توێژەر: جەبار محەمەد ساڵح

پوختە:

  بابەتی ئەم توێژینەوەیە وەسف و باسی واقعی یەکێک لە فاکتەرەکانی گۆڕەپانی هەرێمایەتییە، کە کاریگەری گۆڕاوەکانی ئەمنی و سیاسییە لەسەر سیاسەتی ئێران بەئاڕاستەی عێراق دوای٢٠٠٣. دیاریکردنی گرنگترین پڕەنسیپ و ئامانجەکانی سیاسەتی ئێرانە لەدوای ساڵی١٩٧٩، هەروەها کاریگەری ڕوداوەکەی ١١ی ئەیلولی٢٠٠١، لەسەر گەشەی ئەو سیاسەتە لە ئاستی ناوخۆیی و هەرێمی، عێراق بۆ ئێران ناوچەی بایەخدارو بواری زیندووە. ئەوە خراوەتەڕوو، کە بۆچی ئێران هەوڵی قۆستنەوەی بۆشایی ئەمنی و سیاسی لەعێراق دەدات، بۆچی هەوڵی بەگەڕخستنی تواناکانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی فاکتەرە هەڕەشەئامێزەکانی ئەمریکا لەناوچەکە خستەکار.

 پاڵپشتی ئێران لە دامەزراوەکانی سیستەمی سیاسی تازە بنیاتنراوی عێراق چی هەلێکی بۆ ئێران دروستکرد بۆ ئەوەی لە بەرژەوەندی خۆی بیقۆزێتەوە، بەتایبەت دوای ساڵی٢٠٠٥. کارتێکردن لەهەڵوێستە سیاسییەکان و پتەوکردنی ڕایەڵەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەموو لایەنە سیاسییەکان لەعێراق، لەسەروو هەمویانەوە حزبە سیاسیە شیعەکان، ئامانجی گەشەپێدانی زیاتری باڵادەستی و نفوزی سیاسی بووە لەعیراق، یان بەکارهێنانی بۆ خزمەتی ئامانج و بەرژەوەندییەکان، دوورخستنەوەی هەڕەشەو مەترسییە دەرەکییەکانە لە ئێران و بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگارییەکانی.

بەرایی:

   ئێران دەیەوێت وەک هێزێکی هەرێمایەتی کاریگەر لەناوچەکە پێگەی کاراتری هەبێت، لەگۆڕەپانی سیاسەتی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، بکەرێکی حساب بۆکراو بێت. بەو پێیەی عێراق دراوسێیە لەگەڵ ئێران، لەڕووی مەزهەبی، کە زۆرینەی دانیشتوانی عێراق شیعە مەزهەبن، زەمینەی ڕەخساندووە ئێران ئاسانتر بتوانێت لەعێراقدا کاریگەری هەبێت. بۆ یەکەمجارە ئەم توێژینەوە بەزمانی کوردی بخرێتە بەردەست خوێنەرانی، کە هەڵێنجراوی ماستەرنامەکەمە لەزانکۆی سلێمانی، بەزمانی عەرەبی نوسراوە لەساڵی٢٠٢٢دا پەسەندکراوە، ئەوەی زیاتر گرنگی ئەداتە ئەم توێژینەوەیە، لەهەندێ شوێن کە پێویستی کردبێت زانیاری نوێی پەیوەست بەسروشتی ناوەڕۆکی توێژینەوەکە زیاد و تێهەڵکێشکراوە، بۆ زیاتر دەوڵەمەندکردن و وەسفی ئەو گۆڕنکاریانەی کە دواتر لەگۆڕەپانی سیاسەتی هەرێمایەتی بێت یان نێودەوڵەتی ڕوویانداوە.

 فۆکسی ستراتیجی ئەمریکا بۆ لەناوبردنی تیرۆر دوای ڕوداوەکانی ١١ئەیلولی٢٠٠١،چڕکردنەوەی ئامانجەکانی لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر دۆخی سەقامگیری ئەمنی کرد، بەتایبەت دوای داگیرکردنی  سەربازی عێراق  لە ساڵی٢٠٠٣، ڕووخاندنی ڕژێمی سیاسی و هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوە ئەمنییەکان. بووە مایەی دروستبوونی بۆشایی ئەمنی و سیاسی، کاریکردە سەر سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ بەئاڕاستەی عێراق، بەتایبەت سیاسەتی ئێران. بوونی هێزی گەورەی سەربازی ئەمریکا لەناوچەکە، دوای داگیرکردنی عێراق لەساڵی٢٠٠٣، ترسی بۆ ئێران دروستکرد کە نەوەک دوای عێراق بەئامانج بگیرێت. چونکە ئەمریکا دوای ڕووداوی ١١ی ئەیلولی٢٠٠١، ئێرانی بەدەوڵەتێکی داڵدەدەری تیرۆر و لە تەوەری شەڕ  ئەژماری کردبوو، ئێران سیاسەتی دەستوەردانی لە عێراق بە ناڕاستەوخۆ، ڕاستەوخۆ دەستپێکرد، بۆ کارتێکردن لەدۆخی سەقامگیری ئەمنی و سیاسی، دروستکردنی لەمپەر لەبەردەم پڕۆژەی ئەمریکا.  هانی ئێرانیدا کە زیاتر لە عێراق توانا سیاسی و ئەمنی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی بخاتەکار.

 بەشێوەیەکی گشتی کارابوونی سیاسەتی دەرەوەی ئێران لەدوای ساڵی١٩٧٩، بەتایبەتیش دوای ساڵی٢٠٠٣لە بەرامبەر عێراق، بەئامانجی خزمەتکردنی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی بووە، تا بتوانێ پێگەو ڕۆڵی زیاتر لەئاستی هەرێمایەتی و لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگێڕێ؛ لەڕووانگەی بیردۆزی ڕیالیزم لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، (دەوڵەتان بۆ پاراستنی بەرژەوەندی نیشتیمانی و مانەوەی  قەوارە سیاسییەکەیان، هەوڵی خۆ بەهێزکردنی بەردەوام دەدەن)، ئێرانیش بەسوود وەرگرتن لەو گۆڕانە ئەمنی و سیاسییە ناسەقامگیرەی ناوخۆی عێراق، ئەم هەلەی قۆستەوە بۆ هەژموون و خزمەتی بەرژەوەندی نیشتیمانی و مانەوەی سیستەمی سیاسی خۆی، کە چەندین ئاڵنگاری لەپێشیبوو.

بەشی یەکەم/ گۆڕاوە ئەمنی و سیاسییەکان لە عێراق و کاریگەری لەسەر سیاسەتی ئێران دوای٢٠٠٣

باسی یەکەم/ کورتەیەک دەربارەی سیاسەتی ئێران بەرامبەر عێراق

  دۆخی پەیوەندی لە نێوان ئێران و عێراق لە دروستبوونی دەوڵەتی نوێ لەسەرەتای سەدەی بیستەم، ناسەقامگیری بەخۆیەوە بینیوە، لەئەنجامی زۆرێک هۆکار( مێژوویی سیاسی و ئابووری)، بەتایبەت دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران ساڵی١٩٧٩، کێشەی سنوور و کێشەی ئاو دیارترین و گرنگترین بابەتەکانە، کە کاریگەری لەسەر دۆخی سەقامگیربوونی پەیوەندییە دووقۆڵیەکان هەبووە. جیاوازی لە فەلسەفەی سیستەمی سیاسی لە عێراق لەگەڵ فەلسەفەی سیستەمی سیاسی لەئێران، فاکتەری هەرە سەرەکی هەڵگیرسانی شەڕی هەشت ساڵەی(١٩٨٠-١٩٨٨)نێوانیان بوو؛ هەردوولا زەرەری ماڵی و گیانی گەورەیان بەرکەوت، بەبێ دەسکەوتێکی نوێ بۆ هیچ لایەکیان([1]). ڕووداوی داگیرکردنی کوێت لەلایەن عێراق ساڵی١٩٩٠، دواتر ڕزگارکردنی کوێت لەساڵی١٩٩١، جەنگی داگیرکردنی عێراق لەلایەن سوپای ئەمریکا ساڵی٢٠٠٣، کاریگەری ڕاستەوخۆی هەبوو لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێران بەئاڕاستەی عێراق.

  سیاسەتی ئەمریکا لەبەرامبەر ئێران دوای ڕووداوەکانی ١١ی ئەیلولی٢٠٠١، هەڕەشەیەکی ترسێنەر و گەورەی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران دروستکرد، ئەمریکا ئێرانی بەدەوڵەتێکی داڵدەدەری تیرۆر و لە تەوەری شەڕ ئەژماری کردبوو، داگیرکردنی ئەفغانستان ساڵی٢٠٠١ و عێراق لە ساڵی٢٠٠٣، هێزێکی زەبەڵاحی وشکانی و ئاسمانی و دەریایی ئەمریکی و بیانی هێنایە وڵاتانی ناوچەکە)[2](. ئەمریکا ئێرانی ئابڵوقەدا، سەرەڕای ئەوەی توانای ئێران هاوبەرامبەری سەربازی لەڕووی قەبارەو جۆرەوە نەبوو، بە بەراورد بە توانا سەربازیی و تەکنەلۆجیەکەی سوپای ئەمریکا لە ناوچەکە([3]). پێش ساڵی٢٠٠٣، دروستکەری بڕیار لە ئێران درکی بە مەترسی ستراتیج و ئامانجەکانی ئەمریکا لە داگیرکردنی عێراق کردبوو، توشی دۆخێکی ئیحراجی بووبوو، لەنێوان ئەوەی فاکتەرێکی ئەرێنی بێت بۆ ڕووخانی ڕژێمی ناحەزی لە عێراق، یان فاکتەرێکی نەرێنی بێت لە بەرامبەر بوونی هێزی سەربازیی گەوریە بیانی لە عێراق. ئێران سیاسەتی لەدوای ساڵی٢٠٠٣وە، داگیرکردنی سەربازیی ئەمریکی و ڕووخاندنی سیستەمی سیاسی و دوبارە دامەزراندنەوەی سیستەمە سیاسیەکەی لە عێراقی قۆستەوە بۆ هاندانی نفوزی لە بەشداری پڕۆسەی سیاسی تازە بنیاتنراو، بەتایبەت لەگەڵ حزب و ئەو کۆمەڵانەی کە بەرژەوەندی و مێژوویەکی هاوبەشیان هەبوو، توانی سیاسەتی دەستوەردان لەکاروباری عێراق چالاکتر بکات، دانانی لەمپەر لە بەردەم پڕۆژەی ئەمریکا، کە دامەزراندنی سیستەمی سیاسی دیموکرات و فیدراڵی بوو؛ مەترسی بوو بۆ سەر ئاسایش و بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانی ئێران، عێراق لای ئێران بواری زیندووە (مجال حیوي) بۆ ئاسایشی بەرژەوەندییەکانی.

 فراوانکردنی هەژموون و نفوزی ئێران لە عێراق پێویست بوو بۆ پاڵپشتی سیاسەتەکانی لە دامەزراوە حکومیەکان لە هەموو ئاست و بوارەکانی، هەروەها هەوڵ و توانای لەبارەی پێگەو ڕۆڵی ئەمنی لەسەر ئاستی هەرێمایەتی چڕترکردەوە([4]). وای لە ئێران خواست سیاسەتی تایبەت بە قۆناغەکە پیادە بکات بۆ سنووردانان لەمەترسی بوونی هێزەکانی ئەمریکا و سیاسەتەکانی لەعێراق، پەیڕەوی سیاسەتی “بەرگری لە قووڵایی”(الدفاع فی العمق) بۆ دوورخستنەوەی مەترسی ئەمریکا لەسەر بەرژەوەندییەکانی وسەپاندنی واقعێک بوو تا پێویستی بە توانا سیاسییەکانی ئێران هەبێت لە چارەسەرکردنی هەندێ لەکێشەکان، بەتایبەت کێشە ئەمنییەکان، نەک هەر لە عێراق، بەڵکو لە لوبنان و یەمەن و سووریا و فەڵەستین، وەک یاریکەرێکی سیاسی لەو تەنگەژە هەرێمایەتیانە حسابی پێگەو ڕۆڵی لەبەرچاو بگیرێت([5]).

باسی دووەم/ کاریگەری گۆڕاوەکانی ئەمنی و سیاسی لەعێراق لەسەر سیاسەتی ئێران لەدوای٢٠٠٣دا

  یەکەم: پڕۆسەی داگیرکردنی سەربازی ئەمریکی لە عێراق لەساڵی٢٠٠٣، ڕووخانی دەوڵەت و دامەزراوە و پێکهاتە سەربازیی و ئەمنییەکان و حزبی دەسەڵاتی لێکەوتەوە، بووە فاکتەری دروستبوونی مەترسیی لەسەر سەقامگیری ئەمنی ناوچەکە؛ ئەو بڕوا و چەک وچۆڵ و ڕاهێنان و ئەزموونی شەڕکردنەی لای زۆربەی عیراقیەکان کەڵەکە بووبوو، هەروەها فەلسەفەی سیستەمە سیاسیەکەی پێشوو، دۆخی شڵەژان و ناسەقامگێری هێنایە کایەوە؛ بڵاوبوونەوەی چەک، لەئەنجامی تاڵانکردنی کۆگای کەل و پەلە سەربازییەکان و دامودەزگاکانی تری حکومەت([6]). بەم جۆرە عێراق تووشی کێشەی سەختی ناسەقامگیری ئەمنی بوو، ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر دۆخی سەقامگیری سیاسی بوو لەدوای ٢٠٠٣([7]). بڕیاری هەڵوەشانەوەی سوپای عێراق و دوبارە دامەزراندنەوەی سوپا جارێکی تر، هەوڵی ئەمریکا بوو، بۆ سووککردنی بەرپرسیارێتی لەسەر هێزە سەربازییەکەی خۆی، تاکو لەجیاتی ئەمریکا ئەم سوپا تازەیە شانبداتە بەر شەڕکردن لەدژی گرووپ و دەرچووان لەیاسا، هەوڵیش بوو بۆ هەڵمژین و هێورکردنەوەی توڕەیی پیاوانی هێزە سەربازییە لەکارخراوەکان کە نێررابوونەوە ماڵەوە([8]).

  بڕیاری ژمارە(٩١)لەڕێکەوتی ٧/٦/٢٠٠٣، ڕێگەیدا بە پیاوانی نێو گرووپە چەکدارەکان لە حزبەکانی دەسەڵات، بۆ ئەوەی بناغەی بنیاتنانەوەی هێزە سەربازییە نوێیەکەی عێراق پێکبهێنن([9]). ئەمەش وای کرد توانا و شارەزایی پیاوانی سوپای تازە، لەئاست توانای سەربازی پێویستدا نەبن لە بەرەنگار بونەوەی بەربەستە ناوخۆییەکان؛ شڵەژان و بڵاوبوونەوەی چەک و چالاکی گرووپە توندڕەوەکان، پێکەوە دروستبوونی گرووپەکانی بەرەی بەرهەڵستکارانی دژ بەداگیرکردنی عیراق و گرووپە تیرۆرستییەکان، هۆکاری زیاتری بڵاوبوونەوە و بەردەوامی دۆخی شڵەژان و نائارامی و کوشتن و وێرانکردن بوو لەعێراق([10]). لەخشتەی خوارەوەدا ژمارەیەک لە گرووپە توندڕەوەکان خراونەتە ڕوو.

          خشتەی ژمارە(١) ناوی هەندێ لە گرووپە توندڕەوەکان

زنجیرە	ناوی گرووپ	ناوی دامەزرێنەر	ساڵی دامەزراندن
1.	کۆمەڵی تەوحیدو جیهاد	ئەبوو مسعەب زەرقاوی	٢٠٠٣
2.	ڕێکخراوی قاعدە لە بلادی ڕافیدەین	زەرقاوی ملکەچی بۆ بن لادن دەربڕی	٢٠٠٦
3.	ئەنجومەنی شورای موجاهدین	ئەبوو مسعەب زەرقاوی	٢٠٠٦
4.	دەوڵەتی عێراق ی ئیسلامی	ئەبو بەکری بەغدادی	٢٠٠٦
5.	سوپای ئەهلی سوننەو جەماعە	ئەبو بەکری بەغدادی	٢٠٠٦
6.	دەوڵەتی ئیسلامیی لە عێراق و شام	ئەبو بەکری بەغدادی	٢٠١٣

       خشتەکە توێژەر ئامادەی کردووە بە سوود وەرگرتن لە سەرچاوەی: ([11]).

  لاوازی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەکان لەجێبەجێکردنی ئەرکی ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگارییە ئەمینیەکان، کە خۆی لە چالاکی گرووپە توندڕەوە چەکدارەکاندا دەبینیەوە، لە بەرژەوەندی وڵاتانی ناوچەکە بوو بەتایبەت ئێران. چونکە بڕوای وابوو جێگربوون و سەقامگیری ئەمنی و سیاسی لە عێراق لەوانەیە ببێتە ئەوەی ئەمریکا سەرکێشییەکی تازەتر بکات و ئێران بەئامانج بگرێ([12]). ئێران سەرکەوتوو بوو لە جێکردنەوەی شوێن پێی خۆی لە ناخۆی عێراق، لەڕێگەی چالاکی هەواڵگری و کاری سەربازیی و ئابووری، کاریگەری سیاسی لەسەر سەرکردەکانی حزبە سیاسییە شیعیەکان، پاڵپشتی کردنیان لە پڕۆسەی هەڵبژاردنی پەڕلەمان([13]). بەرئەنجام توانی دۆخی زاڵبوونی حزبە سیاسییە شیعەکان بسەپێنێ لە بەڕێوەبردنی کاروباری حوکمڕانی، کە ئەوەش بووە یارمەتیدەر بۆئێران، توانی داگیرکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە لەهەڕەشەوە بۆ سەری بگۆڕێ بۆ هەلێک بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی.

  دووەم: دامەزراندنی سیستەمی سیاسی دیموکرات و فیدراڵ دوای ساڵی ٢٠٠٥، ئازادی لە دامەزراندنی حزبی سیاسی فرەئاڕاستەو ئینتمای بەپێی دەستووری پەسەندکراوی ساڵی٢٠٠٥، ڕێگەپێبدات([14]). پارتە سیاسیە بەشدارەکانی دەسەڵات ئەم هەلەیان وەبەرنەهێنا، تا بتوانن چوارچێوەیەک بۆ پڕەنسیپە نیشتمانییەکان و کاربکەن بۆ دەوڵەتی هاوڵاتی بوون، بەدیهێنانی عەدالەت و یەکسانی لە مامەڵەکردن لەگەڵ هەموو پێکهاتەکان، بەپێچەوانەوە حزبە سیاسییەکان، فرەیی و جۆراوجۆری کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی و مەزهەبییان قۆستەوە بۆ مەبەستی پشک و دەسکەوتی حزبی کەسی خۆیان، هاوڵاتییان وابەستەیی سیاسییان لەسەر بنەمای پێکهاتە تۆخکردەوە، نەک ئەزموون و تواناو لێهاتوویی خزمەتکردن، وابەستەبوونی نەتەوەیی و مەزهەبی بووە گرنگتر لە بیرکردنەوە بۆ بەرژەوەندییە باڵاکانی وڵات([15]). ئێران تەوزیفی ئەم دۆخەی کرد بۆ بەرژەوەندی خۆی، لەڕێگەی حزب و کۆمەڵە سیاسییەکانی نزیکی، سەبارەت بە چۆنیەتی هاوئاهەنگییان لەگەڵ ئەمریکا لەبارەی پێکهێنانی حکومەتەکانەوە، توانی نەهێڵێت دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان لەعێراق، ئەمریکا بەتەنها کاریگەری و دەستوەردانی هەبێت لە پێکهێنانی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکان([16]). هەرچەندە دامەزراندنی سیستەمی سیاسی دیموکرات و فیدراڵ لە عێراق فاکتەری هەڕەشە و کاریگەری لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران و سیستەمە سیاسیەکەی دادەنێ، کە لەسەر فەلسەفە و ئایدۆلۆژیەتی ئاینییە. بەڵام یەکەم دەوڵەت بوو دانی نا بە سیستەمی تازە لە عێراق لە دوای ساڵی٢٠٠٣، یەکەم وەزیری دەرەوە کە سەردانی عێراقی کرد دوای٢٠٠٣، وەزیری دەرەوەی ئێران بەڕێز “کەمال خەڕازی”بوو([17]).

سیاسەتی ئێران بۆ پشتیوانی سیستەمی سیاسی تازە دامەزراو بوو، لە ڕێگەی پشتیوانیکردنی کەس و حزبە سیاسییەکان، کە دژ نەبوون لەگەڵ هەڵوێست و ئامانجەکانی؛ ڕۆڵی مەرجەعی باڵای شیعی لەعێراق بەڕێز”علی سیستانی” کاریگەری کارای هەبوو بۆ سەرکەوتنی یەکەم پڕۆسەی هەڵبژاردن، هانی دەنگدەرانی شیعەیدا بۆ بەشداری و پشتیوان لە سیستەمی سیاسی تازەی عێراق([18]). لەخشتەی ژمارە(٢)دا ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ساڵی٢٠٠٥ خراونەتە ڕوو، ڕێژەی بەشداربوون لە هەڵبژادن٧٩.٦٪یە، ئامانجی حزبە سیاسییە شیعەکان بە تایبەتی لەم بەشداربوونە بۆ کۆنترۆڵی دامودەزگاکانی حکومەت بووە، لە ڕێگەی پۆستی سەرۆک وەزیران، ئەوەش لە بەرژەوەندی ئێران بوو، هەلێک بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی لە عێراق، تا ببنە گرەنتی و پاڵپشتیان مسۆگەر بکات لەکاتی توش بوون بە سیاسەتی دوژمنکارانەی ئەمریکا دژ بە ئێران([19]).

خشتەی ژمارە(٢) ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی١٥/١٢/٢٠٠٥، ژمارەی کورسییەکان(٢٧٥)ه

زنجیرە	حزب و قەوارە سیاسییەکان	ژمارەی کورسی
1.	ئیئتلافی عێراقی یەکگرتوو	١٢٨
2.	هاوپەیمانی نیشتمانی کوردستان	٥٣
3.	بەرەی تەوافقی عێراقی	٤٤
4.	لیستی عیراقیەی نیستمانی	٢٥
5.	بەرەی عێراقی بۆ حیارەی نیستمانی	١١
6.	یەکگرتوی ئیسلامی کوردستان	٥
7.	فراکسێۆنی ئاشتەوایی و ڕزگاری	٣
8.	ئەلڕەسالیون	٢
9.	بەرەی تورکمانی عێراقی	١
10.	لیستی ڕافیدەین	١
11.	لیستی میسال ئالوسی بۆ گەلی عێراق	١
12.	بزوتنەوەی ئێزدی لەپێناو چاکسازی و پێشکەوتن	١

                         سەرچاوە: ([20]).

  دامەزراوە حکومییەکان تواناو شارەزاییان لەو ئاستەدا نەبوو کە گرەنتی سەقامگیری سیستەمی سیاسی، خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان و هەلی کار دابین بکەن، لاواز بوون لە بواری پەروەردوە، فێرکردن و تەندروستی…هتد([21]). سەرەڕای ئەو داهاتە زەبەلاحەی، کە دەهاتە بوجەی عێراق دوای ساڵی٢٠٠٣، نەتوانرا پڕۆژەی ستراتیژی و دوبارە بنیاتنانەوەی ژێرخان بۆ خزمەتی هاوڵاتییان بهێننە دی، گەندەڵی کارگێڕی و دارایی، وایکرد دامەزراوە حکومییەکانی عێراق لەسەر ئاستی جیهانی لەڕیزی هەرەسەرەوەی خشتەی جیهانی گەندەڵکاران ڕیزکرابێت^([22])؛ ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی پێوەرێک بەکاردێنێت لە سفرەوە بۆ سەد، ژمارە سفر بەمانای “زۆر گەندەڵە”، ژمارە سەدیش” زۆر پاکە”. وەک لەخشتەی ژمارە(٣)دا دەردەکەوێت.

       خشتەی ژمارە(٣) ئاستی گەندەڵی لە عێراق بەگوێرەی ڕێکخراوی شەفافیەی نێودەوڵەتی

ساڵ	٢٠١٢	٢٠١٤	٢٠١٦	٢٠١٨	٢٠١٩	٢٠٢٠
ئاستی گەندەڵی	١٦٩	١٧٠	١٦٦	١٦٨	١٦٢	١٦٠
خاڵی نیشاندەر بەگەندەڵی	١٨	١٦	١٧	١٨	١٦	١٦

                        خشتەکە توێژەر ئامادەی کردووە بە سوود وەرگرتن لەسەرچاوە:([23]).

 سێیەم: ئێران دۆخی نالەبار و وێرانی دامودەزگا ئابوورییەکانی قۆستەوە کە لە ئەنجامی داگیرکاری ئەمریکا تووشی عێراق بووبوو، بۆ قازانجی زیادکردنی قەبارەی بازرگانی خۆی لەگەڵ عێراق دوای ساڵی٢٠٠٣، لە ڕێگەی دەستکەوتنی بەشێک لە پڕۆژەی وەبەرهێنان و ناردنی بابەتە خۆراکییەکانی بۆ عێراق، قەبارەی (تەرازووی بازرگانی- میزان تجاري) زیاد بوو بۆ ئاستێکی پێشکەوتوو، ڕێژەی زیادبوونی ناردنە دەرەوەی بۆ عێراق لەنێوان ساڵانی(٢٠٠٥-٢٠٢٠)لە ملیارێک دۆلارەوە دەستی پێکرد گەشتە (١٣)ملیار دۆلار، بەردەوام کاری لەسەر پەرەپێدانی پەیوەندیە ئابوورییەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراقی دەکرد، هانی کەرتی حکومی و کەرتی تایبەتی ئەدا لە پێناو فرۆشتنی ئەو شمەکانەی کە عێراق پێویستیەتی([24]). بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە بنەڕەتییەکانی هاوڵاتییان عێراق، زیادکردنی پاڵاوتنی نەوتی عێراق و بەردەستخستنی بەرهەمە جیاجیاکانی نەوت؛ ڕێکەوتن کرا بوو لەسەر پاڵفتەکردنی(١٥٠)هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە نەوتی عێراق لە ڕێگەی پاڵاوگەی عەبادانەوە دواتر ناردنەوەی بەرهەمە نەوتییەکان لە ئێرانەوە بۆ عێراق([25]). وای لێهات عێراق بووە هاوبەشێکی بازرگانی بەهێز بۆ ئێران، هەرچەندە ئێران لەژێر باری قوورسی سزاکان بوو، کۆی قەبارەی بازرگانی نێوان عێراق و ئێران لەساڵی ٢٠١٨دا گەیشتە نزیکەی (١٣)ملیار دۆلار، بەڵام بەهاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە کۆتاییەکانی ساڵی٢٠١٩و سەرەتای ساڵی٢٠٢٠پاشەکشەی کرد بۆ نزیکەی(٧)ملیار دۆلار([26]). توانا ئابوورییەکانی ئێران بۆ وەبەرهێنانی زیاتر بوو لە بازاڕو گۆڕەپانی عێراق بەشێوەیەکی بەربڵاوو گشتگیر، بە ئامانجی تۆکمەکردنی نفوزو هەژموونی سیاسی و ئەمنی، قەرەبووکردنەوەی ئەو زەرەرو زیانەی، کە بەهۆی سزای ئەمریکی و نێودەوڵەتییەکانەوە تووشی هاتبوو([27]). وای کردبوو ناردنە دەرەوەی نەوتی ئێران پاشەکشە بکات بۆ نزمترین ئاست کە بەرئەنجامی سیاسەتی” قورسترین فشار”ی ئەمریکی بوو بەرامبەری دەکرا، دوای کشانەوەی لە ڕێکەوتنی ئەتۆمی نێوانیان لەساڵی٢٠١٨)[28]). لەخشتەی ژمارە(٤)دا کاریگەری سزاکانی ئەمریکا لەسەر ئابووری ئێران ئاماژەی پێدراوە.

خشتەی ژمارە(٤) کاریگەری سزاکانی ئەمریکا لەسەر ئابووری ئێران لەنێوان ساڵانی( ٢٠١٨-٢٠١٩)

ساڵ	وونکردنی قەبارەی ئابووری	بەرز بوونەوەی هەڵئاوسان	داکشانی بازرگانی دەرەکی	نزمبونەوەی فرۆشتنی نەوت	بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری
٢٠١٨	٥،٤	٣٤،٢٪	٢٢٪	١،٢٠٠٠٠٠بەرمیل	١٦،٣٪
٢٠١٩	٧،٦	٤١،١٪	٢٢٪	٢٠٠٠٠٠ بەرمیل	١٢،٤٪

          سەرچاوە([29]).

بەشی دووەم/ گۆڕاوەکانی ئەمنی و سیاسی لە عێراق و کاریگەری لەسەر سیاسەتی ئێران دوای٢٠١١

باسی یەکەم/ کاریگەری ڕوداوەکانی جیهانی عەرەبی لەسەر سەقامگیری سیاسی و ئەمنی عێراق دوای ساڵی ٢٠١١

  خۆپیشاندانە جەماوەرییەکانی وڵاتانی: تونس، میسر، لیبیا، سووریا، بەحرەین، یەمەن، کە لەساڵی ٢٠١١دا ڕوویاندا، بەرئەنجامی ناڕەزایەتی زۆری هاوڵاتیان بوو، داوای چاکسازی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و یەکسانی و ڕەتکردنەوەی جیاکاریی و ڕیشەکێشکردنی گەندەڵییان دەکرد([30]). ئەم هەڵوێستانە دەربڕینی ڕوون و ئاشکرای ڕەتکردنەوەی ئەو سیاسەتانە بوو کە حکومەتەکانیان لەبەرامبەر هاوڵاتیان دەیانکرد، پشتگوێخستن و وەڵام نەدانەوەی هاوڵاتییان، سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکان بە زەبری هێز لەلایەن حکومەتەکانەوە، ڕێگەی خۆشکرد بۆ دەستوەردانی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، هەلەکەیان قۆستەوە بۆ بەرژەوەندی خۆیان، لە ڕێگەی پشتگیری لایەنەکانی کێشەکە، سەرئەنجام بووە مایەیی گۆڕینی هەندێ لەو سیستەمە سیاسییانە کە لە تونس ومیسر ولیبیا هەبوون، کەناڵە ڕاگەیاندنەکانیش ئالەو سەردەمەدا ناوی “بەهاری عەرەبی”یان بەسەردا دابڕی بوو.

  خۆپیشاندانە جەماوەریەکانی ناوچەکە کاریکردە سەر ڕای گشتی هاوڵاتیانی عێراق، ژمارەیەکی زۆر لەشارەکانی بەغدای پایتەخت و پارێزگاکانی تری عێراق ڕژانە سەر شەقامەکان، داوای چاکسازی سیاسی و سەروەری یاسا، داوای خزمەتگوزایریە سەرەتاییەکانیان دەکرد، ئەم خۆپیشاندانانە ناو نرا “بەهاری عێراقی”، هێرشی هاوڵاتیان بۆ سەر دامەزراوەکانی حکومەتی لێکەوتەوە، خۆپیشاندان پەرەی سەند، گۆڕا بۆ مانگرتن و هەڵدانی چادر لەو پارێزگایانەی کە زۆرینە سوننە مەزهەبن، کەسانی دیارو پیاوانی ئایینی، ڕیشسپی عەشرەتەکان و لاوان  و گرووپەکانی تری کۆمەڵگە لەبەشدارانی گۆڕەپان و ژێر چادرەکان بوون، حکومەتی عێراق وەڵامی ئەرێنی بۆ داوای هاوڵاتیان نەبوو، فشاری خستە سەریان لەڕێگەی سوپاوە بە زەبری هێز گۆڕەپانەکەی پێچۆڵکردن، ژمارەیەک مردن و برینداری لێکەوتەوە لەساڵی٢٠١٣([31]). پەرەسەندنی ئەم ڕووداوانەو ئەو ژینگە سیاسی و ئەمنییەی، کە لەدۆخی هەرێمایەتیدا هەبوو، گرووپە تووندڕەوەکانی هاندا بۆ دوبارە چالاکبوونەوە لەناوچە جیاجیاکانی عێراق، بەهۆی پەرەسەندنی دۆخی ناسەقامگیری ئەمنی، گەیشتە ئەوەی کە داعش لەمانگی حوزەیرانی ساڵی٢٠١٤دا بتوانی پارێزگای موسڵ داگیربکات([32]).

  ئێران بۆ پاراستنی سیستەمی سیاسی تازە بنیاتنراو لەعێراق، پشتیوانی ڕاستەوخۆی لە حکومەتی عێراق کرد تا بتوانێ ڕووبەڕووی هەڕەشەکان ببێتەوە، کە تووشی سیستەمە سیاسیەکەی ببوو دوای ساڵی٢٠١١، زیاتر پەرەی بە پەیوەندییە سیاسی و ئابووری و ڕۆشنبییریەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراق دا، بەمەبەستی بەرگری لەسەر مانەوەی یەکپارچەیی خاکی عێراق، پێی وابوو هەر دۆخێکی نەخوازراوی ململانێ و ئاژاوەی مەزهەبی یان نەتەوەیی ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆی دەبێت بۆ سەر دۆخی ناوخۆیی ئێران، سەرەڕای بوونی قەوارەی سیاسی و ئابووریی هەرێمی کوردستان، لەسایەی سیستەمی دیموکرات و فیدراڵ لەعێراق، کەمەترسی ئەوەی هەبوو کاریگەری بکاتە سەر وروژاندنی هەست و سۆزی نەتەوەیی، لەلای کوردەکانی ئێران و هانیان بدات داوای مافە نەتەوەییەکانی خۆیان بکەن، ئینجا وروژاندنی نەتەوەکانی تری ناۆخۆی ئێران وەک بەلوجەکان و عەرەب و ئازەری لێبکەوێتەوە([33] ).

   کشانەوەی هێزە سەربازییەکانی ئەمریکا لە٣١/١٢/٢٠١١، لەچوارچێوەی ڕێکەوتنی ئەمنی و ستراتیجی، وەک دەستبەردانی ئەمریکا بوو لەعێراق بۆ بەرژەوەندی ئێران، ئێران ئەم هەلەی قۆستەوە بۆ شوێنگرتنەوەی ئەمریکا لەعێراق کە پاشەکشەی کردبوو([34]). هەموو ئامرازێکی خستە کار بۆ زیادکردنی هەوادارنی خۆی تا کۆنترۆڵی کاروبارەکانی عێراق بکات، بە هاوئاهەنگی لەگەڵ زۆرینەی هێزە سیاسییەکان بە تایبەت هێزە شیعەکان، بەمەبەستی بەکارهێنانی تواناکانی عێراق و سوودوەرگرتن لەسەرچاوە ئابوورییەکانی؛ ئێران توشی داکشانی ئابووری هاتبوو بەهۆی سزا سەپێنراوەکان لەلایەن ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە([35]). بەرزکردنەوەی ڕێژەی قەبارەی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی لەعێراق بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانە ئابوورییەکەی خۆی لە ڕێگەی ڕێکەوتن بۆ پێدانی بڕی(٧٥٠) مێگا وات کارەبا کە ئێران بیگەیەنێتە پارێزگاکانی خوارووی عێراق، کردنەوەی ژمارەیەکی تری دەروازەی سنووری، کە هاوکار بێت بۆ زیادبوونی قەبارەی بازرگانی و بازاڕکردنی سووتەمەنی و دەرهێنراوەکانی تری([36]).

باسی دووەم: گەشەسەندنی دیاردەی تیرۆر لە عێراق و کاریگەری لەسەر سیاسەتی ئێران دوای ساڵی٢٠١٤

دەستپێکی چالاکی گرووپە چەکدارە توندڕەوەکان لەژێر دروشمی بەرگری( المقاومة) لەدژی سوپای داگیرکەری ئەمریکی بوو دوای ساڵی٢٠٠٣، کردەوەی توندوتیژی و تۆقاندنیان دژ بەخەڵکی سڤیل، باڵی کێشا بۆ شەڕی مەزهەبی لەناوخۆی عێراق، بەهۆی نەمانی ڕۆڵی دامەزراوە ئەمنی و سەربازییەکانی عێراق، وای لێهات بەتەواوی کاربکاتە سەر دۆخی ناسەقامگیری ئەمنی، سەرەڕای بوونی قەبارەی زۆر لە توانای سەربازییەکانی ئەمریکا لەعێراق، بەڵام لاوازی ڕۆڵی سوپای ئەمریکا لە دابینکردنی جۆرێک لەسەقامگیری ئەمنی، شڵەژانە ئەمنییەکان پەرەیسەند بۆ دروستبوونی دووبەرەکی ناوخۆیی، بەجۆرێک کە هەڵوێستی بەرگریکردن و کارە توندڕەوییەکان و ململانێ مەزهەبیەکان تێکەڵاو بوون، ڕۆڵی بینی لەگەشەسەندنی دیاردەی تیرۆر لەعێراق([37]).

  دۆخی ناسەقامگیری و پەرەسەندنی تیرۆر، بەناچاری هاوئاهەنگی لەنێوان بەرژەوەندییەکانی هەر یەک لە ئەمریکا و ئێران هێنایەکایەوە لەعێراق، ئەمریکا سیاسەتی چاوپۆشینی بەرامبەر ڕۆڵی ئێران لە پشتگیری و پۆشتەکردنی هەموو گرووپە چەکدارەکان و هاتنی ڕاوێژکارانی سەربازی ئێران لە عێڕاق کرد، بەرئەنجام هاوکاری ئەم گرووپانە ڕۆڵ و قەبارە و هەژموونی بەخشی بۆ ئەوەی کاریگەرییان هەبێت لەسەر هەڵوێستەکانی سیستەمی سیاسی([38]). بەتایبەت لاوازی بژاردە سیاسییە حوکمڕانیەکەی عێراق لە چارەسەرکردنی ئەو ئاڵۆزی و کێشمەکێشەی کە لەئارادا بوو، دەرفەتی دایە دەرکەوتنی زیاتری زۆرێک لە گرووپ و تاقم و کەس و کۆمەڵە چەکدارییە توندڕەو خاوەن بەرژەوەندییەکان، کە بۆ خزمەتی بەرژەوەندی حزبی و گرووپی و کەسی، لەسەر حسابی بەرژەوەندیی نیشتمان و پاراستنی سەقامگیری ئەمنی بەگەڕی بخەن، ئەوەش یارمەتیدەربوو بۆ  بڵاوبونەوەی دیاردەی گەندەڵی ئیداری و دارایی پشک پشکێەنە. کە دواتر ڕایەکی گشتی و کاریگەر هێنایەکایەوە، کە قەناعەت لای سەرۆکی ئەمریکا “ئۆباما” دروستبکات بۆ وتووێژ لەگەڵ ئێران و بەشداری پێکردنی لە چارەسەری کێشەکانی تیرۆر دوای ساڵی٢٠١٤، سەرۆکی پێشووتری ئێران”حسن ڕوحانی” جەختیکردەوە “بەهەموو وزەو توانایەوە پشتیوانە لە شەڕی دژی گرووپە تیرۆرستیەکان لەعێراق”، ئەمەش ڕێگەی خۆشکرد بۆ نزیکبوونەوەی ئەمریکی ئێرانی سەبارەت بەدانوسانەکانی تایبەت بەتەنگژەی پڕۆگرامی ئەتۆمی ئێران، یەکلاکرایەوە بەڕێکەوتنی نێوان ئێران وکۆمەڵەی(٥+١)لەساڵی ٢٠١٥دا([39]).

  هەوڵی گرووپە تیرۆرستییەکان و دزەکردن بۆ گۆڕەپانی مانگرتووان بۆ وروژاندنی زیاتر و ڕاکێشانی سۆزی لاوان بوو، ئەم دۆخە قۆزرایەوە بۆ زیاتر دەرکەوتن و زەقبوونی ڕێکخراوی داعش لە ساڵی ٢٠١٤([40]). شاری موسڵ لە ٩/٦/٢٠١٤دا کەوتە دەست داعش، زیاتر خواستی ئەم تاقمە بۆ فراوانخوازی و داگیرکردنی خاکی عێراقی بەدوای خۆی هێنا، داعش توانی لە نێوان مانگی حوزەیران و ئابی ساڵی٢٠١٤، زیاتر پەلبکێشێ، کۆنترۆڵی هەندێ ناوچەی پارێزگای سەڵاحەدین، پارێزگای ئەنبار و باکووری دیالە، حەویجە و ڕۆژئاوای کەرکوک و نزیکی بەغدای پایتەختیش بوەوە([41]). حکومەتی عێراق ناچار بوو لە١١/٦/٢٠١٤ دا بڕیاری دامەزراندی “سوپایەکی هاوشان دەربکات، زانی هێزە سەربازی و ئەمنیەکەی بەتەنها توانای ئەوەی نییە ڕووبەڕووی مەترسی ئەم گرووپە تیرۆرستییە ببێتەوە؛ بانگەوازی مەرجەعی باڵای شیعەکان بەڕێز”عەلی سیستانی” بۆ “جیهاد” لەبەرواری١٣/٦/٢٠١٤: (بەرگری لە وڵات و شەڕکردن لەڕیزی هێزە ئەمنییەکان ئەرکێکی پیرۆزە)([42]). هەرەوها لەبەرواری٢٢/٦/٢٠١٤دا سەرۆکی حکومەتی ئەوکات “مالکی” واژۆی پڕۆتۆکۆڵێ لەگەڵ ئەمریکا ئەنجامدا بۆ گەڕانەوە و بەشداری سەربازەکانی لەشەڕی دژ بەداعش، حکومەتی عێراق داوای لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کرد بۆ پێکهێنانی هاوپەیمانێتی بۆ شەڕکردن دژی داعش و وەستان بەرەوڕووی تیرۆر، هەڵوێستی سەرۆکی پێشووتری ئەمریکا “ئۆباما” لە٧/٨/٢٠١٤ دا، ڕایگەیاند کە وڵاتەکەی بە پەرۆشەوە دەستوەردانی دەبێت بۆ وەستاندنی تاوانەکانی داعش لە ڕێگەی پێکهێنانی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بۆ بەگژاچوونەوەی تیرۆر([43]). هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی پێکهێنرا بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، کە ژمارەیەک لە دەوڵەتان توانا سەربازیی و لۆجستییەکانیان بەکارهێنا لەئەیلولی ساڵی٢٠١٤دا لەدژی داعش.

بەشی سێهەم: کاریگەری پێکهێنانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ بەگژاچونەوەی تیرۆر لەعێراق لەسەر سیاسەتی ئێران لەدوای ساڵی٢٠١٤

باسی یەکەم: پێکهێنانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ بەگژاچونەوەی تیرۆر لەساڵی٢٠١٤

  سەرۆک کۆماری پێشووتری ئەمریکا “ئۆباما” لەسەرەتای مانگی ئابی ساڵی٢٠١٤دا بوو بڕیارێکی دەرکرد تایبەت بەپاراستنی شاری هەولێر پایتەختی هەرێمی کوردستانی عێراق لە مەترسی هەڕەشەکانی داعش([44]). لە مانگی ئەیلولی ساڵی٢٠١٤یش بانگهێشتی وڵاتانی جیهانی کرد بۆ دامەزراندنی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی، لەژێر سەرکردایەتی ئەمریکا بۆ ڕوبەڕووبونەوەی مەترسییەکانی داعش([45]). داعش فاکتەرێکی هەڕەشەبوو بۆ ئاسایشی نێودەوڵەتی، ژمارەی وڵاتە بەشدارەکان لە هاوپەیمانێتیەکە گەشتە نزیکەی(٨٣) وڵات، توانا سەربازی ئەمنیەکانیان خستەکار بۆ شەڕکردنی داعش بەهاوکاری لەگەڵ پێکهاتەی ئەمنی و سەربازیی، هێزەکانی پێشمەرگە، حەشدی شەعبی لەعێراق، تا ئێستاش بەدواداچوون و چاودێری جموجوڵەکانی داعش و مەترسییەکانیان ناو بەناو درێژەی هەیە. ماوەی ئۆپەراسێۆنە سەربازییەکان لە ساڵانی(٠٢٠١٤-٢٠١٧)بە پاڵپشتی هاوپەیمانان بۆ هێزەکانی عێراق و بۆردومانی داعش لەئاسمانەوە، پڕچەککردن و ڕا‌هێنان و پێشکەشکردنی ڕاوێژ و زانیاری هەواڵگری و یارمەتی لە نەخشەدانان بۆ پڕۆسەی هێرشی وشکانی و جێبەجێکردنی لە گۆڕەپانی سەڕ، بەمەبەستی بەزاندنی ڕێکخراوی داعش، لە خشتەی ژمارە(٥) ئۆپەراسێۆنەکانی ئاسمانی و ماوەو تێچووی دارایی بۆ بەزاندنی داعش ڕوون دەکاتەوە.

خشتەی ژمارە(٥) ژمارەی بۆردومانی ئاسمانی و ماوەو تێچووی دارایی

ژمارەی بۆردومانی ئاسمانی لە عێراق و سووریا	ماوەی شەڕەکە لەگەڵ داعش	تێچووی دارایی بۆردومانە ئاسمانییەکان
٢٣٠٠٠ بۆردومانی ئاسمانی	١٠٥٠ڕۆژە	ملیارێک دۆلار

خشتەکە توێژەر ئامادەی کردووە بەسوود وەرگرتن لە([46]).

ڕۆڵی هێزەکانی پێشمەرگە لە هەرێمی کوردستان کاراو کاریگەر بوو لە بەربەستکردنی پێشڕەویەکانی داعش، بەتایبەت کاتێ ویستیان نزیکی سنووری هەرێم ببنەوە، هەموو پێکهاتە جیاجیاکانی هێزی پێشمەرگە هاتنە گۆڕەپان لە شەڕی پاراستنی ئەمنی عێراق، بەتایبەت لەناوچە جێناکۆکەکان(مادەی١٤٠)، توانیان هێرشی داعش بوەستێنن و نەهێڵن پێشڕەوی زیاتر بکات بەرەو ناو خاکی هەرێم، بە شاهیدی سەرۆکی پێشووتری لیژنەی ڕاوێژکاری لە پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئەمریکا “ڕیچارد نیسن” دەڵێ: (تەنها هێز کە توانای لەسەر گۆڕەپانی شەڕ و دەتوانرێ متمانەی پێبکرێ، هێزەکانی پێشمەرگەی کوردە)([47]). بەشداری کارای لە ڕزگارکردنی خاکی عێراق هەبوو لەژێر دەستی داعش، بە تایبەت لەشەڕە بەناوبانگەکەی ڕزگارکردنی شاری موسڵ لەدەستی داعش، کە لەڕۆژی ١٦/١٠/٢٠١٦دا دەستی پێکرد، نزیکەی (٦٠)هەزار لەهێزە عێراقیەکان بە پاڵپشتی فڕۆکەکانی هاوپەیمانان بەشدارییان کرد، پاڵپشت بە ڕاگەیەنراوی حکومەتی عێراق توانییان داعش ببەزێنن لە١٠/٧/٢٠١٧دا؛  لە هێزی پێشمەرگە بەپێی لێدوانی بەرپرسەکانی پێشمەرگە، قوربانی زۆری بەخشی تا ڕووخاندنی بەناو دەوڵەتی داعش کەزیاتر لە(٢٠٠٠)شەهید ونزیکەی(١٠٠٠٠)بریندار بوون([48]).

باسی دووەم: ڕۆڵی ئێران لە ڕووبەڕووبونەوەی تیرۆر لەعێراق دوای ساڵی٢٠١٤

  ئێران دەستپێشخەری کرد بۆ پێشکەشکردنی هەموو جۆرە پشتیوانی لە دامەزراوە سەربازی و ئەمنیەکانی عێراق بۆ وەستاندنی شەڕکەرەکانی داعش، بە ئامانجی پاراستنی سیستەمی سیاسی عێراق لەڕووخان بەتایبەت، کە ئەم گرووپە نزیکی بەغدای پایتەخت بووبوونەوە. چونکە ئاسایشی عێراق بە واتای ئاسایشی ئێران، هەر دەستبردنێک بۆ ئاسایشی عێراق وەک ئەوە وایە دەست برابێت بۆ ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی ئێران([49]). ئامادەبوونی بەرپرسی فەیلەقی قدس جەنەراڵ” قاسم سلیمانی” لە سەرکردایەتی کردنی شەڕ لە دژی داعش هاوشانی هێزە سەربازییە عێراقیەکان و هێزەکانی پێشمەرگە و حەشدی شەعبی، ڕۆڵێکی کاریگەری هەبوو لە ڕزگارکردنی خاکی عێراق لەدەستی ئەم گرووپە توندڕەوە([50]). هەرچەندە هاوپەیمانێتیەکە ڕێگەی بە ئێران نەدا ببێتە ئەندام، بەڵام ئەمریکا لاری نەبوو لە بەشداری ئێران چی بەڕاستەوخۆ بێت یان لەڕێگەی حەشدی شەعبیەوە بێت، مادام ئەوە لەژێر سەرپەرشتی حکومەتی عێراقدا دەکرێ، ئەمریکا ڕۆڵ و تواناکانی ئێرانی لاگرنگ بوو، بەتایبەت بۆ ئەو ناوچانەی کە داعش داگیری کردبوون([51]). ئەم نزیکبوونەوەی ئێران و ئەمریکا بەهۆی شەڕ دژی داعش زەمینەی ڕەخساند بۆ گەیشتن بە واژۆی ڕێکەوتنی پڕۆگرامی ئەتۆمی ئێران لەگەڵ کۆمەڵی(٥+١)، بەپێی بڕیاری ژمارە(٢٢٣١)ی بەرواری ١٤/٧/٢٠١٥، کە بەسەرکەوتن بۆ دبلۆماسیەتی ئێران ئەژمارکرا([52]).

  لەساڵی٢٠١٨و بەبیانوی ئەوەی ئێران پابەندی بەندەکانی ڕێکەوتنەکە نییە، ئیدارەی ئەمریکا بڕیاری کشانەوەی لەم ڕێکەوتنەدا، لەڕاستیدا فشار بوو لەبەرامبەر دەستوەردانی ئێران لەکاروباری ناوچەکە، کە بەهۆکاری دروستبوونی هەڕەشە لەسەر سەقامگیری ئاسایشی هەرێمایەتی دەبینرا، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا “ترامپ” پیادەی توندترین شێوازی فشاری سیاسی و ئابووری جۆراوجۆری لەسەر ئێران کرد، بە دوبارەکردنەوەی سەپاندنی سزای ئابووری لەسەر ئێران لە تشرینی دووەمی ساڵی٢٠١٨، ڕاستەوخۆ کاریگەری خستەسەر ژیان و گوزەرانی خەڵکی ئێران، مەزەنەی زەرەروزیانە ئابوورییەکانی ئێران لەو کاتەوە زیاترە لە(١٠٠)ملیار دۆلار، هەروەها پاشەکشە لە ناردنە دەرەوەی نەوت و هەڵپەساردنی پارەکانی ئێران لە دەرەوەی وڵات و دانانی کۆتی قورس لەچۆنیەتی سوودوەرگرتن لەو پارانە یان گواستنەوەی بۆ بانقە ئێرانیەکان زیاتر گوشاری دروستکرد([53]). ئێران لەبەرامبەردا سیاسەتی “ئابووری بەرگری” پەیڕەوکرد، بۆ کەمکردنەوەی قەبارەی ئەو زەرەروزیانانەی لە ئەنجامی سیاسەتی “قورسترین فشار”ی ئەمریکی توشی هاتبوو، هەروەها توانا سەربازی و مەیدانییەکانی تۆکمەتر کرد لەناوچەکە، پاڵپشتی لەگرووپە چەکدارەکان لەعێراق، سووریا، یەمەن ولوبنان، حەماسی لە فەلەستین کرد، سەرەڕای ئەوەش ئێران هەندێ ڕێوشوێنی ئیستفزازی بەڕووی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گرتەبەر، ئاستی ڕێپێدراوی کۆگاکردنی یۆرانێۆمی پیتێنراوی بەزاند کە بۆی دیاریکراو بوو، ئەوەش زیاتر گومانی دروست دەکرد لای ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، کە ئەم چالاکییە تەنها بواری مەدەنی نەبێت([54]).

  عێراق بووە گۆڕەپانی شەڕی نێوان گرووپەکانی لایەنگری ئێران و ئەمریکا، بەتایبەت لەسەردەمی دەسەڵاتی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا “ترامپ”، لایەنگرانی ئێران لەڕێکەوتی ٣١/٩/٢٠١٩لە بەغداد بەبەشداری “ئەبو مەهدی موهەندیس” خۆپیشاندانیان ئەنجامدا، هەوڵی بەزۆر چونەناو سەفارەتی ئەمریکایان هەبوو، خۆپیشاندانەکانی هاوڵاتیانیش لە مانگی تشرین ساڵی٢٠١٩ دەربڕی ڕای زۆرینەی خەڵک بوو بەرامبەر بە ڕەفتارەکانی حکومەتی عێراق کە ئێران پشتیوانی بوو، بەڕای ئێرانیش پەرەسەندنی خۆپیشاندانی هاوڵاتییان ئەمریکا جوڵێنەرێتی، بۆ فشارکردنی زیاتر لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئێران و ئەو کۆمەڵ و گرووپانەی کە پەیوەستییان لەگەڵی هەیە، ئێران تاوانبار دەکرا کە بەهۆی گرووپە چەکدار و هاوپەیمانە سیاسییەکانی دەیەوێت کۆتایی بە خۆپیشاندانی هاوڵاتیان بهێنێت لە عێراق، بەئاشکرا ڕابەری باڵای ئێران “خامنەئی” ئەمریکای تاوانبار کرد بە ئاژاوەگێڕی لەعێراق، “خامنەئی” وتی: (پێویستە کاری لەپێشینە بدرێتە گێڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیری و داننان بەوەی پێویستە وەڵامی خواستە ڕەواکانی هاوڵاتییانیش لە ڕێچکە یاسایەکانی کە هەیە وەڵام بدرێنەوە)(^[55]). بەردەوامی خۆپیشاندانی هاوڵاتییان لەزۆرێک لە پارێزگاکانی خواروی عێراق (بەسرە،میسان، ناسریە، نەجەف، کەربەلا، واست، دیوانییە، موسەننا)، لە بەغدای پایتەخت، کە داوای ئەنجامدانی گۆڕانکاریی ڕیشەییان لە حکومەت دەکرد بۆ ئەوەی چاکسازی سیاسی و ئابووری جێبەجێ بکات، داوای گۆڕینی حکومەت، توڕەیی خەڵک گەیشتە ئاستێک هێرش بکەنە سەر بارەگای هەندێ لەو حزبانەی لە دەسەڵات بەشداربوون، لە بەرامبەردا حکومەت بەزەبری هێز هەوڵی بڵاوەپێکردنیدا، بەریەککەوتن لەنێوان هێزە ئەمنیەکان و خۆپیشاندەران دروستبوو بووە هۆی شەهیدبوونی(٦٠٠) هاوڵاتی و بریندار بوونی نزیکەی(٣٠٠٠)خۆپیشاندەر، ژمارەیەکی بەرچاویش قوربانی هێزە ئەمنیەکان هەبوو، دۆخەکە زیاتر ئاڵۆز بوو خۆپیشاندەران جەختیان لە داوای گۆڕانکاری گشتگیر و فراوان دەکردەوە، دروشمیان بریتی بوو لە” نیشتیمانم دەوێت”، بەئاشکرا ئێران تاوانبار دەکرا، حکومەت ژمارەیەک بڕیاری دەرکرد کە نزیکبوو لەخواستی هاوڵاتییان، بۆ هێورکردنەوەی دۆخە ئەمنیەکە کە وای لێهاتبوو کۆنترۆڵکردنی ئەستەم بێت(^[56]).

  ئاڵوگۆڕی تاوانبارکردنی یەکتر لەلایەن ئەمریکا و ئێرانەوە بووە هۆی زیاتر ئاڵۆزبوونی کێشەو تەنگەژەکان، کوشتنی سەرکردەی سوپای قودس جەنەراڵ “قاسم سڵیمانی” و “ئەبو مەهدی موهەندیس”ی لێکەوتەوە لە بەرواری ٢/١/٢٠٢٠دا، توڕەیی زۆرێک لەفراکسێۆنە شیعەکانی بەشدار لە کۆبوونەوەیەکی پەڕلەماندا، بووە دەرکردنی بڕیارێک لە بەرواری ٥/١/٢٠٢٠، کەداوا لەحکومەت دەکات هەموو هێزە سەربازییە بیانییەکان دەربکات؛ لەم بڕیارەدا هەردوو پێکهاتەی سوننەو کورد بەشداری دانیشتنی پەڕلەمان نەبوون(^[57]). ئەم بڕیارە پەرچەکرداری حزبە شیعەکانی عێراق بوو، کە یەکدەگرێتەوە لەگەڵ خواستی ئێران؛ “داوای دەرکردنی هێزەکانی ئەمریکای لەعێراق دەکرد”(^[58]). حکومەت ئەم دۆخەی وەک هەلێک قۆستەوە بۆ مامەڵە لەگەڵ خۆپیشاندەران تا چالاکییان بەردەوام نەبێت، بەڵام خۆپیشاندان بەردەوام بوو، بووە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی سەرۆک وەزیران بەڕێز “عادل عبدالمهدی”، دامەزراندنی حکومەتی نوێ بەسەرۆکایەتی بەڕێز “مستەفا کازمی” وەک جۆرێک لەڕازیکردنی هاوڵاتییان و وەڵامدانەوەی خواستەکان بوو لە ساڵی٢٠٢٠دا؛ متمانەی پارتە سیاسیە شیعەکان بە کابینەی بەڕێز “مستەفا کازمی” کە هەڵگری ڕەگەزنامەی ئەمریکی و خاوەنی هیچ کورسییەکی پەڕلەمانی نەبوو(^[59]). وەک هەوڵێک دەبینرا تا ئەمریکا هەڵوێستی خۆی بەرامبەر ئێران نەرمبکات.

 هاتنی دوو ئیدارەی نوێ (ڕەئیسی- بایدن) لە هەردوو وڵاتی (ئێران- ئەمریکا)، بەتایبەت “بایدن” سیاسەتی لەعێراق بریتی بوو لە چاوخشاندنەوە، بەمەبەستی ئەوەی چارەسەری دبلۆماسی زاڵ بکرێ بەسەر کردەی سەربازی، لەبری عێراق گۆڕەپانی شەڕی نێوانیان بێت، ببێتە ئامراز بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوانیان، ئیدارەی “بایدن” لە کانونی دووەمی ساڵی٢٠٢١، بەگونجاوی دەزانی بگەڕێتەوە بۆ سەر مێزی دانوسان مادەم ئێران پەیوەستە بە ئەرکە ئەتۆمیەکەی، کە بە پێی ڕێکەوتنی ساڵی٢٠١٥ دیاریکرابوو، “بایدن” بڕوای وابوو فشاری قوورسی ئەمریکا پاڵی بە ئێرانەوە ناوە ڕوو لە چین و ڕووسیا بکات، بەتایبەتی دوای شەڕی ڕووسی لەئۆکرانیا لەساڵی ٢٠٢٢؛ داواکردنی درۆنی ئێرانی لەلایەن ڕووسیاوە کاریگەری زۆری لەسەر شەڕ هەبوو لەئۆکرانیا([60]).

  سەرەڕای بەڵێنەکانی سەرۆکی ئەمریکا “بایدن” بۆ سەرۆک وەزیرانی عێراق “مستەفا کازمی” لەکاتی سەردانەکەی بۆ ئەمریکا لە بەرواری ٢٦/٧/٢٠٢١دا، جەختی لەچاو خشاندنەوە کرد لەسەر ڕۆڵ و ئەرکی هێزە شەڕکەرەکانی ئەمریکا لە عێراق لە کۆتایی سالێ٢٠٢١دا، لیژنە تایبەتمەکانی هەردوولا چەند دانیشتنێکتان کردووە بەمەبەستی دانانی خشتە بۆ کشانەوەی هێزەکان، بەڵام تا ئێستاش ژمارەیەکی بەرچاو لەم هێزانە لەعێراق ماون، دەمێنێن تا ئەوکاتەی ئەمریکا دڵنیا بێت، کە فاکتەرەکانی هەڕەشە مەترسی نەماوە لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، چی لەلایەن گرووپە چەکدار و تیرۆرستییەکانەوە بێت بەگشتی یان لەلایەن ئێرانەوە بەتایبەتی، قۆستنەوەی دەستوەردانی ئێرانیش بەردەوامە لەعێراق بۆ دروستکردنی کاریگەری لەسەر سیاسەتی ئەمریکا لەناوچەکە، بە ئامانجی کۆتایی هێنانی تەنگژەی پڕۆگرامە ئەتۆمیەکەی ئێران و مووشەکە بالیستییەکانی و هەڵگرتنی سزاکان لەسەری، تا بتوانێت دۆخی سەقامگیری سیاسی و ئەمنی و ئابووری بگێڕێتەوە، کە لە ئێستادا زەرەرێکی زۆری پێگەشتووە([61]).

  ململانێی و دەستوەردانی ئەمریکا و ئێران لەناوچەکە بەگشتی و بە تایبەت لە عێراق، ڕەنگدانەوەی لەسەر بێئومێدی هاوڵاتییان لە سیستەمی سیاسی عێراق دروستکردووە؛ حکومەت بەرامبەر ئەرکەکانی لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان و سەقامگیری سیاسی و ئەمنی لە ئاست خواستی هاوڵاتییان نییە، سەرەڕای هەڵبژاردنی پێشوەختە، دەبینین ڕێژەی بەشداری خەڵک لە ١٠/١٠/٢٠٢١دا، نزیکەی لە ٤٠٪ بووە، واتە لەکۆی (٢٥) ملێۆن تەنها (٩) ملێۆن دەنگدەر بەشداری کردووە([62])؛ لە کاتێکدا دەبوو متمانەی هاوڵاتییان و ڕێژەی بەشدار بوون زیاتر بوونایە، بەهۆی بوونی یاسا و کۆمیسیۆنێکی تازە بۆ هەڵبژاردنەکان، کە مەبەستی گەرەنتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێکی شەفاف و ڕاست، لەئاست ڕەزامەندی هاوڵاتییان پەسەند بێت لەلایەن نوێنەری نەتەوە یەکگرتوەکان لەعێراق. ئەنجامە بەراییەکانی هەڵبژاردن بووە مایەی شڵەژان بۆ هەندێ لە قەوارەی سیاسی، حساباتی ئەو سوپرایزەیان نەکردبوو لەپاشەکشە، بەتایبەت حزبە ئیسلامییەکان و قەوارەکانی نزیک لە ئێران، هەروەها سەرکەوتنی ژمارەیەک هێزو کەسایەتی سەربەخۆ([63]). گریمانەی کەمبوونەوەی هەژموونی ئێران و هاوکارەکانی لە حزبە سیاسە ئیسلامییەکانی لێدەخوێنرایەوە، بەتایبەت دروستبوونی هاوپەیمانێتی سێ قۆڵی (بارزانی، حەلبوسی، سەدر)، زیاتر ئەم گریمانەیەیی پشتڕاست دەکردەوە. بەڵام لایەنەکانی ڕکابەری ئەم هاوپەیمانیە سێقۆڵییە؛ کە بە نزیک لە ئێران ئەژمار دەکران، بەربەست و تەگەرەی زۆرییان دروستکرد بەناوی “سێیەکی پەکخەر”، بووە مایەی هەڵوەشانەوەی هاوپەیمانی سێقۆڵی و دەستلەکارکێشانەوەی تەواوی فراکسێۆنی “سەدریەکان” کە (٧٣) کورسییان هەبوو لە پەڕلەمانی عێراق و پڕکردنەوەی شوێنەکانیان، دەرئەنجام هاوپەیمانێتیەکی نوێ بە ناوی ئیدارەی دەوڵەت پێکهێنرا کە لایەنە سەرەکییەکانی: زۆرینەی حزب و قەوارەی مەزهەبی شیعی و سوننەو بەشێک لەکورد بوون، توانییان لە بەرواری ٢٧/١٠/٢٠٢٢، حکومەتی نوێ بەسەرۆکایەتی “محمد شیاع سودانی” پێکبهێنن، جارێکی تر هەژموونی حزب و قەوارە سیاسەکانی نزیک لە ئێران، باڵا دەستییان لە دەسەڵاتداری عێراق گرتەوە دەست، سەرەڕای بوونی کێشە و ململانێی ناوخۆیی نێوان لایەنەکان، دەستوەردانی هەرێمایەتیش بەردەوامی پێدرایەوە، لەگەڵ ئەوەی هەنگاوەکانی حکومەتەکەی “سودانی” لە ڕووی سەقامگیری سیاسی و ئەمنییەوە هەوڵی داوە بۆ بەرەوپێشچوون و بەدیهێنانی خواستی هاوڵاتییان، بەڵام هێشتا لەئاستی پێویست و خواستەکانی هاوڵاتییان بۆ چاکسازی سیاسی و ئەمنی و ئابووری و کۆمەڵایەتی تێر ناکات، ڕەنگە بەشێکی زۆری پەیوەندی بە کێشە و ململانێ ناوخۆییەکانەوە هەبێت، کە وایکردووە بەرژەوەندی و دەستوەردانی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی ڕۆڵی هەبێت لە چارەسەرنەبوونی کێشە بنەڕەتییەکان لە عێراق؛ ئێران وەک “بواری زیندوو” لەعێراق دەڕوانێت، بەڕێڕەوێکی گرنگ و کاریگەر دەیبینێ، کە بەهۆیەوە دەتوانێت پەیوەندی لەگەڵ سووریا و لوبنان بکات، بەئامانجی دوورخستنەوەی مەترسییەکان و بەدیهێنانی ئاسایشی بەرژەوەندییەکانی و بەهێزکردنی پێگەی هەرێمایەتی.

 

دەرئەنجام و ڕاسپاردە:

  لەژێر ڕۆشنایی وەسف و باسی بابەتەکان، توێژەر جەخت لە ناوەڕۆکی زانیارییەکانی ئەم توێژینەوەیە کە خراونەتەڕوو، گەیاندینە چەند دەرئەنجامێک، کە گرنگترینیان ئەمانەی خوارەوەیە:

1. پیادەکردنی سیاسەتی “بەرگری لەقووڵایی” باشترین ستراتیژ و شێوازی شەڕ و ململانێکردنی ئێرانە لە دەرەوەی سنووری وڵاتەکەی خۆی، بەمەبەستی پاراستن و بە دیهێنانی ئامانجە نیشتمانییەکانی.
2. ئێران بۆ مانەوەی پێگەی وەک هێزێکی هەرێمایەتی و کاریگەر، بڕوای وایە کە پێویستە ڕۆڵ و هەژموونی خۆی بپارێزێت لە ناوچەکە، بەتایبەت لەعێراق.
3. عێراق بۆ ئێران شادەمار و ڕێڕەوێکی گرنگە، بەستەرەوەی ئێرانە لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، بەرژەوەندییەکانی وا دەخوازێت، کە چاوی لەسەر عێراق چڕتر بکاتەوە.
4. ئێران وەک بواری زیندوو (ناوچەی پڕبایەخ) لە عێراق دەڕوانێت، قۆستنەوەی بۆشایی ئەمنی و سیاسی لە عێراق، بۆ دانانی بەربەستە لەبەردەم پڕۆژەکەی ئەمریکا و شکاندنی ئابڵوقەی ئابووری و لابردنی سزا سەپێنراوەکانی سەر ئێران.
5. پاراستنی سیستەمی سیاسی عێراق دوای ساڵی ٢٠١٤ لە ڕووخان لەشەڕی دژ بە داعش، ئامانجی ئێران بوو؛ لەلایەک پێکهاتەی مەزهەبی شیعی نزیک لە خۆی باڵادەستە، لەلایەکی تر بۆ ئەستۆ پاکی و دوورخستنەوەی تۆمەتی داڵدەدانی تیرۆرە و دوورخستنەوەی مەترسی هەڕەشەکانە، بەهۆی بوونی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و ناوچەکە.
6. سیاسەتی پراگماتیانەی هەردوو لایەنی (ئەمریکی-ئێرانی)لە عێراق، بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان لەهەڵکشان و داکشانە، جارێک زمانی دبلۆماسی باڵادەستە، جارێک موشەک و بۆردمانی یەکتر.

ڕاسپاردەکان:

1. وەک تێبینی لە هەڵوێست و سیاسەتەکانی ئێران دەکرێت لەبەرامبەر عێراق، گومانی تێدا نییە بە ئاسانی دەستی لێبەر نادات، پێویستە بڕیاری دروستکارانی سیاسی لەعێراق، دبلۆماسیانە کار بکەن بۆ گەشەپێدانی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ ئێران لەسەر بنەمای پاراستنی سەروەری و هاوئاستی لەمامەڵەکرندنەکان.
2. عێراق بۆ گێڕانەوەی ڕۆڵی سروشتی خۆی، ئەرکی بڕیار دروستکارانی سیاسییە، بێلایەنی و زیاتر خۆ بەدوور بگرن لە ململانێی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، کەڕاستەوخۆ زیان بەبەرژەوەندییە باڵاکانی عێراق دەگەیەنێت، هێزە چەکدارەکان با تەنها کۆنترۆڵی دەوڵەت بن، وڵات لە هەرجۆرە دەستوەردانێک دەپارێزێت.
3. بنیاتنانی عێراقێکی خۆشگوزەران و گەشەسەندو وا دەخوازێت، کە بڕیار دروستکاران لە عێراق، ڕۆشنبیری زیاتر و گیانی هاریکاری و پێکەوەیی، چەمکی هاوڵاتیبوون برەو پێبدەن، ڕێز بۆ هەموو تایبەتمەندییە مەزهەبی و نەتەوەیی پێکهاتەییەکان وەک یەک دابنێن، بەتوندیش بەگژ گەندەڵکاران و هەموو جۆرە دەمارگیریەک ببنەوە.

سەرچاوەکان:

[1] عبدالوهاب قصاب،العراق في الإستراتيجية الأمنية الإيرانية، المركز العربي لأبحاث ودراسة السياسات، بيروت،2014، ص9.

[2] نزار عبدالقادر، السياسة الخارجية الأمنية الإيرانية، الدفاع الوطني اللبناني، العدد58، 2006، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.lebarmmy.gov.ib.

[3] موقع ساسة بوست، ألاف وعشرات القواعد…هكذا تحاصر أمريكا إيران عسكريا. پێگەی لە ئەنتەرنێت https://www.sasapost.com/us- .

[4] نزارعبدالقادر، سەرچاوەی پێشووە.

[5] مهدي نورالدين، الحصار المتبادل العلاقات الإيرانية- الأمريكية بعد إحتلال العراق، مركز الحضارة لتنمية الفكر الإسلامي، بيروت، 2012 ، ص 75.

[6] تاج الدين جعفر، إستراتيجية إيران تجاه دول الخليج العربي، دار مؤسة رسلان للطباعة والنشر والتوزيع، دمشق، 2013، ص255.

[7] اوميد رفيق فتاح، تأثير الإستخبارات في الحرب ضد الإرهاب في العراق، مجلة الدراسات السياسية والأمنية، السليمانية، المجلد الأول- العدد الأول، 2018، ص21.

[8]عبدالوهاب قصاب، سەرچاوەی پێشوو،  ص241-242.

[9] علي عبدالأمير العلاوي، إحتلال العراق ربح الحرب وخسارة السلام، ترجمة عطا عبدالوهاب، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت، 2009، ص476.

[10] كوردستان سالم سعيد، أثر التعددية الإثنية على الوحدة الوطنية في العراق، مركز كوردستان للدراسات الإستراتيجية، السليمانية، بلا، ص245.

[11]وفاء صندي، داعش شرعنة التوحش، مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، 2020، ص36.

[12] إحسان محمد هادي، العلاقات الإيرانية-السعودية بعد العام2003، دار ومكتبة نصار للطباعة والنشر وتوزيع، بيروت،  2013، ص92.

[13] محمد حسين شذر، العلاقات العراقية- الإيرانية بعد العام2003، دراسة في المتغيرين السياسي والإقتصادي، الجنان للنشر والتوزيع، الأردن، 2016،  ص116-117.

[14] حميد الراوي، النفوذ اإيراني في العرق وإنعكاساته الإقليمية، المركز الدولي للدراسات المستقبلية والإستراتيجية، القاهرة، 2007، ص22.

[15]  عبدالكريم العلوجي، العراق أكذوبة الديمقراطية والحرية الأمريكية، دار الكتاب العربي للنشر، دمشق، 2009، ص41.

[16] دهام محمد، الإحتلال الأمريكي للعراق وأبعاد الفيدرالية الكوردية، الدار العربية للعلوم ناشرون، مركز الجزيرة للدراسات، الدوحة، 2009، ص157.

[17] دائرة الدول المجاورة، العراق ودول الجوار، الموقع الرسمي لجمهورية العراق- وزارة الخارجية، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.mofa.gov.iq

[18] كوردستان سالم سعيد، سەرچاوەی پێشوو،لا ٢٤٨.

[19] تمارا كظم الأسدي، السياسة الخارجية العراقية بعد العام2003 ولغاية2014، من كتاب مؤلف جماعي، السياسة الخارجية العراقية بعدالعام2014، المركز الديمقراطي العربي للدراسات الإستراتيجية والسياسية والإقتصادية، برلين، 2018، ص142

[20] سرى هاشم محمد، الإنتخابات البرلمانية الإتحادية في العراق وأفاقها المستقبلية، تموز للطباعة ونشر وتوزيع، دمشق، 2015، ص80.

[21] شمال أحمد إبراهيم، التعددية الإجتماعية في مرحلة الإنتقال الديمقراطي دراسة تحليلية للتجربة العراقية، الطبع والنشر، مكتبة يادكار، السليمانية، 2020، ص105.

[22]علي زلمي، بالأرقام…الفساد ينخر الدولة العراقية ويلتهم مئات المليارات، موقع روداو بالعربي. پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.rudaw.net/arabic

[23]علي زلمي، هەمان سەرچاوە.

[24]  محمد نوالدين عبدالمنعم، قضايا إيرانية المستجدات السياسية والعلاقات الخارجية، سلسلة قضايا إيرانية، مركز الدراسات الشرقية، جامعة القاهرة، القاهرة، العدد9، 2006، ص114.

[25]  حميد الراوي، سەرچاوەی پێشووە،لا37.

[26]  عبدالله فهد النفيسي، المشروع الإيراني في المنطقة العربية والإسلامية، مركز أمية للبحوث وللدراسات الإستراتيجية، بيروت، ط2، 2014، ص27.

[27]  نزارعبدالقادر، سەرچاوەی پێشووە.

[28]  سيد غنيم، خريطة جديدة للنفوذ في الشرق الأوسط خلال 2019. پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://igsda.org .

[29]مركز الإمارات للسياسات، إيران المنهكة: أبعاد وسيناروهات الأزمة الإقتصادية الإيرانية. پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://epc.ae/ar/details/featured/altatawurat-alsiyasia-fi-al-iraq- i-

[30] يفجيني بريماكؤف، الكواليس السرية للشرق الأوسط( النصف الثاني من قرن العشرين وبداية للقرن الحادي والعشرين)، ترجمة نبيل رشوان، الهيئة العامة لشؤون المطابع الأميرية، القاهرة، 2016، ص431.

[31] يحيى الكبيسي، الإحتجاجات وأزمة النظام، المركز العربي للأبحاث ودراسة سياسات، قطر، 2013، ص20.

[32]جاسم الشمري، تاريخ المظاهرات في العراق بعد العام2003، نون بوست، پێگەی لە ئەنتەرنێت: http://www.noonpost.com.

[33]  موقع جزيرة نيت، لماذا غابت فصائل المقاومة العراقية. پێگەی لە ئەنتەرنێت: http://wwww.algazeera.net.

[34]سعود كابلي، هل يصب أستقلال كوردستان العراق في مصلحة المملكة السعودية، ألإنصات المركزي، أتحاد الوطني الكوردستاني، العدد6130، 2015، ص10 پێگەی لە ئەنتەرنێت:https://www.pukmedia.com/.

[35]أنس الشيخ مظهر، التواجد الأمريكى في العراق ماله وما عليه، صوت العراق،2020، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.sotaliraq.com.

[36] فؤاد عاطف العبادي، السياسة الحارجية الإيرانية وأثرها على أمن الخليج لبعربي(1991-2012)، رسالة ماجستير في العلوم السياسية، كلية الأداب، جامعة الشرق الأوسط، أردن، 2012، ص52.

[37]  أحمد محمود إبراهيم، السياسة الخارجية الإيرانية تجاه العراق في ظل الإحتلال الأمريكي2003-2010دراسة في المتغيرات الجيوسياسية، رسالة ماجستير في الشرق الأوسط ، جامعة الأزهرو كلية أداب والعلوم الإنسانية. غزة،  2012، ص105.

[38]  أفشان أستوار، المعضلات الطائفية في السياسة الخارجية الإيرانية: حين تتصادم سياسات الهوية مع الإستراتيجية، مؤسسة كارنجي للسلام الدولي، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://carnegeie-mec.org/:.

[39]  شاهر إسماعيل، الموقف الإيراني من الحرب على سورية، مجلة جامعة الفرات للدراسات والبحوث العلمية، ديرالزور، العدد44، 2019، ص15.

[40] کارزان عمر علی، تیرۆرکردنی هیشام هاشمی-ئەرکی مستەفا کازمی قورستر دەکات، ژمارە٥٠، گۆڤاری جۆرناڵ، ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە، سلیمانی، ٢٠٢٠، لا٣٤.

[41]  وفاء صندي، سەرچاوەی پێشووە ، ص18.

[42] رائد حامد، التنافس الأمريكي الإيراني في العراق خلفياته ومستقبله، معهد المصري للدراسات، القاهرة. پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.watan.com/archive.

[43] سكاي نيوز، التحالف الدولي ضد داعش، موقع جزيرة يوتيوب, پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.youtube.com.

[44] سەروەر حەمە احمد، کوردستان لە ستراتیجیەتی ڕۆژئاوادا، سلیمانی، دەزگای فام بۆ چاپ وبڵاوکردنەوە، ٢٠٢٠،لا١٣٦.

[45] التحالف الدولي، ماهو التحالف، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://theglobalcoallition.org/ar.

[46]التحالف الدولي، هەمان سەرچاوە.

[47]  سەروەر حەمە احمد، سەرچاوەی پێشووە.

[48] موقع عراق بيديا، معركة الموصل، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.irakipedia.org/.

[49]  إيدير اليازد، معوقات بناء الدولة الوطنية في العراق لفترة مابعد الغزو الأنجلو الأمريكي2003-2014، رسالة ماجستير، جامعة مولودمعمر-تيزي وزو، كلية الحقوق، قسم العلوم السياسية،2015، ص115.

[50]  وحدة دراسات السياسية، مستقبل الحشد الشعبي في العراق: بين سيادة الدولة وصراع المحاور، المركز العربي لللأبحاث ودراسة السياسات، الدوحة،2019، ص3.

[51] عادل عبدالله بركة، أثر تهديدات غير التقليديةعلى أمن مجلس تعاون الخليجي(2003-2016)، رسلة مجستير في العلوم السياسية، معهد بيت الحكمة في جامعة ألبيت، 2017،ص147 پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://gulfpolicies.org/.

[52]  بكر البدور، قراءة في الإتفاق النووي الإيراني، المركز العربي للأبحاث ودراساسة السياسات،2019، ص14ز وأيضا: صورية عباسة دربال، الرئيس الأمريكى ترامب والإتفاق النوويى الإيراني: إستمرارية أم إنسحاب، جامعة إدرار- مجلة الحقيقة، الجزائر، المجلد17، العدد 1، 2018،ص194 پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.univ-adr.

[53]  المعهد الدولي للدراسات الإيرانية، إيران بين روحاني ورئيسي.. هل من جديد؟. پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://rasanah-iiis.org/.

[54]  رائد حامد، سەرچاوەی پێشووە.

[55]  هاشم الركابي، تصاعد موجة التغير في العراق: تقييم الحراك الشعبي الضي يشهده العراق منذ عام2018، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.arab-reform.net/ar.

[56] موقع هيومن رايتس وج، الحكومة العراقية تتعهد بإجراءت بشأن انتهاكات قوات الأمن پێگەی لە ئەنتەرنێت:  https://www.hrw.org/ar/news.

[57] هدير عادل، تحذير من إنسحاب الأمريكي بالعراق..يساعد داعش وإيران، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://al-ain.com/article.

[58]  أحمد محمد محمود، سەرچاوەی پێشووە ،ص117.

[59]  کارزان عومەر، سەرچاوەی پێشوو، لا ٣٥-٣٧.

[60] هدى روف، تحركات-القوات-الأميركية-في-العراق-استهداف-لايران-أم-تنسيق-معها؟، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.alarabiya.net/politics/2023/08/27/.

[61]  محمد سعيد عبدالمؤمن، رسالة النظام الإيراني إلى العالم، من كتاب: قضايا إيرانية المستجدات السياسية والعلاقات الخارجية، سلسلةقضايا إيرانية، العدد9، مركز الدراسات الشرقية، جامعة القاهرة، القاهرة، 2006، ص113.

[62] موقع المفوضية العليا المستقلة للإنتخابات، نتائج أولية الإنتخابات2021، موقع على الإنترنيت:https://ihec.iq/.

[63]  موقع ئيم اس ان، نتائج إنتخابات العراق…الصدر يحذر المشككين، پێگەی لە ئەنتەرنێت: https://www.msn.com/ar.