پ.د. ئومێد رفیق فتاح

زۆربەی شیكارییەكان گۆڕانی ڕۆڵی ڕووسیا دەگەڕێننەوە بۆ ساڵی 2014 و بە دیاریكراوی دوای داگیركردنی دوورگەری قرم، بەڵام ئیدراكی سیاسەتی دەرەوەی ڕووسی بە گشتی و تێڕوانینی پۆتین بۆ سیاسەتی دەرەوەی ڕووسیا زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2007، كە بە ساڵی پیاچوونەوە و هەڵگەڕانەوەی ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوەی ڕووسیا ناسراوە. پۆتین بیروڕاكانی خۆی لە بارەی سیستمی ئابووری و ئاسایش و باڵانسی هێز و  سیستمی سیاسی و لیبراڵی خستە ژێر ڕەخنەوە، بەم پێیە بۆ هەموو ئەم سێكتەرانە جێگرەوەی ڕووسیی خستە ڕوو، ئەوەش لە چوارچێوەی چەمكێكدا بە ناوی ”جیهانی ڕووسی”. لە بارەی ئاسایشی جیهانەوە، بڕوای وایە جیهان گەیشتووە بە خاڵێكی یەكلاكەرەوە، بونیادی ئاسایشی جیهانی لە مەترسیدایە. لە سایەی تاکجەمسەری و هەژموونی ئەمەریكادا، ئاسایشی تاک و دەوڵەت و ئاسایشی نێودەوڵەتی لە مەترسیدایە.

لە بواری ئابووریدا بە هۆی بوونی سەرچاوەكانی وزە، بە تایبەت گازی سروشتی لە ڕووسیا، بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی، كۆنترۆڵكردن و چڕكردنەوەی دەسەڵاتی ئابووری لە لای پۆتین و گرێدانی چەندین هاوپەیمانیی ئابووری، بە تایبەت لەگەڵ چین و هیند، فراوانكردنی هاوپەیمانی بریكس، ڕووسیا لە ڕووی ئابوورییەوە پێشكەوتنی گەورەی بەدەست هێناوە.

لە ڕووی سەربازییەوە جگە لەوەی لە دوای شەڕی درێژخایەنی ئۆكراین و داگیركردنی بەشێكی زۆری خاكی ئۆكراین، ئاڵنگارییەكی گەورەی هاوپەیمانیی ناتۆی كردووە، سەركەوتوو بوو لە هەڕەشەكانی لە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا.

لە ڕووی سیاسییەوە خەریكی فروانخوازییە لە سەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی بە دوو ئاڕاستە، ئاڕاستەیەک كە وەكوو هێزی نێوەندگیری لە نێوان ئەو وڵاتانەی لە ململانێدان لە ناوخۆ و دەرەوە، یاخود نێوەندگیری نێوان وڵاتان. ڕووسیا بە ڕووی سیاسییەوە توانیی بگاتە ئەوە ئامانجەی كە ”هێزی گەورە”یە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە زۆر لە كێشەكانی ئاسیا و ئەفەریقا، ئەمەش ئامانجی سەرەكیی ڕووسیای نوێیە.

لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە خەریكی فراوانكردنی هاوپەیمانیی سەربازی و ئابووریی نوێیە، بە تایبەت لەگەڵ ئەو هێزانەی كە نەیاری سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكان.

ڕووسیا بۆ ئەم مەبەستە سوود لەو پاشخانە مێژووییەی وەردەگرێت كە لەگەڵ وڵاتان لە سەردەمی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو هەیبووە. ڕاستییەكی تر هەیە كە دەبێت ئاگامان لێی بێت ئەوەش ئەوەیە سیاسەتی دەرەوەی هەر دەوڵەتێک پەیوەستە بە توانا و ئەندازەی ئەو سەنگ و هێزەی كە هەیەتی، بۆ ئەمەش ڕووسیا زۆر واقیعیانە مامەڵەی كرد و ڕەچاوی دووبارە بونیادناوەی خۆی لە سەر بنەمای توانا ئابووری و سەربازی و دیپلۆماسییەكانی كردووە.

پۆتین زۆر بە ڕوونی  ئەمەی وتووە كە جیهان زۆر بە خێرایی دەگۆڕێت. جیهانگیری و قەیرانەكان و پێكدادانەكان ئەوە دەردەخەن كە هەندێک دەوڵەت كێشەكانیان بە ڕێگەی سەربازی و هێز چارەسەر دەكەن، بۆیە دەركەوتنی هەندێک هێزی ڕووخێنەر لە هەندێک ناوچەی جیهاندا هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی گەلان. هەروەها ئەو دەوڵەتانەی كە باس لە ناردنەدەرەوەی دیموكراسی دەكەن و گوێ بە سەروەریی دەوڵەتان و یاسای نێودەوڵەتی نادەن، وەكوو هەوپەیمانی ئەو هێزانە دەمێننەوە كە هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی گەلان.

لە ڕێگەی ئەم پەیامانەوە دەیان جار ئەمەریكا و ئەورووپای ئاگادار كردووەتەوە كە دروستكردن و فراوانكردنی دەستتێوەردانیان بۆ سنوورەكانی نزیك ڕووسیا مەترسیدارە.

لەگەڵ ئەم فاكتەرانەی كە ڕووسیا پشتیان پێ دەبەستێت بۆ ئاڕاستەكردنی سیاسەتی دەرەوە، بەڵام گرفتارە بە دەست كۆمەڵێک تەحەداوە، لەوانە سیستمی نێودەوڵەتی لە قۆناغی دەركەوتن و هاتنەپێشەوەی هێزی گەورە و كاریگەری ترە جگە لە ئەمەریكا. هەڕەشەكانی ڕووسیا لە سەر ئەورووپا وەكوو مەترسیی گەورە لە سەر ئاسایشی ئەورووپا، وای كردووە كە ئەورووپا جگە لە ناتۆ؛ خەریكی دروستكردنی سوپای ئەورووپایە بۆ دروستكردنی چەتری ئاسایشی ئەورووپا، بۆ ئەم مەبەستە سەرجەم دەوڵەتانی ئەورووپا لە دوو ساڵی ڕابردوودا بودجەی بەرگرییان لە %5 بۆ %10 لە بودجەی گشتیدا زیاد كردووە بۆ بودجەی بەرگری.

هەروەها بۆ ڕووسیا ئاسان نییە لەمە زیاتر فراوانخوازی بكات، چونكە پێویستی بە بودجەیەكی گەورە هەیە و ئەمەش لە سەر حیسابی سیاسەتی ناوخۆ و بودجەی گشتی دەبێت.

یەكێكی تر لە ئاڵنگارییەكانكە كاریگەریی لە سەر ڕووسیا و گەشەكردنی خێرای دروست كردووە، ئەزموونی شەڕی تەقلیدیی ئۆكراین بوو كە تا ئێستا سەركەوتوو نەبووە لە یەكلاییكردنەوەی ململانێكانی.

ئەوەی چانسی ڕووسیایە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی ئەمەریكا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سیاسەتێكی دروست نییە، نێوچەكە تا ڕادەیەک بێزار بووە لە سیاسەتێكی ناڕوونی ئەمەریكا، ئەمەش چانس دەدات بە ڕووسیا ئامادەیی زیاتری هەبێت.