توێژەر: فەرید دڵشاد محەمەد

بەرایی:

یەكێك لە گرنگترین ئەو گۆڕانكارییانەی لە دوای سەرهەڵدانی داعش لە عێراق درووستبوو، بەهێزبوونی چەند گرووپێكی چەكداری بوو، كە دواتر لەناو گرووپەكانی حەشدی شەعبیدا كۆكرانەوە و ڕەوایەتیی ئاینی و یاساییان وەرگرت، بەڵام هەڵەیەكی مێژووییە سەرەتایی درووستبوون و سەرهەڵدانی گرووپەكانی حەشدی شەعبی ببەستینەوە بەهاتنی داعش بۆ ناو خاكی عێراق، چونكە پێشتر چەندین گرووپی چەكداریی شیعە بە پشتیوانی ئێران لە عێراق درووستبوو، بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوحۆ ڕۆڵێ‌ بەرچاویان لەسەر گۆڕەپانی سیاسی و سەربازیی عیراقدا هەبوو، ئاشنابوون بەهەڵوێستی سەركردەكانی نزیك لە ئێران لەبارەی حەشدی شەعبی، دوای باسكردنی ڕۆڵی ئێران لە درووستبوونی گرووپەكانی حەشدی شەعبی و وەلائیان بۆ مەرجەعییەتی قوم پاڵنەری سەركی بوون بۆ هەڵبژاردنی ئەم توێژینەوەیە.

ڕۆڵی ئێران لە درووستبوونی گرووپەكانی حەشدی شەعبی

بە درێژایی دەیان ساڵی ڕابردوو، گۆڕەپانی سیاسی و ئاسایشى عێراق چەندین گرووپی چەكداری ناڕێكخراو و (میلیشیا)ی جۆراوجۆری بەخۆیەوە بینیوە، هەریەكەیان سەربە مەزهەبێك یان لایەنێكی سیاسيی دیاریكراو بوون، بەهۆكاری جیاواز و لە ژێرناوی جۆراوجۆردا درووستبوون، هەربۆیە هەڵەیە سەرەتای درووستبوونی گرووپەكانی حەشدی شەعبی ببەستینەوە بە سەرەتای هاتنی داعش بۆ عێراق، چونكە پێش درووستبوونی هێزەكانی حەشدی شەعبی، چەندین گرووپی چەكداری تایبەت بە مەزهەبی شیعە لە ناو خاكی عێراق و  دەرەوە هەبوون، لەهەر قۆناغێكدا ئێران ڕۆڵی لە درووستبوون و پاڵپشتیكردنی ئەم گرووپانەدا هەبووە.

قۆناغی یەكەم: سەرەتای دەركەوتنی گرووپە چەكدارەكانی سەربە مەزهەبی شیعە دەگەڕێتەوە بۆ كاتی جەنگی عێراق-ئێران (1980-1988)، لەوكاتەدا حكومەتی عێراق بە سەرۆكاتی (سەدام حسێن) سەرۆككۆماری عێراق، هەڵمەتێكی بۆ سەركوتكردنی لایەن ئۆپۆزسیۆنە شیعەكان دەستپێكرد، بەتایبەت (حزبی دەعوەی ئیسلامی)، ئەندام و لایەنگرانی ئەو حزبە ڕووبەڕووی گرتن، ئەشكەنجە و لەسێدارەدان بوونەوە، لە (31/3/1980) سەدام حسێن بڕیارێكی دەركرد هەركەسێك ئەندام و لایەنگری حزبی دەعوە بێت لەسێدارە بدرێت، بۆ نموونە: لە (9/4/1980)، ( محەمەد باقر سەدر) یەكێكبوو لە دامەزرێنەرانی ئەو حزبە لە سێدارەدرا، ئیتر لەوكاتەوە ئەندامانی حزبی دەعوە بەرەو ئێران و سووریا هەڵاتن. لە ساڵی (1980 ) بە هاوكاری ئێران ئەندامە هەڵاتووەكانی حزبی دەعوە و ئەو سەربازانەی عێراق، كە لە جەنگەكەدا بەدیل گیرابوون هێزكیان دروستكرد بەناوی (هێزی شەهید سەدر) لەنزیك شاری (ئەهوازی) ئێران، ژمارەیان (7000) چەكدار دەبوو، لەو ساڵە بەدواوە چەندین سەربازگەی دیكەیان لە ناوچەكانی (دهلران، ئیلام و باختەران) لە نزیك سنووورەكانی ئێران و عێراق، كردەوە. ئەم هێزە هاوشانی سوپای ئێران لە جەنگی عێراق-ئێران بەشداریانكرد و بەسەدان كەسيان لێ كوژران و برینداربوون. ⁽¹⁾

هەر لەماوەیەدا، بەهاوكاری ئێران (لیوای 9ی بەدر) درووست دەبێت، كە باڵی سەربازيی (ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لە عێراق) بووە، بە سەرۆكایەتی (محەمەد باقر حەكیم)، (لیوای 9ی بەدر) یەكەم هێزی چەكداری شیعەكان بوو، كە جۆرێك لە سەربەخۆيی هەبوو، لەلایەن ئێران بەچەكی قوورس پڕچەك كرابوون، تانك، تۆپ و زرێپۆشیان هەبووە، ئەم لیوایە لە ناوچەكانی باكووور و باشوووری عێراق ئۆپەراسیۆنی سەربازییان دەكرد، بەتایبەت لە (هۆڕەكانی عێراق، ناوچە سنوورییەكانی بەسرە، حاجی ئۆمەران و باختەران، (لیوای9ی بەدر) ڕۆڵی كاریگەریان هەبوو لە شەڕی ئێران –عێراق.⁽²⁾ لەم قۆناغەدا ئێران ڕۆڵی سەرەكی بینی لە درووستبوون، پڕچەككردن، ڕاهێنانكردن و بەهێزكردنی  گرووپە چەكدارە شیعەكان، بەتایبەت دامەزراندنی لیوای بەدر، ئێران سوودی لەم گرووپانە وەردەگرت بۆ جەنگ لەگەڵ عێراق، هاوكات دەیەویست لە ڕێگەی ئەندام و لایەنگرانی ئەم گرووپە چەكدارییانەوە بوونی لە عێراق هەبێت، لەبەرامبەردا ئەم گرووپانە ئێرانیان وەك پەناگەیەك بەكاردەهێنا لە ترسی ئەو هەڕەشانەی لەلایەن حكومەتی ئەوكاتی عێراقەوە دەكرایە سەریان، هەموو ئەمانە هۆكار بوون بۆ درووستبوونی چەند گرووپێكی چەكداری شیعە لەوكاتەدا، سەرەڕای ئەوە هاوكاری ئێران بۆ درووستكردنی گرووپی چەكداری شیعەی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ هاومەزهەبی نێوانیان كە سەر بە مەزهەبی شیعە بوون و یەك دووژمنی هاوبەشیان هەبوو لەوكاتەدا، كە حكومەتێكی سووننە  مەزهەب بوو لە عێراق.⁽³⁾دیارە درووستبوونی لیوای بەدر لەم قۆناغەدا سەرەتایەك بوو بۆ ئەوەی شیعەكانی عێراق ببنە خاوەنی گرووپی چەكداری بۆ پارێزگاریكردن لەخۆیان لە داهاتووشدا هەر ئەم گرووپە دەبێتە بەشێكی سەرەكی لە گرووپەكانی حەشدی شەعبی.

قۆناغی دووەم: دواى ڕووخاندنی حكومەتی عێراق لە ساڵی (2003) لەلایەن هێزەكانی هاوپەیمانان بەسەرۆكایەتی ئەمریكا، ژمارەیەك گرووپی چەكداریی  جیاجیا دەركەوتن، ئەم گرووپانە وەك كۆمەڵێك گرووپی جیهادی دژی داگیركاری هاوپەیمانان شەڕیان دەكرد، كە خۆیان دەبینییەوە لە (سوپای مەهدی، عەسائیبی ئەهلی حەق، سرایا یوم الموعود، بزووتنەوەی نوجەبا، كەتائیبی حزبوڵڵا-عێراق، كەتائیبی ئەبولفەزڵ عەباس، سەرایا سەلام، عەسائیبی ئەهلی حەق و بزوتنەوەی نوجەبا.⁽⁴⁾ لەم قۆناغەشدا ئێران ڕۆڵی سەرەكی هەبوو لە دروستكردنى گرووپە چەكدارە شیعەكان لە عێراق، ئێران لەلایەك دەیویست لەڕێگەی دروستكردن و پاڵپشتیكردنی گرووپی چەكداريی شیعە لە عێراق بەربەست بۆ هەژموونی وڵاتانی خۆرئاوا دابنێت لە ناوچەكە، كە وەك هەڕەشەیەكی مەترسیداری داهاتوو بۆ سەر بەرژەوەندییەكانیان لێی دەڕوانى، لەلایەكی دیكەوە مەبەستی بوو لە ڕێگەی ئەو گرووپە چەكدارانەوە جارێكی دیكە پرۆژەی (هەناردەكردنی شۆڕش) بۆ دەرەوە زیندوو بكاتەوە.⁽⁶⁾ بەسوودوەرگرتن لەو پەیوەندییە مێژوویی و قووڵەی لەگەڵ گرووپە چەكدارەكانی شیعە هەیبوو، ئێران ئەو دەرفەتەی قۆستەوە، ئەوە بوو لە (2/4/2004)، (موقتەدا سەدر) ڕێبەری ڕەوتی سەدر لە وتاری نوێژی هەینی دامەزراندنی (سوپای مەهدی) بە فەرمی ڕاگەیاند، كە ئامانج لێی شەڕكردن بوو دژی داگیركاری هێزەكانی هاوپەیمانان.⁽⁷⁾

لە نێوان ساڵانی (2003-2008) لایەنگرانی موقتەدا سەدر چەندین خۆپیشاندانیان لە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق ئەنجامدا و داوای چوونە دەرەوەی هێزەكانی هاوپەیمانانیان كرد، هەر لەو میانەیەدا شەڕی (سوپای مەهدی) دژی هێزەكانی هاوپەیمانان و سوپای عێراق لەو ماوەیەدا بەردەوام بوو، لەهەمان كاتدا (فەیلەقی  قودس)ی سەر بە ئێران سەرەڕای پێشكەشكردنی هاوكاری دارایی و سەربازیی، مەشق و ڕاهێنانی سەربازیی بەسوپا مەهدی  و گرووپە چەكدارەكانی دیكەی شیعە دەكرد.⁽⁸⁾ لە ساڵی (2006) گرووپێكی چەكداری شیعە بەناوی (عەسائیبی ئەهلی حەق) بەسەركردایەتی (قەیس خەزعەلی) بەهۆی بوونی ناكۆییەوە لە دیدگا و چۆنییەتی كاركردن و كێشەی ئیدارەدان و …هتد، جیابوونەوەی خۆیان لە (سوپای مەهدی) ڕاگەیاند، ئەم گرووپە لایەنگری ئێران بوون ، لەو كاتەدا چەندین هێرشیان لە دژی هێزەكانی هاوپەیمانان ئەنجام دەدا.⁽⁹⁾لە ساڵی (2008 تا ساڵی 2010)  گرووپە چەكدارە شیعەكان چالاكییەكانیان لاواز بوو، بەڵام لە دوای ساڵی (2010 ) ئێران ژمارەیەك گرووپی چەكداری شیعەی زیندووكردەوە، هەندێك گرووپی دیكەی نوێی درووستكرد، خۆیان دەبینییەوە لە ( ڕێكخراوی بەدر، عەسائیبی ئەهلی حەق، بزووتنەوەی نوجەبا، كەتائیبى حزبوڵڵا، كەتائیبى سەیدولشوهەدا، كەتائبى ئیمام عەلی، كەتائیبى جوندولئیمام).⁽¹⁰⁾ ئامانج لە درووستبوونی ئەو گرووپە چەكدارە شیعانە بۆ سەركوتكردنی ئەو ناڕەزایی و خۆپیشاندانانە بوو لە ساڵی (2013) لە ناوچە سووننەكان دژی حكومەتەكەی مالكی سەریهەڵدابوو، لەو كاتەدا سەدر بەهۆی ناكۆكی لەگەڵ مالكی پاڵپشتی لە داواكاری سووننەكان دەكرد، لە هەمان كاتدا بەهۆی لاوازی سوپای عێراق، نوورى مالكی پشتی بەو گرووپە چەكدارە شیعانە بەستبوو بۆ شەڕ دژ بە شانەی نوستووی ڕێكخراوی (قاعیدە) و داعش لە عێراق.⁽¹¹⁾

لەم قۆناغەدا بۆ یەكەمینجار لەسەر داواكاری ئێران ئەو گرووپە چەكدارە شیعانە ئەركیان لە دەرەوەی سنوورەكانی عێراق پێ سپێردرا، هەندێك لەو گرووپانە، كە زۆر نزیكبوون لە ئێران لەكاتی سەرهەڵدانی (جەنگی ناوخۆی سووریا) لە ساڵی (2011)  نێردران بۆ سووریا بۆ پاراستنی مەزارگە پیرۆزەكانی شیعە لەو وڵاتە و  پاڵپشتیكردن لە سوپای (بەشار ئەسەد) سەرۆكی سووریا.⁽¹²⁾ ئەو گرووپانە بە تایبەت كە (تائیبی سەیدولشوهەدا) لە پارێزگاكانی سووریا هاوشانی سوپای بەشار ئەسەد شەڕیان دەكرد لە دژی چەكدارە ئۆپۆزسیۆنەكانی سووریا و بەرەی نوسرەو داعش.⁽¹³⁾ درووستبوونی بۆشايی ئەمنی لەدوای ڕووخانی بەعس و بە ئامانجگرتنی شیعەكان لەلایەن گرووپە  جیهادییە سووننەكان وایكرد شیعەكان بۆ بەرگریكردن لە خۆیان، بیر لە دروستكردنی گرووپی چەكداری بكەنەوە، هاتنی هێزەكانی هاوپەیمانان بۆ ناو خاكی عێراق، بیانویەكی ئاینی و نیشتمانی دایە دەست هەندێك لە كەسایەتی شیعە بۆ ئەوەی گرووپی چەكداری تایبەت بەخۆیان دروستبكەن، تاكو ڕووبەڕووی هێزەكانی هاوپەیمانان ببنەوە.⁽¹⁴⁾ لەكۆتایدا كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق لە (31/10/2011) بە بڕیاری (باراك ئۆما)ى سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا هەلێكی گەورەی ڕەخساند بۆ گرووپە چەكدارە شیعەكان تاكو بەشێوەیەك لە شێوەكان بەهاوكاری و پشتیوانی ئێران خۆیان زیاتر ڕێكبخەنەوە و پێگەی خۆیان قایمتر بكەن.⁽¹⁵⁾ حكومەتە یەك لەدواییەكانی عێراق هێندە بەهێز و دامەزراوەیی نەبوون، كە عێراق لە قۆناغێكی ناسەقامگیریی بەرەو كەناری ئارامی ببەن، شكستهێنانی سوپایەكی تۆكمە و دوور لە كاریگەری مەزهەبی و ئائیفی دابمەزرێنێت، بەڵكو ئەو هێزانەیان گۆڕان بۆ هێزگەلێكی تائیفی و باڵادەستبوونی لایەنێكی دیاریكراو بة پشتيوانى ئێران، هەموو ئەوانە هۆكار بوون بۆ درووستبوون و بەهێزبوونی گرووپەكانی شیعە لە دوای ساڵی (2003).⁽¹⁶⁾ ئەم گرووپانە لەم قۆناغەشدا ئێران هاوكارییان بووە دواتر دەچنە ناو ڕیزەكانی حەشدی شەعبییەوە.

قۆناغی سێیەم: دوای ئەوەی ئەوەی داعش لە (10/6/ 2014) لە سنوورەكانی سووریاوە هێرشێكى فراوانی كردەسەر شاری (موسڵ) و بەتەواوەتی كۆنتڕۆڵیانكرد.⁽¹⁷⁾ لەو هێرشەدا (2 فرقە)ی سوپای عێراق بەتەواوی شكستیخوارد، هەڵوەشانەوە، ژمارەیان (25) هەزار سەرباز دەبوو،  جگە لەوە  (10) هەزار پۆلیسی فیدڕاڵی عێراق تێكشكان و پاشەكشەیان كرد.⁽¹⁸⁾  بەهۆی بەردەوامی مەترسییەكانی داعش، (نووری مالكی) كە ئەو كات سەرۆك وەزیران بوو و لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەكرا  كۆمەڵێك ڕێوشوێنی خێرای گرتەبەر و هێزی پشتیوانی درووستكرد بۆ پاڵپشتیكردن لە سوپای عێراق، ئەنجومەنی وەزیران لە (11/6/2014) بڕیاری ژمارە (301) دەركرد دەسەڵاتی زیاتریدا بە سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ ڕێكخستنی خۆبەخشەكان و پاڵپشتیكردنی لۆجستی و داراییان بۆ ڕووبەڕووبونەوەی داعش ئەوە بەسەرەتایەك بۆ درووستبوونی (حەشدی شەعبی) دادەنرێت.⁽¹⁹⁾ لەماوەی دوو ڕۆژدا داعش توانى دوای كۆنتڕۆڵكردنی موسڵ بەرەو ناوچەكانی دیكەی عێراق پێشڕەوی بكەن.⁽²⁰⁾ خێرا داڕووخانی هێزە ئەمنییەكانی عێراق و درووستبوونی مەترسی لەسەر بەغدادى پایتەخت، وایكرد (عەلی سیستانی) بێتەسەرخەت و لە (13/6/2014) فەتوانی (جیهادی كیفائی)دەركرد، تیایدا داوایكرد ئەو هاووڵاتیانەی توانای چەك هەڵگرتیان هەیە بچنە ڕیزەكانی سوپاوە بۆ شەڕكردن دژی داعش، فەتواكەی سیستانی پشتیوانییەكی مەعنەوی گەورە بوو هەم ڕیزەكانی حەشدی شەعبی زياتر كرد لەهەمانكاتدا بەرگێكی شەرعی پێدان.⁽²¹⁾ دوای پێنج ڕۆژ لە فەتواكەی (عەلی سیستانی) ئەنجومەنی وەزیرانى عێراق لە (18/6/2014) فەرمانی دیوانی ژمارەی(47)ی دەركرد و (دەستەی حەشدی شەعبی) پێكهێنا بۆ بە ڕێوەبردنی خۆبەخشەكان.⁽²²⁾ 

لەم قۆناغەدا گرووپەكانی حەشدی شەعبی لە سێ‌ بەشدا خۆیان دەبینییەوە، بەشی یەكەمى ئەم گرووپانە پێشتر لە عێراق بوونیان هەبوو و سەركردەكانیان لە ناو پرۆسەی سیاسی عێراق بەشدار بوون سەر بەئێران بوون و هاوكاری دارایی و لۆجستیان لێ‌ وەردەگرت، بەڵام بە بڕیارەكەی مالكی و فەتواكەی سیستانی  لەناو گرووپەكانی حەشدی شەعبی خۆیان ڕێكخستەوە  و شەرعیەتی سیاسی و ئایینییان بۆخۆیان مسۆگەر كرد، كە پێكهاتبوون لە ( كەتائیبی حزبوڵڵا، سەرایا سەلام، ڕێكخراوی بەدر، عەسائیبی ئەهلی حەق، بزووتنەوەی نوجەبا، كەتائیبی سەیدولشوهەدا،…هتد)، هەچەندە پەیامەكەی سیستانی بۆ ئەوەبوو، كە خۆبەخشەكان بچنە ناو ڕیزی سوپا، بەڵام  مالكی، هادی عامری و قەیس خەزعلی ئەو هەلەیان قۆستەوە توانیان سەدان گەنجی خۆبەخش بێننە ناو ئەو گرووپە چەكدارانەی سەرپەرشتیان دەكرد باڵادەستی ئەو سەركردانەی نزیك لە ئێران وایكرد گرووپەكانی حەشدی شەعبی زیاتر مۆركی ئێرانی بوون وەربگرن هاوشێوەی سوپای پاسداران جموجوڵ بكەن.⁽²³⁾بەشی دووەمی گرووپەكانی حەشدی شەعبی خۆی دەبینییەوە لەوگرووپە خۆبەخشانەی كە بەدەم فەتواكەی سیستانییەوە چوون و ڕاستەوخۆ دوای فەتواكە درووستبوون، كە زۆربەیان شارەزای شەڕكردن نەبوون و هیچ ئەزموونێكی سەربازییان نەبووە.⁽²⁴⁾ لە نموونەی ئەو گرووپانەی ڕاستەوخۆی دوای فەتواكەی سیستانی درووستبوون (لیوای ئەنساری مەرجەعی، لیوای عەلی ئەكبەر، فرقەی عەباسی قیتالی، فرقەی ئیمام عەلی قیتالی…هتد)  هەموو ئەم گرووپانە شیعە بوون لەلایەن ئەو گرووپەی حەشدی شەعبییەوە كۆنتڕۆڵ كرابوون، كە پێش هاتنی داعش لە عێراق بوونیان هەبوو.⁽²⁵⁾بەشی سێیەمی گرووپەكانی حەشدی شەعبی ئەو گرووپانە بوون بەدرێژایی ماوەی شەڕی داعش پێكهاتن، یەكێك لە سیما دیارەكانی ئەم قۆناغە ئەوەبوو كە ئەندامەكانیان تەنیا شیعە نەبوو، بەڵكو سووننە، مەسیحی و شەبەك، لە هەندێك ناوچە كوردیان تێدابوو، بۆ نموونە، لەو گرووپانەی لەم قۆناغەدا درووستبوون وەك (ليوای زولفەقار، حشدى شەبك، كەتائیبی بابلیون،… هتد) كە داوتر ئەم گرووپانە بوون بە پاشكۆی ئەو گرووپانەی نزیك لە ئێرانن لەناو گرووپەكانی حەشدی شەعبیدا.⁽²⁶⁾

لەم قۆناغەدا ئێران ڕۆڵی بەرچاو و كاریگەری گێڕا لە درووستبوون و بەهێزبوونی گرووپەكانی حەشدی شەعبی و گرێدانەوەی بەشێكی زۆریان بە  ئەجێندای خۆیەوە، ئەگەر تاكو هاتنی داعش بۆ عێراق، دەستوەردانی ئێران لە عێراق تاڕادەیەك شاراوە بووبێت، ئەوا لە دوای ساڵی (2014) بە ئاشكرا بەڕوونی دەبینرا، هەر لەسەرەتای هاتنی داعش بۆ عێراق، ئێران بەزوویی پاڵپشتی ئەو گرووپانەی حەشدی شەعبی كرد كە ئامادەییان هەبوو، بەپێی زانیارییەكانی لێپرسراوانی ئەمریكا لە كۆی (100) هەزار چەكداری حەشدی شەعبی، كە شەڕی داعشیان دەكرد (60) هەزار چەكداریان لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دارایی و لۆجستی دەكران.⁽²⁷⁾ لەكۆتاییدا دەگەینەوە ئەو ئەنجامەی، كە بەشێكی زۆر ئەم گرووپانەی حەشدی شەعبی بە قۆناغ بەندیی و بەپشتیوانی ئێران درووستبوون و ڕۆڵ و پێگەیان بەئاشكرا وەك كارتێكی بەهێزی ئێران لەسەر گۆڕەپانی سیاسی- سەربازیی عێراق دژ بە ڕكابەرە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی خۆی بەكارییان بهێنێت، هێرشەكانی داعش بۆسەر عێراق و گرتنی موسڵ بووە هۆی زۆربوونی ژمارە و ئەندامانی ئەم گرووپانە، بە تایبەت لەدوای فەتوای سیستانی. لەمیانەی شەڕی ئەم گرووپانە بۆ پاڵپشتی سوپای عێراق دژی داعش بۆ سەر ناوچە جیاوازەكانی عێراق ڕۆڵی ئێران بە ئاشكرا لە جووڵەى ئەم هێزانەدا لەسەر گۆڕەپانەكە ڕەنگی دەدایەوە لەبەرگێكی تائیفی و مەزهەبیدا.

وەلائی گرووپەكانی حەشدی شەعبی بۆ ئێران

دیاریكردنی ئاڕاستەی فیكریی و وەلائی گرووپەكانی حەشدی شەعبی یەكێكە لەو كایە لێڵ و نادیارانەی لەبارەی حەشدی شەعبی و دابەشبوونیان بەپێی مەرجەعە دیار و خاوەن نفوزكان باسوخواسی جۆراوجۆری لەبارەوە دەكرێت، حەشدی شەعبی بەشێوەیەكی گشتی وەلائیان بۆ مەرجەعەكانی ناوەوە و دەرەوەی عێراق هەیە، كاریگەرن بە فەتوای مەرجەعەكانیان نەك بڕیای حكومەت. بەجۆرێك لە كۆی (67) گرووپی شیعەی ناو حەشدی شەعبی (44) گرووپیان پێڕەوی لە ئایەتوڵڵا (عەلی خامنەیی) ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێران دەكەن، و ژمارەیان(70) هەزار چەكدار دەبێت.⁽²⁸⁾

 ئەو گرووپانە بەهێزترين گرووپەكانی ناو حەشدی شەعبین، دڵسۆزیی وەلائی خۆیان بە ئاشكرا بۆ خودی عەلی خامنەیی دەربڕیوە، دیارترین گرووپەكانی لە (ڕێكخراوی بەدر، عەسائیبی ئەهلی حەق، كەتائیبی سەید شوهەدا، كەتائیبی حزبوڵڵا⁽²⁹⁾، كەتائیبی ئەبو فەزڵ عەباس، بزووتنەوەی نوجەبا و سرایا خۆراسانی) پێكدێن، ئەم گرووپانە پەیوەندییەكی مێژوویی، سیاسيی و سەربازیی تووندوتۆڵ و هەماهەنگییەكی بەهێزیان لەگەڵ تاران هەیە، بەتایبەت لەگەڵ (فەیلەقی قودس)ی سەر بە سوپای پاسدارانی ئێران، جگەلەوەی هاوكاری دارایی و سەربازیی لە حكومەتی عێراق وەردەگرن، لەهەمانكاتدا لەلایەن ئێرانەوە هاوكاری لۆجستیان بۆ ڕەوانە دەكرێت و بەچەكی جۆراوجۆر پڕچەككراون⁽³⁰⁾. جگە لەوە ئێران لە ڕێگەی ئەم گرووپانەوە ڕێگەیەكی لە شارۆچكەی (قائیم)ی سەر بە پارێزگای (ئەنبار)، كە ئێرانی بە ڕێگەی وشكانی گەیاند بە (دیمەشق) و لەوێوە بۆ لوبنان و دەریای ناوەڕاست، ئەمەش بەدیهێنانی بەشێك لە ستراتیژ و پلانی درێژخایەنی ئێران بوو بۆ گەیشتن بە ئاوی دەریای ناوەڕاست بۆ تەواوكردنی پڕۆژەی ستراتیجی (هیلالی شیعى) لە وڵاتانی عێراق و سووریا و لوبنان بۆ بەرەنگاربوونەوەی نفوزی و دەستڕۆیشتوویی ئەمریكا و ئەورووپا و بلۆكی سووننە بەسەرۆكایەتی سعودیە.⁽³¹⁾

ئەم گرووپانە كار بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئێران دەكەن لە سووریا، لە پارێزگای (بەسرە)وە واتە لە باشووری عێراق بۆ پارێزگای (دیالە) لە باكووری عێراق چەكدارانی ئەم گرووپانە بڵاوبوونەتەوە وەك پاسەوانی پاراستنی سنوورەكانی ئێران كاردەكەن بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەو مەترسیانەی هەڕەشەن بۆ سەر ئێران، هەروەها ئێستا بەشێك لەم گرووپانە وەك (ڕێكخراوی بەدر و عەسائیبی ئەهلی حەق) تەنيا لە چوارچێوەی گرووپی چەكدار خۆیان نابیننەوە، بەڵكو بەشداری پرۆسەی سیاسیان كردووە و فراكسیۆنیان لە ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەیە⁽³²⁾. لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018)ى ئەنجومەنی نوێنەران (47) كورسییان بەدەستهێنا.⁽³³⁾ لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) كورسییەكانیان بەڕێژەی بەرچاو كەمیكرد و (17) كورسييان بەدەستێنا.⁽³⁴⁾

لەبەر ڕۆشنایی ئەو زانیارییانەی سەرەوە كە خراونەتەڕوو دەتوانین بڵێین گرووپەكانی حەشدی شەعبی زۆربەیان وەلائیان بۆ عەلی خامنەیی هەیە و فەرمان، هاوكاریی دارایی و لۆجستی لە تارانەوە وەردەگرن، هەژموونیان بەسەر گۆڕەپانی سیاسيی و ئەمنيی عێراقدا هەیە و بەرژەوەندییەكانی ئێران لەناوچەكە دەپارێزن. لەبەرامبەردا گرووپەكانی سەر بەئێران لەڕووی ژمارەی كورسی و دەسەڵاتی سیاسی و پاشەكشەیان كردووە، ئەمەش لەداهاتوودا كاریگەری دەبێت لەسەر كەمبوونەوەی دەستوەردان و باڵادەستی ئێران لە عێراق و ناوچەكە.

حەشدی شەعبی لە تێڕواینی گرووپەكانی نزیك لە ئێران

سەبارەت بە هەڵوێستی سەركردە دیارەكانی ئەو گرووپانەی نزیكن لە ئێران لەگەڵ سەربەخۆ بوون و بەهێزبوونی حەشدی شەعبیدان، دژی ئەوەن حەشدی شەعبی بكرێتە بەشێك لە هێزە ئەمنییەكانی عێراق. بە پاڵپشتی ئێران هەوڵی ئەوە دەدەن حەشدی شەعبی ببێتە هێزێكی هاوتەریب  و شانبەشان لەگەڵ سوپای عێراق و هاوشێوەی (سوپای پاسداران)ی ئێران.⁽³⁵⁾ هەر لەوبارەوە (فالح فەیاز) سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە سەردانێكیدا بۆ تاران لە كۆبوونەوەی لەگەڵ (حسێن سەلامی) فەرماندەی گشتيی سوپای پاسداران خواستی وڵاتەكەی بۆ دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سوپای پاسداران لەلایەن حەشدی شەعبییەوە ڕاگەیاند بە ئامانجی ئەوەی لەداهاتوودا گرووپەكانی حەشدی شەعبی هەڵنەوەشێنەوە یان چالاكییەكانیان سنووردار بكرێن، تاكو لەسەرهەمان ئایدۆلۆژیای ئێران، دژایەتی بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا كاربكەن لە ناوچەكەدا.⁽³⁶⁾ تەنانەت خودی (عەلی خامنەیی) داوای لە سەركردەكانی عێراق كردووە حەشدی شەعبی نەخەنە نێو سوپای عێراقەوە و هەڵينەوەشێننەوە.⁽³⁷⁾

سەركردەكانی (حەشدی وەلائی) بە ئاشكرا كار بۆ بەرژەوەندییەكانی ئێران دەكەن و (جەنگی بریكاری) بۆ دەكەن و لەتارانەوە ئاڕاستە دەكرێن. دیارترین كەسایەتی (ئەبو مەهدی موهەندیس)بوو، كە بە جێگری (قاسم سولەیمانى) لە عێراق دادەنرا، لە چاوپێكەوتنێكی ڕۆژنامەوانیدا دەڵێت: “بەشانازییەوە من سەربازێكی حاجی قاسمم و ئەو نیعمەتێكی خوایە”⁽³⁸⁾. (ئەبو مەهدی موهەندیس) بە ئەندازیاری دامەزراندنی زۆربەی گرووپەكانى حەشدی شەعبی دادەنرێت، جگە لەوە خۆی سەرپەرشتیاری ڕاستەوخۆی (كەتائیبی حزبوڵڵا) بوو، هاوكات بەهۆی ئەوەی لەلایەن (قاسم سولەیمانى)ەوە پاڵپشتی دەكرا، هەژموونی تەواوی بەسەر زۆربەی هێزەكانی حەشدی شەعبیدا هەبوو، بڕیارەكانی نەك بەسەر (كەتائیبی حزبوڵڵا)، بەڵكو بەسەر زۆربەی گرووپەكانی حەشدی شەعبیدا دەسەپێنرا، (ئەبو مەهدی موهەندیس) پێیوابوو دەبێت حەشدی شەعبی بكرێت بە چەند یەكەیەكی بچوكتر و بەهێزتر، هەندێك گرووپی لەناویاندا جێبكرێنەوە، تاوەكو خەریكی چالاكییە نێودەوڵەتییەكان بن بۆ ئەوەی پاڵپشتی پڕۆژەی (بەرەی خۆڕاگری) بكەن.⁽³⁹⁾

 سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی (ئەبو مەهدی موهەندیس) دەڵێت:” ئێمە بە هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی ڕازینابین و هەركەسێك بیر لەوە بكاتەوە یان بیەوێت‌ حەشدی شەعبی لاواز بكات تاوانێكی گەورەیە”⁽⁴⁰⁾ هەروەها لە وتارێكیدا (ئەبو مەهدی موهەندیس) پێچەوانەی (على سیستانی)، كە بانگەوازی كردبوو خۆبەخشەكان بچنە ناو هێزە ئەمنییەكانی عێراق دەڵێت: “ئەگەر (دەستەی حەشدی شەعبی)يان دروستنەكردایە و خۆبەخشەكان بچوونایەتە ناو سوپا و پۆلیس، نەيان دەزانی چارەنووسيان بەكوێ‌ دەگەیشت، چونكە كۆگاكانی چەك لە ناوخۆی عێراق بەتاڵبوون. باسی لە وەشكردووە، تەنها بانگەوازی مەرجەعییەت هۆكاری درووستبوونی حەشدی شەعبی نەبووە، بەڵكو پاڵپشتی لۆجستی و دارایی ئێران هۆكاربوون بۆ درووستبوونی حەشدی شەعبى.⁽⁴¹⁾

بەهۆی ناكۆییەكانەوە (ئەبو مەهدی موهەندیس) بەردەوام هەوڵیداوە گرووپەكانی حەشدی شەعبی سەر بە مەرجەعیەتی نەجەف پەراوێزبخات زۆربەی پارە و هاوكاری لۆجستی بۆ حەشدی وەلائی خەرج دەكرد و كەمترین بڕى بەسەر گرووپەكانی حەشدی مەرجەعییەت و هێزەكانی سەر بە (موقتەدا سەدر)دابەش دەكرد،⁽⁴²⁾ جگە لەوە چەندین بڕیاری ئیداری و دارایی دەركردووە بۆ فشارخستنەسەریان تاكو بیانهێنێتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە و داوایلێكردوون پەیوەندیان لەگەڵ مەرجەعیەتی ئاینی بپچڕێنن هاوشێوەی ئەو گرووپانەی، كە پەیوەندییان لەگەڵ حزب ‌و ڕەوتە سیاسییەكانیان بڕیوە، بەڵام حەشدی مەرجەعییەت بەتەواوی ئەو داوایەیان ڕەتكردووەتەوە و  ڕایانگەیاندووە، بەوپێیەی (حەشدی مەرجەعییەت) پارتی سیاسی نین، كە هەوڵ بۆ دەسەڵات ‌و بەشداری لە هەڵبژاردندا بدەن، بەڵكو دامەزراوەی سەر بەدەوڵەتن.⁽⁴³⁾ لە وتەیەكیدا (ئەبو مەهدی موهەندیس) باسى لەوەكردووە، حەشدی شەعبی ئاسایشی دەوڵەتە، شوورای نیشتمانە، ناسنامەی عێراقە، دەستبەرداری حەشدی شەعبی نابێت تاكو ئەو كاتەی شەهید دەبێت”.⁽⁴⁴⁾ تەنانەت داوایكردبوو لەسەر بەڵگەنامەی مردنەكەی بنوسرێت “خۆبەخش لە حەشد” دوای مردنیشی ڕاسپاردەكەی جێبەجێكرا.⁽⁴⁵⁾ دەتوانین بڵێن (ئەبو مەهدی موهەندیس) جگە لەوەی ڕێگریكردووە لە هەڵوەشانەوەی گرووپەكانی حەشدی شەعبی هاوكات هەوڵی بەهێزكردنی داون، بەتایبەت حەشدی وەلائی، تاكو نەبنە بەشێك لە هێزە ئەمنییەكان، بەردەوام لەبەرژەوەندی ئێران و بۆ دژایەتیكردنی ئەمریكا بەكاريانبهێنێت و بیانكات بە لقێكی سوپای پاسداران لە عێراق. جگە لەوە (ئەبو مەهدی موهەندیس)  هەوڵێداوە ئەو گرووپانەی سەر بە ئێران نین فشاریان لێبكات، تاكو بیانخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، خۆ ئەگەر نەهاتن هەوڵی پەراوێزخستن و بێبەشبوونیانی داوە لە هاوكاری لۆجستی و دارايى، بۆ ئەوەی بەهێز نەبن و لەداهاتوودا ڕكابەری حەشدی وەلائی بكەن.

سەبارەت بە هەڵوێست و تێڕوانینی (هادی عامری) سەرۆكی ڕێكخراوی بەدر، لەگەڵ مانەوەی حەشدی شەعبییە و لەكاتی هەڵمەتی بانگەشە بۆ لیستی فەتح لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، حەشدی شەعبی بە پارێزەری عێراقییەكان لە قەڵەمدا و بەتووندی ڕەتیكردەوە، تێكەڵ بەسوپای عێراق بكرێن.⁽⁴⁶⁾ جگە لەوە لە ڕێوڕەسمی یادی كوژرانی (قاسم سولەیمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس)دا (هادی عامری) لە وتارێكيدا لەبەردەم لایەنگرانی حەشدی شەعبی ڕەتیكردەوە بەهیچ نرخێك سازش لەسەر حەشدی شەعبی بكەن و بە هێزێكی هەمیشەیی و خۆشەویست لەقەڵەمی دان.⁽⁴⁷⁾ كەواتە (هادی عامری) هاوشێوەی (ئەبو مەهدی موهەندیس) كاری بۆ هێڵە ئێرانییەكە كردووە، كە مانەوەی حەشدی شەعبییە وەك خۆی.

سەبارەت بە هەڵوێستی ئەو سەركردانەی حەشدی شەعبی نزیك لە ئێران، ( قەیس خەزعەلی) بەئاشكرا ئەوەی دەربڕیوە، كە ئامانجی حەشدی شەعبی پاراستنی فەرمانڕەوایی شیعەیە لە عێراق لە پاڵ ئەوەدا دژایەتی خۆی بۆ هەڵوەشاندنەوەی و تێكەڵكردنی حەشدی شەعبی لەگەڵ سوپای عێراق ڕاگەیاندووە و ئاشكرایكردووە :”بە تێكەڵكردنەوەیان حەشدی شەعبی تواناكانی لەدەستدەدات” پێیوایە زۆرینەی شیعەكان لەگەڵ مانەوەی حەشدی شەعبین، بەڵام كە هەندێكیان داوای تێكەڵكردنەوەيان دەكەن لەگەڵ هێزە ئەمنییەكان بۆ ئەوەیە لەڕووی سیاسییەوە لە ململانێكاندا بەسەر حەشدی شەعبی سەربكەون و جەماوەری نەمێنێت^.(48) (قەیس خەزعەلی) بنەڕەتی درووستبوونی هاوپەیمانی فەتح وەك باڵێكی سیاسی حەشدی شەعبی بۆ پاراستنی حەشدی شەعبی خۆى ناوبردووە و ئەگەر ئەو هاوپەیمانییە نەبێت ڕەنگە هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی بدرێت”.⁽⁴⁹⁾ لەلایەكی دیكەوە (قەیس خەزعەلی) باس لە بیروباوەڕی حەشدی شەعبی دەكات لە وتەیەكیدا دەڵێت “حەشدی شەعبی هەڵگری مافی خوێنی ئیمام حوسێنە و بەو بیڕوباوەڕەوە لە موسڵ جەنگاون”.⁽⁵⁰⁾بەپێی ئەو تێڕوانینەی (قەیس خەزعەلی ) بێت مانەوەی حەشدی شەعبی بۆ پاراستنی مەزهەبی شیعە و دژایەتی سووننەكان بەكاردەهێنن.

سەرەڕای دەرچوونی یاسای حەشدی شەعبی و بڕیارەكان بۆ ڕێكخستنەوە و تێكەڵكردنی گرووپەكانی حەشدی شەعبی لەگەڵ سوپای عێراق، بەڵام سەركردەى گرووپەكانى نزیك لە ئێران دەیانەوێت حەشدی شەعبی زیاتر بەهێز بكەن وەك دامەزراوەیەكی سەربەخۆ بمێنێتەوە، چونكە چارەنوسیان بەندە بە مانەوەی حەشدی شەعبی وەك هێز. لە دواین هەوڵیاندا ئەو گرووپانەی باڵی سیاسییان هەیە لە دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی (2021) هاوپەیمانێتییەكان بەناوی (هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی) پێكهێنا و لە دانوستانەكاندا لەگەڵ (موقتەدا سەدر) داوایانكردووە بەهيچ شێوەیەك حكومەتی داهاتووی عێراق كار بۆ ئەوە نەكات حەشدی شەعبی هەڵبوەشێنێتەوە و لە چەك داماڵدرێن.⁽⁵¹⁾

ئەنجام

گرووپەكانی حەشدی شەعبی بە قۆناغبەندی درووستبوون و لەسەرجەم قۆناغە مێژووییەكاندا ئێران ڕۆڵی هەبووە لە درووستبوونی گرووپەكانی حەشدی شەعبی، بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی خۆی بەردەوام پاڵپشتی لۆجستی و دارایی كردوون و لە ململانێكاندا دژی نەیارەكانی بەكاری هێناون و لەسەرو ئەوانەشەوە هاوكاری لۆجستی كردوون و بە ئاشكرا چەكی  بۆ ڕەوانەكردوون

گرووپەكانی حەشدی شەعبی سەر بە ئێران لەڕووی ژمارەی كورسی و دەسەڵاتی سیاسی و پاشەكشەیان كردووە، ئەمەش لەداهاتوودا كاریگەری دەبێت لەسەر كەمبوونەوەی دەستوەردان و باڵادەستی ئێران لە عێراق و ناوچەكە، سەرەڕای پاشەكشەیان لەڕووی جەماوەرەوە، بەڵام ئەوان ئامادە نبن دەستبەرداری دەسەڵات بن.

گرووپەكانی حەشدی شەعبی بەسەر مەرجەع و لایەنەكاندا دابەش بوون، زۆربەیان وەلائیان بۆ ئێران و خودی (عەلی خامنییەیی) ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران هەیە، بەشێكی دیكەیان سەر بە مەرجەعە ناوخۆییەكانی عیراقن، كە هەژموون و دەسەڵاتیان لەناو حەشدی شەعبیدا زۆر كەمە

گرووپەكانى نزیك لە ئێران دەیانەوێت حەشدی شەعبی وەك دامەزراوەیەكی سەربەخۆ بمێنێتەوە و نایانەوێت ئەم هێزە تێكەڵ بە سوپای عیراق بكرێتەوە و هەڵبوەشێنەوە، چونكە مانەوەیان لە دەسەڵات بەندە بە مانەوەی حەشدی شەعبی لەسەر گۆڕەپانەكە.

گرووپەكانی نزیك لەئێران دەیانەوێت حەشدی شەعبی هاوشێوەی سوپای پاسداران لێبكەن و پاڵپشتی پرۆژەی بەرەی خۆراگری بكات، چونكە هەندێكیان پێیان وایە تەنها فەتواكەی سیستانی نەبووە بۆ درووستبوونی  حەشدی شەعبی، بەڵكو ئێران لەپشت درووستبوونی ئەم گرووپانەوەیە

پەراوێز و سەرچاوەكان

1. صلاح عبد الرزاق، العراق و الاسلام السياسي و دوور الإسلام الشيعي و السني في العراق المعاصر، دار القناديل للنشر و التوزيع، بغداد، بدون السنة، ص373-374.
2. محمد العراقي، ايران ومستقبل الميليشيات المسلحة في عراق مابعد داعش، مجلة الدراسات الدراسات الارانية، الرياض، العدد3، 2017، ص117.
3. على المؤمن، سنوات الجمر، مسیرە الحركە الإسلامیە فی العراق 1957-1986، ط5، مركرز دراسات المشرق العربي، 2020، ص231-238.
4. محمد العراقي، المصدر السابق، ص117-118.
5. رائد حامد، الحشد الشعبي خلفيات التشكيل….الدوور والمستقبل، مركز الفكر الأستراتيجى للدراسات، اسطنبول، 2019، ص5.
6. رائد حامد، الحشد الشعبي خلفيات التشكيل….الدوور والمستقبل، مركز الفكر الأستراتيجى للدراسات، اسطنبول، 2019، ص5.
7. يوسف محسن، موسوعة الحرب الأهلية الطائفية في العراق، مجلد2، ط1، الدار العربية للموسوعات، بيروت، 2020، ص81-86 .
8. Frederick W. K. 2012. Iranian influence: in the Levant, Egypt, Iraq and Afghanistan. American enterprise institute. Pp.15-18.
9. Sam, W. 2012. The Resurgence of Asai’b Ahl Al-Haq. Institute for the Study of War. Pp.12.
10. منى علمي، أى مستقبل للحشد الشعبي في العراق، مركز الملك فيصل للبحوث و الدراسات الإسلامية، سعودية، 2018، ص9-10.
11. فيبى مار وإبراهيم المراشي، العراق في عهد المالكى والعبادي، ت:مصطفى نعمان أحمد، دار ميزوبوتاميا للنشر والتوزيع، 2018، ص85-88.
12. المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات، مستقبل الحشد الشعبي في العراق: بين سيادة الدولة وصراع المحاوور، المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات(سلسلة:تقدير الموقف)، قطر، 2019، ص2.
13. عباس الزيدي، آيات النزل، دار الصادق، بيروت، 2021، ص125-151.
14. Alaaldin, R. 2017. Containing Shiite Militias: The Battle for Stability in Iraq. Brooking Doha Center. Brookings Institution. Doha, Qatar. PP: 3-5.
15. Khalil, L. (2011). Iraq: what happens next? Australian Strategic Policy Institute. PP: 3.
16. جوين داريان، الفوضى التي نضموها الشرق الأوسط بعد العراق، ترجمة بسام شيحا، دار العربية للعلوم ناشرون، بيروت، 2018، ص31.
17. فواز جرجيس، داعش إلى أين؟ جهاديو مابعد القاعدة، مركز درسات الوةحدة العربية، بيروت، 2016، ص 178.
18. زينب شعيب، الحشد الشعبي الإستراتيجية الأمريكية و الحشد الشعبي في العراق، دار الحلاج للطباعة والنشر والتوزيع، بغداد، 2019، ص60.
19. حسنين توفيق إبراهيم،”الحشد الولائى” والدولة في العراق تحديات ممارسة السياسة ضغط السلاح المنفلت، تريندز للبحوس والأستشارات، الأمارات، 2021، ص22.
20. غلاء ڕزاك فاضل، الموقف الإيراني من سقزط الموصل بيد داعش 2014، مجلة خليج العربي، مركز دراسات البصرة و الخليج العربي، جامعة البصرة، العدد(1-2)،2019، ص4.
21. فاطمة محمد ڕضا علي الجابري، الأبعاد الإستراتيجية لثوورة الإمام الحسين وتأثيرها في قوة الحشد الشعبي لمحاربة تنظيم (داعش) الإرهابي، مركز العراق للدراسات، بغداد، 2019، ص119.
22. حسنين توفيق إبراهيم، المصدر السابق، ص24.
23. Mansour, Renad & Jabar Faleh A. “The Popular Mobilization Forces and Iraq’s Future”. Carneige Middle East Center. 2017. PP. 5-8.
24. يوسف محسن، موسوعة الحرب ال الأهلية الطائفية في العراق، مجلد3، ط1، الدار العربية للموسوعات، بيروت، 2020، ص91-92.
25. حسين احمد فرحان، حشد المرجعية هو الأساس،دراسات سيساية، مركز الفرات للتنمية للدراسات الأستراتيجية، النجف، 2019، ص33.
26. محمد العراقي، المصدر السابق، ص118-120.
27. رائد حامد، خلفيات التشكيل….الدوور والمستقبل، المصدر السابق، ص37-38.
28. هشام الهاشمي، الخلاف الداخلي في هيئة الحشد الشعبي، مركز صنع السياسات للدراسات الدولية والأستراتيجية، أسطنبول، 2020-ص4.
29. بێستوون حسێن عارف، گرووپە چەكدارەكان لە عێراق فاكتەرێك بۆ ناسەقامگیری، گۆڤاری جۆڕناڵ، ژمارە (67)، ناوەندی كووردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەكان، سلێمانی، 2021، ل10.
30. منى علمي، المصدر السابق، ص17.
31. یاسین تەها، نفوزی ئێرانی لە عێراق و كارتەكانی تاران لە نەجەف و بەغداد، گۆڤاری جۆڕناڵ، ژمارە(20)، ناوەندی كووردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەكان، سلێمانی، 2018، ل76-77.
32. Mansour, Renad & Jabar Faleh A. Op. Cit.
33. بەختیار ئەحمەد ساڵح، پێگەی ئێران لە عێراقی دوای هەڵبژاردن، گۆڤاری جۆڕناڵ، ژمارە (67)، ناوەندی كووردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەكان، سلێمانی، 2021، ل36.
34. الموقع الرسمي المفوضية العليا المستقلة للانتخابات، النتائج النهائية لانتخابات مجلس النواب العراقي 2021، تأريخ الزيارة 7/2/2022، متاح علي الرابط الاتي:

https://bit.ly/3oueavr.

35. رانج علاء الدين، إحتواء الميليشيات الشيعية: المعركة من أجل الاستقرار في العراق، مركز بروكنجز، قطر، 2017، ص2-3.
36. رئيس الحشد الشعبي: يجب إيجاد نسخة عراقية من الحرس الثووري، موقع العربية،8/8/2021 تأريخ الزيارة 1/4/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3PycDQP .

37. Mamouri, A and Khalaji, M. (2019). Sudden Succession: Examining the Impact of Abrupt Change in the Middle East, Shia leaders after Sistani (Policy Note 67). Retrieved: May 14, 2022. Available at: https://bit.ly/3wh4AQY .
38. ابو مهدي المهندس مفتخرا: أنا أحد جنود قاسم سليماني، وكالة إسلام تايمز،3/2/2020، تأريخ الزيارة 1/4/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/37b8Nvu.

39. Knights, Micheal. 2020. Back into the Shadows? The Future of Kata’ib Hezbollah and Iran’s Other Proxies in Iraq. The CTC Sentinel.Vol: 13, No: 10. P: 2-4.
40. كلمة أبو مهدي المهندس حول حل الحشد الشعبي، قناة الأتجاه الفضائية، 12/10/2021، تأريخ الزيارة 1/4/2022، متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3qTEKiT.

41. كلمة ابو مهدي المهندس – نائب ڕئيس هيئة الحشد الشعبي في قناة العراقية، 24/4/2019، تأريخ الزيارة 2/4/2022، متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3wUI15a.

42. Morris, Loveday. (2015). ‘Iraqi offensive for Tkrit stalls as casualties mount.’ The Washington Post. Available at: https://wapo.st/3L0ktzj.
43. هشام الهاشمي، الخلاف الداخلي في هيئة الحشد الشعبي،المصدر السابق، ص6.
44. زهراء الطائي، مهندس الانتصارات – قبسات من حياة الشهيد جمال جعفر(المهندس)، الحقوق للكتاب، بغداد، 2021، ص58-59.
45. الحشد الشعبي ينفذ وصية أبو مهدي المهندس ويكشف عن شهادة وفاته، اليوم السابع، 12/10/2021، تأريخ الزيارة 1/4/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/36KRIbC.

46. العامري يعلق بشأن دمج أو حل الحشد الشعبي..ويوجه طلبا يخص الجيش، وكالة حموورابي الإخبارية،17/9/2021، تأريخ الزيارة 28/3/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/36tis0s.

47. العامري: لن نساوم على الحشد الشعبي أبداً مهما كلفنا ذلك، وكالة تسنيم الدولية للأنباء، 1/1/2020، تأريخ الزيارة 28/3/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3LjnPhl.

48. ليث هادى سيد، مؤسسة الحشد السعبي والنظام السياسي العراقي(دراسة في جدليات الاستقلال والاندماج والحل، ڕسالة‌ ماجستیر تقدم الى معهد العلمين للدراسات العليا/قسم العلوم السياسية، النجف،2019، ص90-91.
49. الخزعلي للميادين: تحالف الفتح أُسس للمحافظة علي “الحشد”.. والعراق أمام مفترق طرق، قناة الميادن، 6/10/2021، تأريخ الزيارة 1/4/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3NKspHE.

50. الخزعلي: الحشد الشعبي هو ولي دم الحسين، موقع جزيرة نت، 28/10/2016، تأريخ الزيارة 1/4/2022متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3qTVMNy.

51. ڕاپۆرت: محاولات مستمرة:أبعاد زيارة قاآني للعراق ولقائه الصدر والإطار التنسيقي، تقديرات المستقبل، العدد (1446)، 18/1/2020، المركز المستقبل للأبحاث والدراسات المتقدمة، أبوظبي ، 2022، متاح على الرابط الاتي:

https://bit.ly/3UjS4Jo .