د. بابان ئلیاسی

خۆشم دەوێی کاتێک لە مزگەوتەکەت کڕنۆش دەبەیت، لە پەرستگەکەتدا ئەژنۆ دەدەیت، لە کڵێساکەتدا نوێژ دەکەیت، چونکە من و تۆ کوڕی یەک ئایینین، ئەویش ڕۆحە.
خەلیل جوبران

ڕۆڵی مزگەوت لە کۆمەڵگەدا، چ لە ناو کۆمەڵگە موسڵمانەکان و چ لە کۆمەڵگە ناموسڵمانەکاندا، زۆر زیاتر لە ئەرکە سەرەتاییەکەی وەک شوێنی پەرستن درێژ دەبێتەوە. مزگەوتەکان وەک دامەزراوەیەکی ناوەندی لە کولتووری ئیسلامیدا، وەک ناوەندێکی زیندوو بۆ چەندین چالاکیی کۆمەڵایەتی، کە ژیانی تاک و کۆمەڵگەکان ڕێکدەخەن، کار دەکەن. لەسەر ئاستی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی، مزگەوتەکان پێکهاتەیەکی ڕێکخراوەیییان هەیە کە دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی قەبارە و ڕۆڵی ئەوان لە کۆمەڵگەدا. مزگەوتەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە بنیاتنانی شوناسی ئایینی و کولتووری موسڵمانان. مزگەوتەکان دەتوانن کاریگەری کۆمەڵایەتی لە دەرەوەی ڕۆڵی ئایینی خۆیان دروست بکەن. ئەوان وەک فەزای کارلێک و ئینترئەکشنی کۆمەڵایەتی ڕۆڵ دەگێڕن، کە تێیدا تاکەکان لە پاشخانی جۆراوجۆرەوە کۆدەبنەوە بۆ هاوبەشکردنی ئەزموونە ئایینییەکان و بەشداریکردن لە چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان.
تیۆرییە جیاوازەکان لەسەر ڕۆڵی مزگەوت، ئاڵۆزی و فرەکارایی ئەم دامەزراوەیە ئاشکرا دەکەن. مزگەوت تەنیا بە شوێنێکی سادەی عیبادەت سنووردار نییە؛ ناوەندێکی پەروەردەیی، کۆمەڵایەتی، خێرخوازی و سیاسییە، ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە ژیانی موسڵمانان و لە کۆمەڵگەدا بە گشتی دەگێڕێت. بە تێگەیشتن لەم تایبەتمەندییە جۆراوجۆرانەی مزگەوت، دەتوانین باشتر گرنگی و کاریگەریی مزگەوتەکان لە چوارچێوەی مێژوویی و هاوچەرخدا بزانین.
ئەم نووسراوە، کە کورتکراوەی لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانییە و سەرەتا بە زمانی فەڕەنسی لەسەر (رۆڵی مزگەوت لە باشووری کوردستان) ئامادە کرابوو. لەم کورتکراوەیەدا، هەوڵ دراوە ئاماژەیەک بە گرنگی دامەزراوەی مزگەوت، کاریگەری کۆمەڵایەتی مزگەوت لە کۆمەڵگەی کوردستان و هەوڵی قۆرخکردن و بە حزبیکردنی مزگەوت لە باشووری کوردستان و پاشان ئاماژە بە ئیدارەی دامەزراوە دینییەکان لە چەند وڵاتی گرنگی موسڵمان بدرێت.

گرنگی دامەزراوەی مزگەوت
دەتوانرێت لە ڕێگەی تیۆرییە کۆمەڵایەتی و ئەنترۆپۆلۆژییە جیاوازەکانەوە ڕۆڵی مزگەوت لە کۆمەڵگەدا بکۆڵرێتەوە، کە هەریەکەیان تیشک دەخاتە سەر لایەنە جۆراوجۆرەکانی ئەم دامەزراوەیە. کارەکانی کۆمەڵناسانی وەک ئیمیل دۆرکهایم و تالکۆت پارسۆنس، جەخت لەسەر ئەو ئەرکە کۆمەڵایەتیانە دەکاتەوە کە دامەزراوەکان بۆ پاراستنی ڕێکوپێکی و سەقامگیری لە کۆمەڵگەدا ئەنجامی دەدەن. کەچی ڕۆڵی سەرەکی مزگەوت، ئەرکی ئایینییە و موسڵمانان نوێژی ڕۆژانەیان تێدا ئەنجام دەدەن، بەمەش ڕۆحانیەت و تەقوای تاکەکەسی بەهێزتر دەبێت، بەڵام وەک شوێنی کۆبوونەوە، مزگەوت ئاسانکاری بۆ کارلێکە کۆمەڵایەتییەکان دەکات و یەکگرتوویی لە نێو موسڵمانان بەهێز دەکات. زۆرجاریش مزگەوتەکان بەشدارن لە کاری خێرخوازی و کۆکردنەوە و دابەشکردنی پارە بۆ یارمەتیدانی هەژاران و خەڵکی کەمدەرامەت. دەتوانرێت مزگەوتەکان بۆ بڵاوکردنەوەی ئەو لێکدانەوە ئایینییانە بەکاربهێنرێت، کە پشتگیری لە نەزمی کۆمەڵایەتی و سیاسی دامەزراو دەکەن. دەتوانن دەسەڵاتداران شەرعیەت بدەن و یەکسانییەکی کۆمەڵایەتی دیاریکراو بەرەوپێش ببەن. لە هەندێک چوارچێوەدا مزگەوتەکان دەتوانن وەک ناوەندی کۆکردنەوەی کۆمەڵایەتی و سیاسی خزمەت بکەن، کە تاک و گرووپەکان دەتوانن بزووتنەوەی ناڕەزایەتی، یان بەرخۆدان ڕێکبخەن.
وەک دامەزراوە، مزگەوت پێکهاتەیەکی کۆمەڵایەتی جێگیرە، کە بە تێپەڕبوونی کات بەرگەی گرتووە.
مزگەوت وەک دامەزراوە دەورێکی گرنگ دەگێڕێت لە بوارە جیاجیاکانی کۆمەڵگە موسڵمانەکان(1).
لە کاتێکدا زۆرێک لە ئەرکە کۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و سیاسییەکانی مزگەوتەکە لە سەردەمی نوێدا لەلایەن دامەزراوەکانی دیکەوە دەستیان بەسەردا گیراوە، بەڵام وەک ناوەندێکی کاریگەری بەرچاوی مزگەوتەکە دەمێنێتەوە. لە جیهانی ناموسڵمانی ئەمڕۆدا یەکێک لە دەربڕینە بینراوەکانی شوناسی ئایینی موسڵمان لە ئەوروپا و ئەمریکا بوونی مزگەوتی شارەکانە(2).
گرنگترین دامەزراوە بۆ موسڵمانان مزگەوتە، کە ئاماژەیە بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگەی ئەندامان. هەر مزگەوتێک وەک کۆمەڵگەیەکی بچووک کار دەکات و بەجۆرێک ڕێکخراوە کە بتوانرێت لە هەمان کاتدا وەک فەزای ئایینی و سیاسی و کۆمەڵایەتی بەکاربهێنرێت(3).
ڕۆبێرت هیلنبراندیش مزگەوت بە بینای سەرەکی ئایینی ئیسلام وەسف دەکات(4). بە پێی ڕەوانگەی تالکوت پارسۆنس سەبارەت بە دامەزراوه کۆمەڵایەتییەکان، وەک خێزان، پەروەرده و ئایین و ئابووری، خزمەتی ئەرکه تایبەتەکان دەکەن که به شدارن له سەقامگیری و هاوسه نگیی گشتیی کۆمەڵگه(5). پارسۆنس ئاماژەی بەوەدا کە ئەم دامەزراوانە پێکەوە کار دەکەن بۆ پاراستنی نەزمی کۆمەڵایەتی و دەستەبەرکردنی کارکردنی بە ئاسانی کۆمەڵگە. بە بڕوای دۆرکهایمیش، هەموو توخمەکانی کۆمەڵگە بە ئەخلاق و ئایینیشەوە بەشێکن لە جیهانی سروشتی و دەتوانرێت بە شێوەیەکی زانستی لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکرێت. بە تایبەتی دۆرکهایم کۆمەڵناسی خۆی وەک زانستی دامەزراوەکان دەبینێت، کە ئاماژە بە شێوازە بەکۆمەڵەکانی بیرکردنەوە و هەستکردن و کردار دەکەن(6). لە ڕووی ئایینیشەوە، بۆ زۆر دیندار وەک جێگایەکی موقەدەس چاو لێدەکرێن. مزگەوتەکان ڕۆڵێکی بەرچاویان لە ئیسلامدا هەیە؛ ماڵی خوان، وەک بەرزترین شوێنن لەسەر زەوی(7).
تەلارسازی مزگەوتەکان هەمەچەشن و دەوڵەمەندە، کە ڕەنگدانەوەی ئەو زەمینە جۆراوجۆرە کولتووری و جوگرافی و مێژووییانەن کە تێیدا دەبینرێن. لە کاتێکدا دیزاینی مزگەوتەکان دەتوانێت زۆر جیاواز بێت، بەڵام چەندین توخم و شێوازی تەلارسازی سەرەکی هەن کە بە شێوەیەکی باو لە مزگەوتەکاندا لە سەرانسەری جیهاندا دەبینرێن. لە پێکهاتە کۆنەکانەوە کە هێمای سەرچاوەی ئیسلامن تا دەگاتە دیزاینە مۆدێرن و داهێنەرەکانی مزگەوتە هاوچەرخەکان، ئەم بینایانە نەک تەنیا وەک شوێنی پەرستن، بەڵکو وەک شوێنی بەرچاوی کولتووری و تەلارسازیش خزمەت دەکەن. توخمە سەرەکییەکانی وەک منارە، قوبە، میحراب و حەوشەکان بە شێوەیەک گونجێنراون کە لەگەڵ شێوازە ناوچەییە جیاوازەکان و سەردەمە مێژووییەکان بگونجێت. مزگەوتە مۆدێرنەکان زۆرجار توخمە تەلارسازییە هاوچەرخەکان لەخۆدەگرن، لەکاتێکدا فۆڕمەکانی تەقلیدی دەهێڵنەوە. نموونە لە بەکارهێنانی کەرەستەی مۆدێرن وەک شووشە و پۆڵا، دیزاینی داهێنەرانە کە ڕەنگدانەوەی ڕەوتی تەلارسازی هاوچەرخە. تەلارسازی مزگەوت بەهێزترین شێوە لە نەریتە ناوچەییەکانی ئەو سەردەم و شوێنەیە کە تێیدا دروستکراوە. لە ئەنجامدا شێواز و ڕازاندنەوە دەتوانێت زۆر جیاواز بێت. سەرەڕای ئەوەش بەهۆی ئەرکی هاوبەشی مزگەوت وەک شوێنی نوێژی جەماعەت، هەندێک تایبەتمەندی تەلارسازی لە مزگەوتەکانی سەرتاسەری جیهاندا دەردەکەون(8).

کاریگەری کۆمەڵایەتی مزگەوت لە کۆمەڵگەی کوردستان
پێش دەرکەوتنی قوتابخانەی مۆدێرن، مزگەوت ڕۆڵێکی گرنگتری لە کوردستاندا هەبووە. حاکمەکانی میرنشینە کوردییەکان کە توانیان فۆڕمێکی ئۆتۆنۆمی لەناو دەوڵەتی عوسمانیدا بپارێزن، مەدرەسەی خۆیان دامەزراند. ئەوان لە دەرەوەی سیستمی قوتابخانەی عوسمانی مانەوە. لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستان تەنیا مزگەوت و مەدرەسە هەبوون. لە غیابی قوتابخانە حکومییەکاندا هەر لەو شوێنانە بوو کە خوێندنەوە و نووسین هەروەک زمان و کولتووری کوردی دەخوێنرایەوە. ئەم مەدرەسە و مزگەوتانە کە ڕۆڵی سەرەکییان فێربوونی ئیمان بوو، سەرەڕای ئەوەش بەشدارییان لە دەرکەوتن و گەشەسەندنی کولتوور و ژیانی ئایینی لە زۆرێک لە شارەکانی کوردستاندا کرد. لەم شوێنانەدا پەروەردەی دابینکراو بە زمانی کوردی و بەکارهێنانی زمانی زگماکی بووەتە ئامڕازێک بۆ بەرەوپێشبردنی هۆشیاری نەتەوەیی لای کورد. مزگەوت و مەدرەسەکان فاکتەرێکی گرنگ بوون بۆ گواستنەوەی نەریت و فۆلکلۆری کوردی. مەلاکان و شێخەکانی کورد تا ئەمڕۆش لە سایەی گەڕانەوەی بەها ئیسلامییەکان لە زۆربەی کۆمەڵگە موسڵمانەکاندا، توانیویانە پێگەی خۆیان بپارێزن، یان تەنانەت بەهێزی بکەن. لە چاوی زۆرێک لە کوردەکاندا، شێخ و عولەماکان، بە تایبەت دووەمیان، وەک دەسەڵاتی ئایینی فەرمان بە ڕێزگرتن دەکەن. هەروەها پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە نوخبەی کورد بە گشتی لە زانایانی ئایینی پێکهاتبوون. خوێندەواری لە ئەستۆی ئەوان بوو. زۆرینەی زانایانی ئایینی کورد، جگە لە فێرکردنی زانستی ئیسلامی، بەشدارییەکی گەورەیان لە پەرەپێدانی زمان و ئەدەبی کوردیدا کردووە. هەستی ناسیۆنالیستی کورد لە نێو نوخبە ئایینییەکاندا گەشەی کردووە.
مەدرەسە و ڕێبازی سۆفیگەری ڕێگەی بە خوێندکارە ئایینییەکان لە سەرتاسەری کوردستان دەدا پەیوەندی بکەن و لەهجەی جیاواز فێربن. ئەم شوێنانەی فێربوونی پەروەردەی ئایینی وەک پێکهاتەی کۆمەڵایەتیبوون بۆ کورد لە هەموو چین و توێژەکانی ژیاندا کاریان دەکرد. بۆ ئەم خوێندکارانەی کە بەدوای خوێندنی ئایینیدا دەگەڕێن، گەشتکردن بەهۆی نەرمی و نەرمی سنوورەکانی جیاکردنەوەی ئیمارات و پراکتیزەکردنی بەربڵاوی کۆچەرییەوە ئاسانتر دەبوو. خەمی ڕاهێنان و پەروەردە، ئامڕازی گەشتکردن بە سەرتاسەری کوردستاندا تەنانەت لە دەرەوەی سنوورە جوگرافی و خێڵەکییەکانیش پێشکەشی خوێندکارانی ئایینی و مامۆستاکانیان کردووە. ئەم پەیوەندییانە پەیوەندی نێوان ئەم نوخبە خوێندەوارانەیان بەهێزتر کرد. حاجی قادری کۆیی (١٨١٧-١٨٩٧)، پارێزەری ناسیۆنالیزمی کورد و مەلا و شاعیر، ڕەخنەی لەو شێخ و مەلایانە گرت کە گرنگییان بە زمانی کوردی نەدەدا و ئەو کەسە دیارانەی کە چارەنووسی گەلەکەیان پشتگوێ دەخست(ئەمیر حەسەنپوور، ١٩٩٤)(9) بەردەوام بانگەشەى بۆ بەکارهێنانى زمانى کوردى دەکرد. هەرچەندە بوارە دڵخوازەکەی شیعر بوو، بەڵام داوای لە کورد دەکرد گۆڤار و ڕۆژنامە بڵاوبکەنەوە. مەلا کوردەکان لە دیارترین ئەو کەسانە بوون کە هۆشیارییەکیان لە ناسنامەی کوردایەتیدا پاراست. بە وتەی ئیدریس سیوەیلی(10)، مزگەوت شوێنی خواپەرستی بووە بۆ کوردانی موسڵمان و ناوەندێک بووە بۆ بڵاوکردنەوەی زانست، چونکە لە مزگەوتەکاندا. مامۆستایانی ئایینی (زانایانی ئایینی) زانستیان فێری فەقێ و خوێندکارانی ئایینی کردووە. ئەگەر تەماشای مێژووی ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردی بکەین، دەبینین زۆربەی کەسایەتییە سەرەکییەکانی لە مزگەوتدا زانستی خۆیان بەدەست هێناوە.

قۆرخکردنی مزگەوت لە سەردەمی ئێستای کۆمەڵگەی باشووری کوردستان
ڕۆڵی مزگەوت لە کۆمەڵگەی باشووری کوردستان، لە شوێنەکانی دیکە کەمتر گرنگ نییە. دامەزراوەیەکی گرنگە و کاریگەری لەسەر کارلێکە کۆمەڵایەتییەکان هەیە. مزگەوت هەموو ئەم ڕۆڵانە دەگرێتە ئەستۆ کە لە سەرەوە باسمان کرد. ئامانج لەم کارە تەنیا باسکردنی گرنگی مزگەوت نییە لە کۆمەڵگەی کوردستانی عێراقدا، بەڵکو شێوازی هەوڵدانی لایەنە سیاسییەکان، عەلمانی و ئیسلامیەکانە بۆ کۆنترۆڵکردنی. هەموو ڕەوتە ئیسلامی و سەلەفی-مەدخەلی و تەنانەت عەلمانییەکان، هەوڵی قۆرخکردنی مزگەوتەکان دەدەن. هەر لایەنێکی سیاسی ڕێكخراوی خۆی هەیە لە عولامەکان (زانایانی ئایینی) و پێدەچێت ئەکتەرە سیاسییەکان بیانەوێت لە ڕێگەی رێكخراوە بەهێزەکانیانەوە سەرپەرشتی شوێنەکانی پەرستن و بەتایبەت مزگەوت بکەن. هەرلایەنێک توانی قۆرخکاری لەسەر ئەم دامەزراوە ئایینییە بەدەست بهێنێت، دەتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر بانگەشە بۆ پرۆگرامی سیاسی، یان ئایینی خۆی بکات. کۆنتڕۆڵکردنی مزگەوت بووەتە پرسێکی چارەنووسساز، چونکە جگە لەوەی شوێنی نوێژکردنە، خزمەتگوزاری پەروەردەیی و سیاسی و چارەسەرکردنی ناکۆکی لەکاتی ناکۆکی نێوان گرووپ و خێزان و هاوسەر و تاکەکاندا دابین دەکات. بە گوێرەی (عەلی باپیر، 1999)، ئیسلامییەکان لە کوردستان پێیان وایە کە دەسەڵاتی عەلمانی لە کاروباری مزگەوتەکاندا هیچ قسەیەکی نییە و ئەوە مافی ئیسلامییەکانە دەسەڵاتی مزگەوتەکان بگرنە دەست. بۆ ئیسلامییەکان ئاساییە کە حزبی ئەڵڵان (حزبوڵڵا) مزگەوتەکان وەک شوێنێک بۆ چالاکییە ئیسلامییەکانیان بەکاردەهێنن(11). بەگوێرەی (سۆران سیواکانی، ٢٠١٧) بۆ ئیسلامییەکان، تا ئەمڕۆ مزگەوت شوێنێکی ئایدیاڵە بۆ ڕاکێشانی ئەندامان(12).
سەبارەت بە جددییەتی دەسەڵات لەگەڵ ئیسلامیزم، مەریوان نەقشبەندی پێی وایە، دەسەڵات لە لایەک پرسی ئیسلامیزمی بە جددی وەرنەگرت و لە لایەکی تریشەوە هاوبەشی تەبلیغکردنی سەلەفیزم دەبوون، کە ڕەوتێکی ڕادیکاڵ، بەڵام ناسیاسییە کە لە بانگەوازدا زۆر چالاکە و پێدەچێت لە کوردستان لە هەڵکشاندا بێت(13).
لە کاتێکدا لە وڵاتانی دراوسێ ئیسلامییەکان ناسنامەی ئایینی و ناسنامەی نەتەوەیی تێکەڵ دەکەن، وەک لە تورکیا و ئێران، بەشێک لە ئیسلامییەکان لە کوردستان گوتاری تەنیا ئیسلامییان هەیە و هەوڵی کۆنترۆڵکردنی دامەزراوەی مزگەوت دەدەن و ئیسلامیزمێکی توندڕەوانە بەرامبەر بە شوناسی نەتەوەیی کورد پەرەپێدەدەن. مزگەوت ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە بەهێزکردنی ئەم گوتارە. زۆربەی بانگخوازان لە کوردستان سەبارەت بە ئاڕاستەی وتاری خۆیان سەربەخۆن و هەوڵدەدەن ئایدۆلۆژیایەک کە ڕەنگدانەوەی ئایدۆلۆژیای حزبە سیاسییەکەی خۆیان، یان بۆچوونی شەخسی خۆیان بێت بەرجەستە بكەن.
بەکارهێنانی مزگەوتەکان لەلایەن جیهادییەکانەوە وەک ناوچەکانی دیکە، بریتییە لە ئیستغلالکردنی ئەو دامودەزگا ئایینییانە بۆ مەبەستی ستراتیژی جۆراوجۆر. بۆ وێنە هەندێك لە بانگخوازانی ئایینی کورد لە ناوەوە و دەرەوەی کوردستان تەحەدای حاکمە عەلمانییەکان دەکەن و بانگەشە بۆ گوتاری ڕادیکاڵ دەکەن. هەندێک پشتگیریان بۆ داعش (دەوڵەتی ئیسلامی) دەربڕی و تەنانەت چەند کەسێکیشیان پەیوەندییان بەو ڕێکخراوەوە کردووە. پێش ئەوەی بچنە ناو ڕێکخراوەکەوە لە هەندێک مزگەوتدا لە باشووری کوردستان چالاکبوون. لە مزگەوتێكی سلێمانی، (م. گ) هانی خەڵکی دەدا بچنە ناو داعشەوە و یەکەم گرووپ بوو کە پەیوەندییان بە داعشەوە کرد. ئەو كەسە خۆی پەیوەندی بە ڕیزەکانی داعشەوە کرد. لە کۆتایی ٢٠١٣دا، ئاسایش لە یەک شەودا ١١ مزگەوتی شاری سلێمانی پشکنی.(14) بەکارهێنانی مزگەوتەکان بۆ پەرەپێدانی توندوتێژی بە کۆمەڵگە موسڵمانەکان سنووردار نابێت. لە کاتێکدا لە بواری ئایینی و کۆمەڵایەتیدا، ڕۆڵی مزگەوت لە نزیک کردنەوە و بەهێزکردنی هەستی ئایینی لە ناو موسڵماناندا بەرز دەنرخێنرێت، ڕۆڵی مزگەوت لە ڕۆژئاوا زۆر زیاتر ڕەخنەی لێدەگیرێت. نموونەی مزگەوتە توندڕەوەکان کە پەیوەستن بە جیهادەوە ژمارەیان لە دەیان تێدەپەڕێت. چەندین مزگەوت تۆمەتبارکراون بە توندڕەوی. هەندێک لە ئیمامەکان گومانیان لێدەکرێت کە مزگەوتەکە بۆ هاندانی توندوتیژی گەنجانی موسڵمان و دامەزراندنی چەکدارانی جیهادی بەکاربهێنن. (15)

ئەو ڕۆڵە نەرێنییانە دەتوانن بریتی بن لە بانگخوازی توندڕەوانە. لە هەندێک مزگەوتدا وتاربێژانی ڕادیکاڵ وتاری تێدا پێشکەش دەکەن کە ئایدۆلۆژیای توندڕەو بەرەوپێش دەبەن. ئەم وتارانە دەتوانن هاندەر بن بۆ توندوتیژی، هاندەری هەستی دژە ڕۆژئاوایی بن و تاکەکان بۆ لای ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان ڕابکێشن. هەندێک مزگەوتیش گومانیان لێدەکرێت کە ڤیدیۆ و کەرەستەی دیکەی پڕوپاگەندەی توندڕەو بڵاو بکەنەوە. لە هەندێک حاڵەتیشدا مزگەوتەکان لەلایەن گرووپە توندڕەوەکانەوە وەک ناوەندی دامەزراندن بۆ چالاکییە تیرۆریستییەکان و دروستکردنی تۆڕ و ناردنی جیهادییەکان بۆ ناوچە جێناکۆکەکان بەکارهێنراون. هەندێک لە مزگەوتەکانیش تۆمەتبار دەکرێن کە بوونەتە هۆی پەرەپێدانی دابڕان و گۆشەگیری کۆمەڵایەتی تاکەکان و دروستکردنی کۆمەڵگەی هاوتەریب. بە شێوەیەک تاکەکان دڵسارد دەکەن لە کۆمەڵگە ڕۆژئاواییەکان و فێربوونی زمانی وڵاتەکە و تێکەڵبوون بە کۆمەڵگە گەورەکە. ڕخنەیەکی دیکە ئەوەیە کە هەندێک لە مزگەوتەکان دەبنە کاناڵی دەستوەردان لە کاروباری ولاتەکە. گومان دەکرێت کە بەشێک لە مزگەوتەکانی ئەوروپا پارەیەکی بەرچاو لە حکومەتە بیانییەکان وەردەگرن و مزگەوتەکانیش بەرنامەی ئایینی و سیاسی وڵاتی بەخشەر بەرەوپێش دەبەن. دیارە هەر یەک لەو وڵاتانە دەتوانن خوێندنەوە و لێکدانەوەی تایبەت بۆ ئیسلام بانگەشە بکەن، کە هەندێکیان دەتوانێت کۆنەپەرستانەتر و ڕەقتر بێت، کە ئەگەری هەیە لەگەڵ میانڕەوەکان بەریەک بکەوێت. هەندێک چالاکیی سیاسی کە ڕەنگە لەگەڵ بەهاکانی کۆمەڵگە گەورەکە نەگونجێت. ئەمەش دەتوانێت لۆبیکردن بۆ یاسا و ئەو سیاسەتانە بێت کە داکۆکی لە بیروباوەڕی ئایینی کۆنەپەرستانە دەکات و لەوانەیە لەگەڵ بنەماکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسی دژایەتی بکات. لەوانە پەرەپێدانی ڕق و کینە، یان بە پەرەپێدانی هەستی دژە جولەکە و دژە مەسیحی.
بۆ وێنە دەکرێت ئاماژە بە مزگەوتی فینسبێری پارک لەندەن بکرێت، کە ئەبو حەمزە ئەلمیسری تێیدا خوتبەی دەدا. ناوبراو لەلایەن دادگای نیویۆرکەوە بە تۆمەتی پاڵپشتیکردنی تیرۆر بە تاوانبار ناسێنرا و سزای زیندانی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنرا.(16) وەک لویس کاپریۆلی، بەرپرسی پێشووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەناو دەزگای هەواڵگری فەڕەنسا، وتی، “لە پشت هەموو تیرۆریستێکی موسڵمانەوە، ئیمامێکی توندڕەو هەیە”(17). بۆ نموونە ئاماژە بە مزگەوتی هامبۆرگ، کە هەندێک لە ڕفێنەرانی ١١ی سیپتامبر تێیدا ڕادیکاڵ بوون، هەروەها بە مزگەوتی فینسبێری لە لەندەن کە لە سەرەتای سال ٢٠٠٠دا، ڕاکێشەری زۆرێک لە کەسایەتییە جیهادییەکان بوو. مزگەوتی ئەننور، لە وینتەرتوور لە سویس، ئەم مزگەوتەش بەوە تۆمەتبار کراوە کە شوێنی پەروەردەکردنی ئایدۆلۆژیای ڕادیکاڵە. چەندین کەسایەتی کە هاتوچۆی ئەو مزگەوتەیان کردووە، چوونە ناو گرووپە چالاکە تیرۆریستییەکانەوە.
لە هەندێک لە وڵاتی موسڵمان، وەک ئێران، پاکستان، تورکیا، ئیندۆنیزیا…، دامەزراوە دینییەکان لە چوارچێوەی بەرژەوەندی گشتی نەتەوەیی وڵات ئاڕاستە کراون. لەو وڵاتانە دامەزراوەگەلێک هەن کە ئایین و کاروباری ئایینی بەجۆرێک بەڕێوەدەبەن کە بەپێی سیاسەتی دەوڵەت بێت و وتارەکان لەگەڵ بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان ناکۆک نەبن، یان شوناسی نەتەوەیی ناخەنە ژێر پرسیارەوە، وەک ئەوەی ئەمڕۆ لە باشووری کوردستاندا بە شێوەیەکی بەرچاو هەیە. لە ئێران دوای شۆڕشی گەلانی ئێران ساڵی 1979، ڕێنمایی بۆ وتاری هەینی دانراوە. تەنیا یەک وتار (ناوەرۆک) هەیە و ئەو مەلایانەی ئەم وتارە پێشکەش دەکەن نوێنەری خامنەیی ڕێبەری مەزنی ئێرانن. ئەم وتارانە بەگوێرەی هێڵی سیاسی ئێرانن.(18) لە پاکستان، لە سەرەتای دروستبوونیەوە، سەرکردەکانی ئەم وڵاتە هەستی ئایینییان وەک ئامڕازێک بۆ بەهێزکردنی ناسنامەی پاکستانی بەکارهێناوە. سەرکردەکان هەوڵیان داوە ئیسلامیزمی چەکداری بە شێوەیك ئیدارە بدەن، کە خزمەت بە ئەرکی بنیاتنانی نەتەوەیی بکات بەبێ ئەوەی سیاسەتی ناوخۆیی، یان پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا تێکبدات.(19) لە تورکیا ئەم کارە لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتیی دیانەتەوە دەکرێت، کە ڕۆڵێکی گرنگی پێدراوە لە داڕشتن و پڕوپاگەندەکردنی سەنتێزی تورکی-ئیسلامی.(20) نەقشبەندی لەسەر ئەو بۆچوونەیە کە لە کوردستان هیچ یاسایەک نییە کە چالاکییەکان ڕێکبخات، بەڵکو دروستکردنی شوێنی عیبادەتەکانی وەک مزگەوتیش ڕێكخراو نین.(21)

کۆبەند
بە پێچەوانەی زۆربەی وڵاتانی موسڵمان کە هەماهەنگی لە نێوان گوتاری ئایینی و هێڵی سیاسی دەوڵەتدا هەیە، ئەم هەماهەنگییە لە ئێستادا لە کوردستاندا لە ئاستێکی زۆر نزمدایە. دەسەڵاتدارانی کوردستان دەبێت بە هەستیارییەکی زۆرەوە مامەڵە لەگەڵ پرسی ئیسلامیزم و ڕۆڵی مزگەوتەکان و ئایین بکەن، چونکە هەندێك لە ئەکتەرە ئیسلامییەکان هەوڵدەدەن سەرمایەگوزاری لەم ڕێکارانە بکەن و عەلمانییەکان تۆمەتبار بکەن کە دژی ئایینن.

بە پێچەوانەی سیاسەتی بەڕێوەبردنی ئایین لە تورکیا کە ژمارەیەکی سنووردار قوتابخانە بۆ ڕاهێنانی ئیمام و وتاربێژەکان هاوتەریب لەگەڵ سەردەمی مۆدێرن لە ساڵی ١٩٢٤ەوە دروستکراون، تەنیا لەم دواییانەدا وەزارەتی بەخشین و کاروباری کۆمەڵایەتی هەندێک بڕیاری دەرکردووە و تێیدا هاتووە کە دروستکردنی مزگەوتەکان دەبێت بە مۆڵەتی وەزارەتەکەی ئەنجام بدرێت. لەسەر بنەمای ئەم بڕیارە تەنیا وەزارەت دەسەڵاتی دەرکردنی مۆڵەتی دروستکردنی مزگەوتی هەیە.
بە شێوەیەکی ئاسایی مەلاکان لە کوردستان بە چاوی ڕێزەوە سەیر دەکرێن و خەڵکی ئاسایی هەستیارن کە زۆر ڕخنە لەم چینەی کۆمەڵگە بگیرێت. لە چاوی بەشێکی بەرچاوی خەڵکدا ئەم بانگخوازانە نوێنەرایەتی ئایینی ئیسلام دەکەن. بەڵام نابێت ئەوەش لە یاد بکرێت کە ڕەنگە مەلا توندڕەوەکان هەوڵ بدەن ئەم دامەزراوە گرنگە بۆ مەبەستی خۆیان بەکار بهێنن. بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی لە نێو مزگەوتەکان و ناوەندە دینییەکان لە باشووری کوردستان، پێویستی بە تێکەڵەیەک لە بەشداریکردنی کۆمەڵگە، پشتگیری لە دەنگە ئایینییە میانڕەوەکان و ڕێوشوێنی ئەمنی بەهێز هەیە.
چەند هۆکارێک هەن کە دەسەڵاتی عەلمانی پلانێکی ڕوونیان نەبووە و نییە بۆ کۆنترۆڵکردنی کاروباری مزگەوت و بە جددی ڕووبەرووی ئەو پرسە نەبوونەوە. یەکەم ساڵەکانی نەوەد بە هۆی شەڕی ناوخۆ کە پارتی و یەکێتی لە ماوەی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا سەرقاڵی بوون، نەیانپڕژایە سەر ئیدارەکردنی دامەزراوە دینییەکان و هۆکاری دیکە، حزبە دەسەڵاتدارەکان هەوڵیان داوە ئیسلامییەکان بهێننە ناو پرۆسەی سیاسییەوە، ئەمەش ناچاری کردوون هەندێک ئیمتیاز بدەن.
_______________
1-Turmel, André. Le retour du concept d’institution Département de sociologie Université́ Laval
2-Kahera, Akel, Latif Abdumalik, Craig Anz. (2009). “Design Criteria for Mosques and Islamic Centers, Art. Architecture and Worship. 1st Edition”.
3-Rasdi, Mohamad Tajuddin Mohamad. (2014). Rethinking the mosque in the modern Muslim society. Éditeur ITBM.
4-Hillenbrand, Robert. (2004). Islamic Architecture: Form, Function, and Meaning. Columbia University Press.
5-Edwards Tiryakian, January 3, 2024. Functionalism, Sociology Theorists. Parsons on institutions and social evolution. Functionalism in Sociology https://easysociology.com/sociology-theorists/talcott-parsons-a-pioneer-of-functionalism-in-sociology/#
6-Internet Encyclopedia of Philosophy. Talcott Parsons: A Pioneer of Functionalism in Sociology, A Peer-Reviewed Academic Resource. Émile Durkheim (1858—1917). En ligne : https://iep.utm.edu/emile-durkheim/#:~:text=According%20to%20Durkheim%2C%20all%20elements,thinking%2C%20feeling%2C%20and%20acting
7-Abohanifa Islami. « The Educational Role of the Mosque in Society ». Sharia faculty, Kabul University, Afghanistan.
8-By Kendra Weisbin. Introduction to mosque architecture. En ligne : https://www.khanacademy.org/humanities/ap-art-history/introduction-cultures-religions-apah/islam-apah/a/introduction-to-mosque-architecture
9-Hassanpour, Amir. (1994). « The Kurdish Experience » In : MER189, Vo. 24, en ligne, URL : https://www.merip.org/mer/mer189/kurdish-experience
10-L’interview (par questionnaire), avec Idris Siwayli en 2019. Il a écrit plusieurs ouvrages sur l’islam politique au Kurdistan.
11-Bapir, Ali. 1999. « Les mosquées au Kurdistan entre la construction et la destruction ». En kurde « Mizgewt le nêwan awedan kirdinewe u wêran kirdinda ». Halabja. Volume 1.
12-L’interview (par questionnaire) avec Soran Siwakani en 2017. C’est un ancien islamiste et un connaisseur de l’islam politique au Kurdistan.
13-L’interview avec Mariwan Naqshbandi, le porte-parole de du ministre de la Donation et des Affaires Sociales au Kurdistan, en 2015 à Erbil.
14-L’interview avec Mariwan Naqshbandi, op.cit.
15-Swissinfo.ch. November 2, 2016. “Winterthur mosque raided after sermon ‘incited violence”
https://www.swissinfo.ch/eng/society/an-nur-mosque_police-raid-radical-winterthur-mosque/42562112
Consulté en mais 2024.
16-Abu Hamza profile, Published 9 January 2015. En ligne: https://www.bbc.com/news/uk-11701269
17-Olivier Guitta, Mosquées radicales et djihad en Europe. Publié le 17 octobre 2019
18-Peyser Presse, op.cit.
19-Haqqani, Husain. Pakistan: Between Mosque and Military. Carnegie Endowment, 10 mars 2010 – 397 pages.
20-van Bruinessen, Martin, « The Governance of Islam in Two Secular Polities: Turkey’s Diyanet and Indonesia’s Ministry of Religious Affairs », In: European Journal of Turkish Studies [Online], 27 | 2018, Online since 10 January 2019, connection on 19 March 2020. URL: http://journals.openedition.org/ejts/5964; DOI: https://doi.org/10.4000/ejts.5964
21-L’interview avec Mariwan Naqshbandi, op.cit.