوایه‌ته‌كانی بوخاری و موسلیم، پاش ئه‌وه‌ی جۆرێك كۆده‌نگی لای فه‌رمووده‌ناسان دروست ده‌بێت كه كتێبى سه‌حیحی ئه‌و دوانه له دوای قورئان ڕاستترین كتێبن.
لێره‌دا ئه‌گه‌ر له چۆنێتی و تایبه‌تمه‌ندی كاری فه‌رمووده‌ناس و فه‌قیهه‌كان وردبینه‌وه، له‌وانه‌یه كه‌متر گله‌ییان ڕووبه‌ڕوو بێته‌وه، به‌ڵام كاره‌سات له‌وه‌دایه گه‌وره زانایانی ئوسوڵی فیقهـ كه كاری سه‌ره‌كیيان ڕێكخستنی میتۆدی تێگه‌یشتنی دروسته له ده‌قه‌كانی قورئان و سوننه‌ت، هاوكات بره‌وپێده‌ری لایه‌نی فه‌لسه‌فی و عه‌قڵانیی شه‌ریعه‌تی ئیسلامن، نه‌یانتوانیوه چاره‌سه‌ری گونجاوی ئه‌و گێڕانه‌وانه بكه‌ن.
زانایانی ئوسوڵ هه‌وڵیانداوه له ڕرێگه‌یه‌كه‌وه چاره‌سه‌ری گرفتی ناوبراو بكه‌ن، كه له ڕاستیدا ئه‌وه‌نده‌ی تر كاره‌كه‌یان ئاڵۆز كردووه، وه‌ك ده‌ڵێن قوڕه‌كه‌یان خه‌ست كردووەته‌وه، هاتوون بابه‌تێكیان داڕشتووه به ناوی (نسخ التلاوة والحكم) یان (نسخ االتلاوة دون الحكم) واته ئه‌و ئایه‌ته قورئانیانه‌ی نه‌ماون له موسحه‌فدا، ده‌چنه ژێر یه‌كێك له‌م دوو ناونیشانه: یان له جۆری سڕاوه‌ی وشه و واتان (نسخ التلاوة والحكم)، یان له جۆری سڕاوه‌ی وشه‌ن، به‌ڵام واتا و حوكمه‌كه‌یان ماوه (نسخ التلاوة دون الحكم)، ئه‌م كاری سڕینه‌وه‌ش به فه‌رمانی خوا خۆی بووه.(٢٨)
له ڕاستیدا ئه‌مه نه‌ك چاره‌سه‌ر نییە، به‌ڵكو چه‌ند ئه‌وه‌نده گرفتی ئه‌و گێڕانه‌وانه‌ی قورس و ئاڵۆزتر كردووه، زۆرینه‌ی ڕیوایه‌ته‌كان له‌گه‌ڵ یاسا و ڕێسا و مه‌رجه‌كانی خودی بیرۆكه‌ی سڕینه‌وه (النسخ)دا یه‌كناگرنه‌وه، له‌وانه‌یه زۆربه‌شیان هه‌ستیان به‌مه كردبێت، به‌ڵام هه‌روه‌ك پێشتریش ئاماژه‌مان پێدا ده‌شێت هاتنی زۆربه‌ی ڕیوایه‌ته‌كان له سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا هۆكاری سه‌ره‌كی بووبێت بۆ ڕه‌تنه‌كردنه‌وه‌ی ڕیوایه‌ته‌كان و په‌نابردنیان بۆ ئه‌و جۆره چاره‌سه‌ره ته‌مومژاوییه، هه‌ربۆیه ده‌بینین زۆربه‌ی كتێبه سه‌ره‌كی و ڕه‌سه‌نه‌كانی ئوسوڵی فیقهـ له‌گه‌ڵ باسكردن و خستنه‌ڕووی بابه‌تی (نسخ التلاوة) به هه‌ردوو جۆره‌كه‌یه‌وه، خاوه‌نه‌كانیان ڕاشكاوانه ده‌ڵێن كۆمه‌ڵێك له زانایان ئه‌م بابه‌ته‌یان ڕه‌تكردووەته‌وه، ئیتر بێ ئه‌وه‌ی ناوی كه‌س بهێنن.(١٩)
سه‌رجه‌م موسڵمانان كۆك و هاوڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی قورئان هیچی بۆ زیاد نه‌كراوه
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی زانایانی موعته‌زیله و شیعه و هه‌ندێك له پێشینه‌كانی سوننه ئه‌و ڕیوایه‌تانه و بابه‌تی (نسخ التلاوة)یان به هه‌ردوو جۆره‌كه‌یه‌وه ڕه‌تكردووەته‌وه، هاوكات له زانایان و بیریارانی هاوچه‌رخیش هه‌ركام له شیخ محەممەد عه‌بده (1905ز مردووه)، محەممەد خزری به‌گ (1927ز مردووه)، محەممەد ڕه‌شید ڕه‌زا (1935ز مردووه)، مه‌حمود شه‌لتوت، محەممەد ئه‌بو زه‌هره، شێخ سوبحی ساڵح (1986ز مردووه)، شێخ عه‌بدوڵڵا غوماری(1993ز مردووه)، محەممەد غه‌زالی، عه‌بدولموته‌عال جه‌بری (1995ز مردووه)، مسته‌فا زه‌ڵمی (2016ز مردووه) و چه‌ندانی تر به به‌ڵگه‌ی به‌هێز بابه‌تی ناوبراویان ڕه‌تكردووەته‌وه.(٣٠)
ده‌توانین له چه‌ند خاڵێكدا ئاماژه به گرنگترینی ئه‌و به‌ڵگانه بده‌ین كه ده‌بنه مایه‌ی لاوازی و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی (نسخ التلاوة):
1- زۆرینه‌ی ئه‌و زانایانه‌ی باوه‌ڕیان به بیرۆكه‌ی سڕینه‌وه (النسخ) هه‌یه مه‌رجیان داناوه، كه ده‌بێت ده‌ق سڕه‌ره‌وه‌كه (الناسخ) بوونی هه‌بێت و له لایه‌نی كاته‌وه له دوای ده‌قه سڕاوه‌كه (المنسوخ)وه بێت(٣١)، به‌ڵام له سه‌رجه‌م ئه‌و ئایه‌تانه‌ی ئاماژه‌یان پێدراوه ته‌نها ده‌قی سڕاوه بوونی هه‌یه.
2- یه‌كێكی تر له مه‌رجه‌كانی پرۆسه‌ی سڕینه‌وه، ده‌بێت بابه‌ته‌كه حه‌رام و حه‌ڵاڵ بێت، یان به واتایه‌كی تر له بابه‌تی فه‌رمان پێكردن و ڕێگری لێكردن بێت، نه‌ك بابه‌ته‌كه هه‌واڵ و چیرۆك و باسی پێشینه‌كان و مه‌سه‌له بیروباوه‌ڕییه‌كان بێت.(٣٢) ده‌بینین هه‌ندێك له‌و ئایه‌تانه بابه‌ته‌كه‌یان هه‌واڵه نه‌ك حه‌رام و حه‌ڵاڵ.
3- له‌لایه‌كی تره‌وه سه‌رجه‌م زانایانی سوننه به جیاوازی مه‌زهه‌به‌كانیانه‌وه كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی قورئان وته‌ی هه‌ربوویی (الأزلي) خوایه، لێره‌دا باوه‌ڕبوون به ئه‌و دووجۆر سڕینه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ بنه‌مای هه‌ربوویی وته‌ی خوا تێكده‌گیرێت، ئه‌گه‌ر ئه‌و ئایه‌تانه وته‌ی ئه‌زه‌لیی خوان چۆن ده‌بێت بسڕێنه‌وه؟(٣٣)
هه‌ر بۆیه ئه‌گه‌ر موعته‌زیله‌كان باوه‌ڕیان به (نسخ التلاوة) هه‌بوایه شیاو و لۆژیكیانه‌تر بوو، چونكه لای ئه‌وان قورئان دروستكراوی خوایه، واته نه‌بووه و بووه.
4- باشه ئایه‌تێك حوكمه‌كه‌ی مابێت و كاری پێبكرێت، چ حیكمه‌تێك له سڕانه‌وه‌ی وشه‌كانیدا هه‌یه، ئه‌مه له یاسا زه‌مینی و مرۆییه‌كاندا ناگونجێت و مایه‌ی گاڵته‌جاڕییه، چ جای یاسای خوای بێ هاوتا و بێ وێنه.
5- ئه‌گه‌ر له ئایه‌ته‌كانی په‌یوه‌ست به حوكمی زینا له قورئانی پیرۆزدا وردبینه‌وه، ده‌بینین ورد و درشت و دوور و نزیكی مه‌سه‌له‌كانی تایبه‌ت به زینای باس كردووه، ئه‌ی خێره گه‌وره‌ترین و ترسناكترین شوێنه‌واری زینا، كه ڕه‌جمكردنه له قورئاندا سڕابێته‌وه.(٣٤)
6- ئه‌و قورئانه‌ی له‌به‌رده‌ستدایه له ڕێگه‌ی گێڕانه‌وه‌ی كۆده‌نگی حاشاهه‌ڵنه‌گره‌وه جێگیر بووه، به‌ڵام ئه‌و ڕیوایه‌تانه‌ی ئاماژه ده‌ده‌ن به نه‌مانی ئایه‌تی قورئانی، سه‌رجه‌میان ڕیوایه‌تی جۆری ئاحادن.(٣٥)
7- لای هاوه‌ڵان و زۆربه‌ی زانایان، قورئانی پیرۆز پێوه‌ر و هه‌ڵسه‌نگێنه‌ری سه‌ره‌كی فه‌رمووده و سه‌رجه‌م ده‌قه مرۆییه‌كانه، ده‌ی باوه‌ڕبوون به‌و ڕیوایه‌تانه ده‌بێته مایه‌ی دروستبوونی گومان له ڕاستی و دروستی خودی قورئان.
8- به وردبوونه‌وه‌مان له‌و ئایه‌تانه‌ی به‌پێی گێڕانه‌وه‌كان به‌شێك بوون له قورئان، ده‌بینین له‌ڕووی واتایی و داڕشتنی زمانه‌و‌انی و ڕه‌وانبێژییه‌وه زۆر لاوازن و جیاوازی زۆریش له مه‌تنی گێڕانه‌وه‌كاندا هه‌یه، بۆ نموونه: ئایه‌تی ڕه‌جم، هه‌ندێك له فه‌رمووده‌ناسان به‌مشێوه گێڕاویانه‌ته‌وه: (الشیخ والشيخة إذا زنیا فارجموهما البتة)، هه‌ندێكی تر ڕاسته‌وخۆ ئه‌مه‌یان بۆ زیاد كردووه: (بما قضيا من اللذة)، هه‌ندێكی تریش له بری ته‌عبیری پێشوو، ئه‌مه‌یان هێناوه: (نكالا من الله والله عزیز حكیم)36.
هه‌روه‌ها مه‌رجی سه‌ره‌كی سزای ڕه‌جمكردن له تاوانی زینادا لای سه‌رجه‌م زانایان بریتییه له‌وه‌ی ده‌بێت تاوانبار زه‌واجی كردبێت، به‌ڵام له ئایه‌تی ڕه‌جمدا ته‌نها ته‌عبیری (الشیخ والشيخة) هاتووه، كه ئه‌مه‌ش واتای مه‌رجی ناوبراو نادات به‌ده‌سته‌وه.
9- مه‌رجی سه‌ره‌كي ڕوودانی سڕینه‌وه (النسخ) ده‌بێت له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت)دا بێت، به‌ڵام به‌پێی هه‌ندێك له‌و گێڕانه‌وانه له دوای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ریش (دروودی خوای له‌سه‌ر بێت) ڕوویداوه.
10- لایه‌نگرانی بیرۆكه‌ی (النسخ) به گشتی لایانوایه به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك له پێشدا هه‌بووه ئایه‌تی له‌سه‌ر دابه‌زیوه، به‌ڵام دواتر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كه گۆڕاوه، هاوكات ئایه‌تێكی تر دابه‌زیوه حوكمی ئایه‌تی پێشتری سڕیوه‌ته‌وه، ده‌ی ئه‌گه‌ر له ماوه‌ی بیست و سێ ساڵی ته‌مه‌نی دابه‌زینی قورئاندا له ناوچه‌یه‌كی وه‌ك نیوه‌دوورگه‌ی عه‌ره‌بی ده‌یان ئایه‌ت حوكمه‌كه‌ی سڕابێته‌وه و كاری پێ نه‌كرابێت، به هۆی گۆڕانی دابونه‌ریت و به‌رژه‌وه‌ندییه‌وه، ده‌بێت له ئێستادا كار به زۆرینه‌ی ئایه‌تی قورئان نه‌كرێت، چونكه دابونه‌ریت و به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤایه‌تی سه‌د قات بگره هه‌زار قاتی ئه‌و چه‌ند ساڵه گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه.(٣٧)
خومه‌ینی و ئه‌بولقاسمی خوئی و عه‌لی سیستانی و خامنه‌یی و چه‌ندانی تر ڕاشكاوانه دانیانناوه به پارێزراوی قورئان له هه‌ر كه‌موكورتییه‌ك
كه‌واته گومانی تێدا نییه سه‌رجه‌م موجته‌هیدان و گه‌وره فه‌قیهـ و زانایانی شیعه و سوننه هاوڕان له‌سه‌ر پارێزراوی قورئان له‌هه‌ر ده‌ستكاری و گۆڕانكاری و كه‌موكورتییه‌ك، هه‌ر دوو لاشیان یه‌كڕان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر هه‌ر گێڕانه‌وه‌یه‌ك پێچه‌وانه‌ی قورئان بێت و به‌پێی هیچ ئامڕازێكی لۆژیكی و شیاو نه‌توانرێت له‌گه‌ڵ واتا و مه‌به‌سته قورئانییه‌كان بسازێنرێت، ئه‌و كات ئه‌و گێڕانه‌وانه ڕه‌تده‌كرێنه‌وه، له هه‌ر كه‌س و له هه‌ر ڕێگه‌یه‌كه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتبێت!
به‌ڵام به هۆی نه‌بوونی میتۆدێكی زانستیی دیاریكراو و هاوبه‌ش له نێوان شیعه و سوننه له‌لایه‌ك، ئاڕاسته و مه‌زهه‌به جیاوازه‌كانی سوننه له‌نێو خۆیاندا له‌لایه‌كی تره‌وه بۆ چۆنێتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕیوایه‌ت و گێڕانه‌وانه، وایكردووه ئه‌و هه‌موو تۆمه‌تبه‌خشین و بێ متمانه‌ییه بێته‌كایه‌وه.
له‌بری ئه‌وه‌ی گه‌وره مه‌رجه‌ع و زانایان و بیریارانی شیعه و سوننه كار بكه‌ن له‌سه‌ر نزیكبوونه‌وه و لێكتێگه‌یشتن و به‌هێزكردنی متمانه به یه‌كتر و جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر خاڵه هاوبه‌شه‌كان و كاڵكردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌كان، دواتریش دانانی میتۆدێكی زانستیی هاوبه‌ش بۆ چۆنێتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كو‌لتووری فیقهی و فیكری هه‌ردوولا، به پێچه‌وانه‌وه ده‌بینین ڕۆژ له دوای ڕۆژ كار ده‌كرێت له‌سه‌ر نه‌هێشتنی متمانه و تۆخكردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌كان و تۆمه‌تبه‌خشینه‌وه و به‌هێزكردنی تێڕوانینی ڕقاوی و دوژمنكارانه‌ی هه‌ر دوو لا بۆ یه‌كتر.
له‌وانه‌یه زیاده‌ڕۆیی نه‌كه‌ین گه‌ر بڵێین وروژاندنی مه‌سه‌له‌ی ده‌ستكاری قورئان له ئه‌مڕۆدا به‌و شێوه‌یه‌ی له‌به‌رچاودایه و به‌رجه‌سته‌كردنی وه‌ك ڕایه‌كی به‌هێز و بڵاوی مه‌زهه‌بی شیعه‌ی ئیمامی، زیاتر بۆ مه‌به‌ست و مه‌رامی سیاسییه، كه زۆرتر له‌لایه‌ن ئاڕاسته‌یه‌كی فیكری دیاریكراوه‌وه كاری له‌سه‌ر ده‌كرێت.
له‌به‌رامبه‌ریشدا چه‌ندین كۆلكه‌مه‌لا و ئاخوندی شیعه‌ش به میتۆدی هه‌مان ئاڕاسته‌ی ناوبراو كار ده‌كه‌ن له‌سه‌ر شێواندنی حه‌قیقه‌ته‌كان و تۆمه‌تباركردنی هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ر و زانایانی پێشینی سوننه به ده‌ستكاریكردنی ئایه‌ته‌كانی قورئان.
ئه‌گه‌ر خودی قورئان جێگه‌ی متمانه نه‌بێت ئه‌وكات چۆن ده‌بێته دادوه‌ر و هه‌ڵسه‌نگێنه‌ر، كه‌واته سه‌رجه‌م ڕیوایه‌ته‌كانی ده‌ستكاریكردنی قورئان ڕه‌تده‌كرێنه‌وه
هه‌روه‌ك چۆن له كۆندا ململانێی سیاسی نێوان سه‌فه‌وییه‌كان و عوسمانییه‌كان گه‌وره‌ترین كاریگه‌ری نه‌رێنی هه‌بوو له‌سه‌ر تۆخكردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌كان له نێوان زانایانی شیعه و سوننه‌دا، به هه‌مان شێوه‌ش له ئه‌مڕۆدا ململانێی سیاسی نێوان سعودیه و ئێران له‌لایه‌ك و حزبه سیاسییه‌كانی عێراق له‌لایه‌كی تره‌وه گه‌وره‌ترین كاریگه‌ری خراپی هه‌یه له‌سه‌ر قووڵكردنه‌وه و تیژكردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌كانی نێوان شیعه‌و سوننە.
سه‌رچاوه‌و په‌راوێز
1- بڕوانه: الخوئي، أبوالقاسم: البيان في تفسير القرآن، منشورات أنوار الهدى، ط8، 1981،ص200. مغنية، محمد جواد: الجوامع والفوارق بين السنة والشيعة، مؤسسة عز الدين للطباعة والنشر، بيروت، د.ت، ص 330.
2- كتێبـی( القراءات أو التنزيل والتحريف) له‌لایه‌ن ده‌زگای بریله‌وه وه‌به لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕوژهه‌ڵاتناسی جوله‌كه ئیتان كولبریغ و محەممەد عه‌لی ئه‌میر مه‌عزی چاپكراوه وبڵاو بۆته‌وه.
3- بڕوانه: الخوئي: المصدر السابق، ص 226. المحمدي، فتح الله: سلامة القرآن من التحريف وتفنيد الافتراءات على الشيعة الإمامية، دار مشعر، تهران، 1424ه، ص49.
4- بڕوانه الطوسي: الفهرست: منشورات الشريف الرضي، قم،ص 145، ڕجال الكشي، تحقيق: جواد القيومي الأصفهاني، مؤسسة النشر الإسلامي،قم، ص500. النجاشي: ڕجال النجاشي: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط1، 2010.ص 78. ابن الغضائري: الرجال، تحقيق: محمد ڕضا الحسيني دار الحديث قم، ط1، 1422ق، ص 40.
5- بڕوانه: النجاشي: المصدر السابق ص 254. الطوسي: الفهرست، ص 91. ابن الغضائري: المصدر السابق، ص82. الحلي، العلامة: ترتيب خلاصة الأقوال في معرفة علم الرجال، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد، ط1، 1423ق، ص293.
6- بڕوانه: النجاشي: المصدر السابق، ص74.
7- بڕوانه: المحمدي، فتح الله: المصدر السابق ص 16.
8- برِوانة: الخوئي: المصدر السابق، ص 197. الخرم آبادي، آية الله حسن طاهري: تحريف القرآن أسطورة أم واقع، ترجمة: تحسين البدري، المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الإسلامية، طهران، ط1، 2001، ص 25.
9- بڕوانه: السيوطي: الإتقان في علوم القرآن، تحقيق: مكتب الدراسات القرآنية، المملكة العربية السعودية، 2/406،
10- بڕوانه: الخوئي: : المصدر السابق، ص 200.
11- پایه‌ی شێخ سه‌دوق‌و ئه‌بو جه‌عفه‌ری تووسی لای شیعه وه‌ك بوخاری‌و موسلیم وایه لای سوننه.
12- بڕوانه: الصدوق: الاعتقادات، تحقيق: عصام عبد السيد، المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد،قم، ط1، ص 84. الطوسي: التبيان في تفسير القرآن، دار إحياء التراث العربي، بيروت، د.ت، 1/3. الطبرسي: مجمع البيان في تفسير القرآن، دار العلوم، بيروت، ط1، 2005، 1/14. المحمدي، فتح الله: سلامة القرآن من التحريف، ص65.
13- بڕوانه: الطباطبائي: الميزان في تفسير القرآن، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ط1، 1997، 1/102. البلاغي، محمد جواد: آلاء الرحمن في تفسير القرآن، دار إحياء التراث العربي، بيروت، د.ت، 1/25. المظفر، محمد ڕضا: عقائد الإمامية،د.ط، د.ت، ص 47. الخوئي: المصدر السابق ص 200. المحمدي، فتح الله: المصدر السابق ص16.
14- الصدوق: المصدر السابق، ص 84.
15- الطوسي: التبيان في تفسير القرآن 1/3.
16- الفيض الكاشاني: تفسير الصافي، تحقيق: الشيخ حسين الأعلمي، مكتبة الصدر، تهران، ط3، 1415ه، 1/51، الوافي، مكتبة الإمام أمير المؤمنين علي عليه السلام، أصفهان، د.ت، 5/1778.
17- آل كاشف الغطاء، محمد الحسين: أصل الشيعة وأصولها، دار الأضواء، بيروت، ط1، 1990، ص 143.
18- الخوئي: المصدر السابق، ص 200.
19- الهندي، ڕحمة الله: إظهار الحق، دار إحياء التراث الإسلامي، الدوحة، ص 438. دراز، محمد عبدالله: مدخل إلى القرآن الكريم، ترجمه من الفرنسية:محمد عبدالعظيم علي، دار القلم، الكويت، 1984، ص 39. أبوزهرة، محمد: الإمام الصادق، حياته عصره، آراؤه وفقهه، دار الفكر العربي، القاهرة، د.ت، ص 296. الغزالي، محمد: ليس من الإسلام، دار الشروق، القاهرة، د.ت ص 57. العلائي، صادق: إعلام الخلف بمن قال بتحريف القرآن من أعلام السلف، مركز الآفاق للدراسات الإسلامية، قم، 1425ه، ص 197.
20- أخرجه البخاري في صحيحه(6829) ومسلم في صحيحه (1691) وأبو داود في سننه (4418) والترمذي في سننه (1432) والنسائي في الكبرى (7156) وابن ماجه في سننه (2553) ومالك في الموطأ (1558)، وأحمد في مسنده (391) وابن حبان في صحيحه (413) وعبدالرزاق في المصنف (13329) وغيرهم من أصحاب السنن والمسانيد.
21- أخرجه أبو داود في سننه (4418) وأورده الألباني في (صحيح سنن أبي داود).
22- النووي: شرح صحيح مسلم، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي –بيروت،د.ت، 6/251.
23- أخرجه الحاكم في المستدرك (8070) والطبراني في المعجم الكبير (867) وقال الحاكم: هذا الحديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه.
24- أخرجه مسلم في صحيحه (1452) وأبوداود في سننه (2062) والترمذي في سننه (1150) والنسائي في الكبرى (5425) وابن ماجه في سننه (1942) وغيرهم.
25- أخرجه مسلم في صحيحه (1050).
26- أخرجه البخاري في صحيحه ( 6437) ومسلم في صحيحه (1049) وأحمد في مسنده (3501) وابن حبان في صحيحه (3231) وغيرهم.
27- أخرجه الترمذي في سننه (3793) وقال: هذا حديث حسن صحيح.
28- برِوانة: الجصاص: الفصول في الأصول، تحقيق: عجيل جاسم النشمي، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، الكويت، ط2، 1994، 2/253. الزركشي: البحر المحيط في أصول الفقه، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، الكويت، ط1، 1988، 4/103. الشوكاني: إرشاد الفحول إلى تحقيق الحق من علم الأصول،تحقيق: أبو حفص سامي بن العربي الأثري، دار الفضيلة، الرياض، ط1، 2000، 2/805.
29- بڕوانه: الشيرازي: اللمع في أصول الفقه، دار ابن كثير، بيروت-دمشق، ط3، 2002،ص 126. الزركشي: المصدر السابق 4/103.
30- بڕوانه: الزركشي: المصدر السابق 4/104. ڕضا، محمد ڕشيد: تفسير القرآن الحكيم، دار المنار، ط2، 1947، 1/415. الخضري، محمد: أصول الفقه، المكتبة التجارية الكبرى، مصر، ط6، 1969، ص263. الرافعي، مصطفى صادق: إعجاز القرآن والبلاغة النبوية، دار الكتاب العربي، بيروت، 2005، ص 32. أبو زهرة، محمد: المعجزة الكبرى القرآن، دار الفكر العربي، د.ت، ص 43. الغزالي، محمد: كيف نتعامل مع القرآن، شركة نهضة مصر، ط7، 2005، ص 82، نظرات في القرآن، شركة نهضة مصر، ط6، 2005، ص 195. الصالح، صبحي: مباحث في علوم القرآن، دار العلم للملايين، بيروت، ط10،1977، ص265. الغماري، عبدالله بن الصديق: ذوق الحلاوة ببيان امتناع نسخ التلاوة، جمعية آل البيت للتراث والعلوم الشرعية، فلسطين، د.ت، ص 10. الزلمي، مصطفى: أصول الفقه في نسيجه الجديد، نشر إحسان للنشر والتوزيع، ط1، 2014، ص 428.
31- بڕوانه: الشيرازي: المصدر السابق، ص 131. الزركشي: المصدر السابق 4/78. أبو زهرة، محمد: أصول الفقه، دار الفكر العربي، القاهرة، 2006، ص 176.
32- بڕوانه: الشيرازي: المصدر السابق، ص 122. أبو زهرة، محمد: أصول الفقه،ص 175.
33- الغماري: المصدر السابق، ص 11.
34- بڕوانه: الكردي، أوميد عثمان: عقوبة الإعدام في الشريعة الإسلامية، مؤسسة الرسالة ناشرون، بيروت، ط1، 2008، ص 209.
35- الصالح، صبحي: المصدر السابق، ص 265. الغماري: المصدر السابق، ص 11.
36- بڕوانه: الغماري: المصدر السابق، ص 10. الزلمي، مصطفى: التبيان لرفع غموض النسخ في القرآن، مكتب التفسير، أربيل، ط1، 2000، ص 84. الكردي: المصدر السابق، ص 198.
37- بڕوانه: الزلمي، مصطفى: أصول الفقه في نسيجه الجديد، ص 431.
