كوردی
لامه‌ركه‌زیه‌تی پارێزگاكان، تەگەرە یاساییەکان و دەرفەتەکانی چەسپاندنی
هۆگر ئیبراهیم حەکیم
مامۆستای كۆلێژی زانسته سیاسییه‌كانی زانكۆی سه‌لاحه‌دین
بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به PDF كلیك له‌م به‌سته‌ره بكه:- ژمارە (7)ی ئایاری 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی
بەرایی
پڕۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان، وابەستەی كۆی ئەو ڕووداو و گۆڕانكارییانەیە كە لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا ڕوویان داوە، بەتایبەت ئەوەی پەیوەستە بە هاوكێشەی هێز و هاوسەنگیی نێوان لایەنە سیاسییەكان، كە زۆر جار ئەم هاوسەنگی و هاوكێشانە بوونەتە زادەی هێنانەكایەی چەندین یاسا و ڕەنگڕێژكردنی سیستمی سیاسی بە شێوە بەرفراوانەكەی و سیستمی كارگێڕی و دارایی بە شێوە بەرتەسكەكەی. لەدوای پڕۆسەی ئازادیی عێراق و برەودان بە بیرۆكەی لامەركەزی بە ڕەهەندە دیموكراسییەكەیەوە، بە پلەی یەكەم پڕۆژەی ئەو هێزانە بوو كە ئامانجیان بەدیموكراتیزەكردنی سیستم و كۆمەڵگەی عێراقی بوو، بەڵام كورتبینی لە خوێندنەوەی واقعی سیاسی و كارگێڕی و دارایی و كۆمەڵایەتیی عێراق، ئەم پڕۆژەیە ئامانجەكانی خۆی نەپێكا و دەرەنجامی پێچەوانەی لەسەر ئەرزی واقع دروست كرد. بەڵام هزری لامەركەزیەت و قبووڵنەكردنی ناوەند بووە بەشێك لە زەینی هەموو گرووپ و دامەرزاوە خۆجێییەكان، بۆ لەقاڵبدانی حاڵەتەکەش؛ دەستووری عێراق ئەمەی ڕێك خستووە تا چیتر لامەركەزیەت سەرەڕای سوودە دیموكراسییەكانی، پەرتەوازەیی زیاتر دروست نەكات، هەر لەبەر ئەمەش بوو ئاستەكانی لامەركەزیەت لە دەستووری عێراق بەڕوونی دەستنیشان كران، كە لە ئاستە فراوانەكەی دەست پێ دەكات كە لامەركەزیەتی سیاسییە، بۆ ئاستە نزمەكەی كە لامەركەزیەتی كارگێڕییە (الرحال, كمونة: 1953)، بەڵام بە ڕەچاوكردنی سیستمی ئابووریی عێراق (كە بە دەوڵەتی رانتی هەژمار دەكرێت)، ڕێگری كرا كە ئەم دوو جۆرەی لامەركەزی سەر بكێشێ بۆ لامەركەزیەتی دارایی.
لامەركەزیەتی كارگێڕی بەر لەوەی سیستم بێت؛ كولتوورە، بۆیە ئەگەر زەمینەی ئەم كولتوورە لە واقع بوونی نەبوو، ئەو كاتەی دەكرێتە سیستم، سیستمێكی نامۆ بە واقع دروست دەكات، هەر لەسەر ئەم بنەمایەیە بەر لەوەی دەست بۆ لامەركەزیەت ببەی وەك ڕێگەچارەیەكی دیموكراسی، پێویستە سەیری ئەو زەمینە بكەی كە دەتەوێ لامەركەزییەكەی لەسەر بنیات بنرێ (فريدة: 2005). لامەركەزیەت بە سروشتە دیموكراسییەكەوە ئەگەرچی دیموكراسیەتە لەسەر ئەرزی واقع، لەگەڵ ئەوەشدا هەڕەشەیەكیشە بۆ سەر یەكپارچەیی خاكی كیانە سیاسییەكان. لە جیهاندا دەیان وڵاتی فیدراڵیمان هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا دەیان وڵاتمان هەیە كار بە لامەركەزیی كارگێڕی و لامەركەزیی دارایی دەكەن (الشمري: 2003)، بەڵام ئەزموون و شێوازی پیادەكردنی هیچ یەكێك لەو وڵاتانە بە یەكتر ناچێت، بەڵكوو ئەوەی كراوەتە بناغە بۆ پەیڕەوكردنی بیرۆكەی لامەركەزی لە حوكمڕانی، خودی واقعی سیاسی و كارگێڕی و كۆمەڵایەتیی ئەو كیانەیە كە ئامانجیەتی لە ڕێگەی لامەركەزیەتەوە بگاتە پایە دیموكراسییەكان لە حوكمڕانی (الفتلاوي: 2013). بەڵام بە خوێندنەوەی كۆی گوتاری لامه‌ركه‌زیه‌ت، له هه‌رێمی كوردستان ئەو تێگەیشتنەت بۆ دروست نابێت كە بەم گوتاره بیر لە لامەركەزیەت كرابێتەوە، به شێوه‌یه‌ك كه ناتوانین پێشبینیی ئه‌وه بكه‌ین كه ئه‌مه هه‌وڵێك بێت بۆ گەیشتن بە پایە دیموكراسییەكانی حوكمڕانی لە ڕێگەی پەیڕەوكردنی لامەركەزیەتی كارگێڕییەوە.
دەستکاریکردنی هەموو ئەو پرەنسیپانەی کە بە هۆیەوە شێوازی کارکردنی سیستمی سیاسی و کارگێڕیی یەکە سیاسییەکان دەگۆڕێت، بەر لە هەر شتێک پرسێکی دەستوورییە، ئینجا یاسایی و سیاسی و کارگێڕییە (محمود: 2013)، بەڵام لەبەر ئەوەی لە هەرێمی کوردستان دەستوور نییە، بۆیە یاسا بەرکارەکان و دەسەڵاتەکانی تایبەتمەند بە داڕشتنی یاسا؛ بەم کارە هەڵدەستن، هەر کارێک لە دەرەوەی ئەم چوارچێوەیە دەچێتە خانەی بازدانی یاساییەوە کە دەکرێ دواتر دەسەڵاتی یاسادانان بە هێنانەکایەی یاسایەکی تازەوە سەرلەبەری ئەم گۆڕانکارییانە بگۆڕێتەوە.
ئەوەی لەم پڕۆژانه‌دا شوێنی تێڕامانە، سەیركردنی لامەركەزیەتە لە یەك ڕەهەندەوە، بە شێوەیەك كە واقعی ناوچەیەكی دیاریكراو لە هەرێمی كوردستان كراوەتە نموونە و هەوڵ دراوە گشتاندنیان بۆ بكرێت.
لامەركەزیەت لەنێوان سوود و زیاندا
هەموو ئەو سیستمانەی پەیوەستن بە حوكمڕانییەوە، لەبەردەم دوو ئەگەردان: یان ئەوەتا كاریگەریی ئەرێنی لەسەر ئەرزی واقع دروست دەكات، یانیش دەبنە مایەی زیان بۆ ئەو كۆمەڵگە و كیانەی هەوڵی پەیڕەوكردنی دەدەن (رشيد: 2010) (الفهداوي: 2005).
بەرجەستەكردنی لامەركەزیەت وەك شێوازی حوكمكردن و بەڕێوەبردنی كاروباری وڵات، چەند سوودێكی هەیە كە بریتین لە (الشمري: 2013):
- دابەشکردنی بەرپرسیارێتی بەسەر زیاتر لە یەك ئاست. هەروەها بچووككردنەوەی دەزگا حكومییەكان بۆ یەكەی بچووكتر، بۆ ئەوەی توانای وەڵامدانەوەی باشتری داواكارییەكانی خەڵكی هەبێت (هماوندي: 2001).
- خێرایی و ڕانەوەستان لە پڕۆسەی بڕیاردان و بڕیارەكان زیاتر لە خەڵك نزیك دەبێت.
- كەمكردنەوەی كەموكورتییەكانی حكومەت.
- لامەركەزیەت یەكێك لە پێویستییەكانی دیموكراتییە، بۆیە یەكێك لە سوودەكانی ئەوەیە ڕێگەخۆشكەرە بۆ سەركەوتنی پڕۆسەی دیموكراسی بەوەی ڕێگە بە خەڵك دەدات خۆی بەشدار بێ لە بەڕێوەبردنی كارەكانی. دیموكراتیەتی سیاسی تەواو نابێ، ئەگەر دیموكراتیەتێكی لۆكاڵیی لەگەڵ نەبێ.
سەرەڕای لایەنە باشەكانی، لامەركەزیەت دەشێ هەندێ لایەنی خراپیشی تێدا بێت، بەتایبەت لەو بوارانەی خوارەوە (ابراهيم: 2013) (الطعامنة: 2013):
- بوونی تێهەڵچوون (التداخل) لە پسپۆڕییەكان و ناڕوونی لەنێوان حكومەتی مەركەزی و حكومەتە لۆكاڵییەكان كە دەبێتە هۆی كەمبوونی توانای كاركردنی حكومەت. هەر لەبەر ئەمەیە زۆر جار لامەركەزیەت بە چاودێری سنووردار دەكرێت، بۆ ئەوەی سیستمی كارگێڕی و دارایی دەوڵەت تووشی پەرتەوازەیی نەبێت.
- دەركەوتنی سەركردەی ناوخۆیی كە ڕۆڵێكی گەورە دەگێڕن لە ئیدارەكردنی ئەو ئیدارە لۆكاڵییانە، ئەوەش دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی. كاتێك لامەركەزیەت بەم شێوە پەنای بۆ دەبردرێت، سەركردەی لۆكاڵیی خاوەن هەژموون دروست دەبێت كە گوتاری دوای لامەركەزیەتی دەبێتە جیاكردنەوەی یەكجاریی ناوچەی هەژموونی خۆی.
- نەبوونی یەكسانی لەنێوان هەیئەتە ناوخۆییەكان، ئەمەش وا دەكات هەندێ ناوچە پێشكەوتنی زیاتر بەخۆیەوە ببینێ لە ناوچەكانی دیكە. یەكگرتن كە بناغەی دەوڵەتە، بە هۆی ئەم شێوازە لە پەیڕەوكردنی لامەركەزیەت لەناو دەچێت، كە ئەمەش دەوڵەت وەك كیانێكی یەكگرتوو دەخاتە مەترسییەوە. سروشتی جوگرافیی كیانە سیاسییەكان وایە كە ناوچەیەك لە ناوچەیەكی تر دەوڵەمەندترە، بەڵام دەوڵەمەندبوونی سروشتە جوگرافییەكەت شەرعیەتی ئەوەت پێ نادات كە بكرێتە سەرچاوەیەك بۆ قۆرخكردنی سەرچاوەی داهاتی دەوڵەت.
- لامەركەزیەت وەك گرەنتییەكە بۆ مانەوەی ناوچە جیاوازەكان لەگەڵ یەك، هەر كاتێك نەیتوانی ببێتە ئەم گرەنتییە، ئەوا ڕاستەوخۆ دەبێتە پاڵنەری سەرەكیی لێكهەڵوەشانەوەی كیانە سیاسییەكان.
بۆ ئەوەی بتوانرێ شێوازی لامەركەزیەتی ئیداری بنیات بنرێ، پێویستمان بە بوونی چوار ڕەگەزی سەرەكی دەبێت كە ئەوانیش بریتین لە (Agrawal: 1990, Arun and Ribot, Jesse C):
- بوونی بەرژەوەندییەكی خۆجێیی تایبەتتر لە بەرژەوەندیی گشتی.
- بوونی دەستەیەك كە سەرپەرشتیی ئەو بەرژەوەندییە بكات.
- دەستە سەربەخۆ بێت و لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرابێت و كەسایەتییەكی مەعنەویی هەبێت.
- ئەم دەستەیە لەلایەن حكومەتی ناوەندییەوە چاودێری بكرێت.
ته‌وه‌ره‌ی یه‌كه‌م: پڕۆژەی لامه‌ركه‌زیه‌تی كارگێڕی و دارایی
پڕۆژەی لامه‌ركه‌زیه‌تی كارگێڕی و دارایی كه له چوارچێوه‌ی ئه‌م گوتاره به چه‌ندین شێوه هاتووەته پێشه‌وه، به ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ خراوه‌ته به‌رده‌م ڕای گشتی و مێزی مشتومڕی سیاسییه‌وه، لە چەند بەشێك پێك دێت: پێشەكی، سوودەكانی لامەركەزیی كارگێڕی و دارایی، هۆكارەكانی ئامادەكردنی پڕۆژە، پاڵپشتە یاساییەكان، پاڵنەرە واقعییەكان، پێشنیارەكان، دەسەڵات بۆ پارێزگا و یەكە كارگێڕییەكان، دەسەڵات بۆ پۆلیس، دەسەڵات بۆ فەرمانگە خزمەتگوزارییەكان، دەسەڵات بۆ بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان، هەروەها ئەو سێكتەرانەی كە بەڕێوەبەرایەتیی گشتییان نییە. كۆی ئەو بەشانە جگە لەوەی شایەنی هەڵوەستەلەسەركردنە، لەگەڵ ئەوەشدا شایەنی ئەوەیە خوێندنەوەیەكی جددییان بۆ بكرێت.
بەربەستەکانی لامەرکەزیەت
– بەربەستە یاساییەکان
لە یەکێک لە پڕۆژەکاندا، پاڵپشتییە یاساییەكان لە چوارچێوەی 12 خاڵدا كە وەك پاڵپشتیی یاسایی نیشان دراوە، دەستووری عێراق، یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكان، یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی شارەوانی، یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان، یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە، بڕیار و ڕێنماییەكانی حكومەتی هەرێم لەو چوارچێوەیەدا خراونەتەڕو. لە کاتێکدا خودی ئەو بڕگانەی ڕیز كراون، بە جۆرێک ڕێگرن لە پڕۆژەی لامەركەزیکردنی كارگێڕی و دارایی سلێمانی، ئەوەندە نابنە پاڵپشت بۆ خودی پڕۆژەكە، بە شێوەیەك كە:
- دەستووری عێراق
لە دەستووری عێراقدا، لە بواری ڕێكخستنی سیاسی و كارگێڕییەوە ئەو دەستوورە جەخت لەسەر ئەو ڕیزبەندییە دەكاتەوە كە لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە هەبوو تایبەت بە سێ ئاستەكەی سیستمی فیدراڵی كە ئەویش بریتییە لە (دەسەڵاتی ناوەندی، دەسەڵاتی هەرێمەكان، دەسەڵاتی پارێزگاكان) (ده‌ستووری عێراق – 2005). كەواتە سیستمی سیاسی لە عێراق لە ڕێگەی ئەم دەستوورە دامەرزاوە لەسەر بنەمای دابەشکردنی كلاسیكیی دەسەڵاتەكان، بۆ ڕێگەگرتن لە چڕبوونەوەی دەسەڵات و بەرەو ستەمكاری چوون. سەرەڕای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان، سیستمی سیاسی لە ڕووی جێبەجێكارییەوە دابەش كراوەتە سەر چەند ئاستێك: حكومەتی فیدراڵی (ناوەندی)، حكومەتی هەرێمەكان، حكومەتە خۆجێییەكان (پارێزگاكان)، دەسەڵاتی شارەوانییەكان. هەروەها لەناو پارێزگاكانیش، بۆ كەمینە تایبەتەكان لە (توركمان، كلدان، ئاشووری و سریان) (عبد: 2010). بۆ ڕوونكردنەوەی زیاتری ئەمەش، دەستوورەكە دەروازەی پێنجەمی تەرخان كردووە بەو پرسە كە دابەشی كردووەتە سەر چوار بەش (ده‌ستووری عێراق: 2005): بەشی یەكەمی تەرخان كردووە بۆ هەرێمەكان، بەشی دووەم تایبەت كراوە بەو پارێزگایانەی لە هەرێمێكدا ڕێك نەخراون، بەشی سێیەم ئاماژە بە بەغداد دەكات وەك پایتەختی كۆماری عێراق كە نابێ بكەوێتە چوارچێوەی هیچ هەرێمێك، بەشی چوارەمیش تەرخان كراوە بۆ دیاریكردنی كارگێڕییە خۆجێییەكان.
ڕوونە كە ئەحكامەكانی لامەركەزیی كارگێڕیی ناو دەستوورەكە، تەنها بۆ ئەو پارێزگایانەیە كە لە چوارچێوەی هەرێمێكدا ڕێك نەخراون، هەر لەسەر ئەو بنەمایەشە كاتێك پەرلەمانی عێراق یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكان دەردەكات، بەڕوونی دەنووسێت یاسای ئەو پارێزگایانەی لە چوارچێوەی هەرێمێكدا ڕێك نەخراون (یاسای ئه‌و پارێزگایانه‌ی له هه‌رێمێك ڕێك نه‌خراون، ژماره 21، ساڵی 2008). بۆیە ئەحكامەكانی لامەركەزیەتی كارگێڕیی دەستووری عێراق؛ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، وەك چۆن پەرلەمانی كوردستان لەبریی ئەوەی یاسا عێراقییەكە لێرە بەركار بكات، یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكانی تایبەت بە خۆی دەركرد (یاسای ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، ژمارە 3ی ساڵی 2009). هەر چی پەیوەندیی بە کەرکووکیشەوە هەیە، ئەوا بە هۆی ئەو كێشانەی لەنێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵ هەیە، بەتایبەت مادەی 140 تا یەكلایینەبووەنەوەی كێشەكانی ناكەوێتە ناو هیچ هەرێمێك (ماده‌ی 140: ده‌ستووری 2005)، هەروەها ئەو پارێزگایانەی لە چوارچێوەی یەك هەرێمدا ڕێك خراون. سەبارەت بە ئاستی دەسەڵاتداریی ئەو پارێزگایانەش كە لە هەرێمێكدا ڕێك نەخراون، جگە لەوەی ئەحكامەكانی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، لە هەمان كاتیشدا دەسەڵاتە كارگێڕی و داراییەكانیان ئەوەندە فراوان نییە كە لە پڕۆژەی بەلامەركەزیكردنی سلێمانیدا هاتووە.
- یاسای بەڕێوەبردنی شارەوانییەكانی هەرێمی كوردستان، ژمارە (6)ی ساڵی 1993
لە پڕۆژەكەدا هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی شارەوانییەكان لە ساڵی 2000، وەك پاڵپشتییەكی یاسایی وێنا كراوە. لە بواری كارگێڕیی خۆجێییدا، پەرلەمان لە ساڵی دووەمی كاركردنیدا یاسایەكی دەركرد بۆ ڕێكخستنی كاروباری شارەوانییەكان لەناو هەرێمی كوردستان بە ناوی یاسای بەڕێوەبردنی شارەوانییەكانی هەرێمی كوردستان، ژمارە (6)ی ساڵی 1993. بەپێی ئەم یاسایە، شارەوانییەكان كەسایەتیی مەعنەوییان دەبێت، هەر شارەوانییەك ئەنجوومەنێكی دەبێت كە ژمارەی ئەندامانی لە 5 ئەندام كەمتر نییە و لە 21 ئەندام زیاتر نییە. سەرۆك و ئەندامانی ئەنجوومەنی شارەوانی بە هەڵبژاردنێكی سەربەستی ڕاستەوخۆ و بە دەنگدانی تەواو نهێنییەوە كە بەپێی پەیڕەوێكی تایبەتەوە دەكرێ، لە دانیشتووانی ناوچەی شارەوانییەكە هەڵدەبژێردرێت. ماوەی ئەندامیەتی لەو ئەنجوومەنە، چوار ساڵە لە ڕۆژی دانیشتنی یەكەمەوە. ئەم یاسایەش وەكوو یاسای پارێزگاكان (یاسای پارێزگاكان، ژمارە 159ی ساڵی 1969)، ڕۆڵی دەسەڵاتی ناوەندی تێیدا زۆر فراوانە تا ئەو ئاستەی ئەنجوومەنی وەزیران بۆی هەیە ئەنجوومەنی شارەوانی هەڵبوەشێنێتەوە، جگە لەو دەسەڵاتە زۆرەی یاساكە بە وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاری داوە. وەزارەتی شارەوانی بەشێكی زۆری كارەكانی بە یاسایەكی تایبەت و جیاوازەوە ئەنجام دەدات، بۆیە تێهەڵچوونێكی زۆر لە یاسای كاری وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار لەگەڵ یاسای بەڕێوەبردنی شارەوانییەكان دروست دەبوو. كەواتە یاسایەك كە خزمەت بە مەركەزیەت بكات، ناتوانێ ببێتە پاڵپشتێك بۆ پڕۆژەیەكی لامەركەزی.
- یاسای پارێزگاكان، ژمارە 3، ساڵی 2009
ئەم یاسایە دەرچوو بە مەبەستی ڕێكخستنی پسپۆڕێتی و دەسەڵاتی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و كارگێڕییە خۆجێییەكان لە هەرێمی كوردستان، لە پێناو پەرەپێدان و بەدیهێنانی پرەنسیپی لامەركەزی لە دابەشکردنی دەسەڵاتەكان و ئاسانكاری و چالاككردنی گەیاندنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان بە هاوڵاتیان و پاراستنی ماف و بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگا. ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی سەیری یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بكەین و بەراوردی بكەین بە یاسای پارێزگاكانی كە لە هەرێمێكدا ڕێك نەخراون لەسەر ئاستی عێراق، دەردەكەوێت كە لە ڕووی شێوەوە جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە، بەڵام لە ڕووی ناوەرۆكەوە جیاوازییەكانیان دەردەكەوێت، بەتایبەت لە بەراوردكردنی ئەو مادانەی بە ڕەگەزی سەرەكی دادەنرێن لە یاساكەدا لە ڕووی سەربەخۆیی كارگێڕییە خۆجێییەكان، هەروەها لە ڕووی پەیوەندیی دەسەڵاتی ناوەندی و كارگێڕییە خۆجێییەكان كە ئەم پەیوەندییە لە چاودێریکردندا دەردەكەوێت. مادەی شەشی ئەم یاسایە چەندین پسپۆڕی و دەسەڵاتی بە ئەنجوومەنی پارێزگاكان داوە لە چەند بڕگەیەكدا، بەڵام هیچ یەكێك لە بڕگەكان ئەو دەسەڵاتەی پێ نەداوە كە ئەنجوومەنی پارێزگا دەسەڵاتێکی یاسادانانی هەبێت، بەتایبەت لە پرسێك كە پەیوەستە بە سیستمی كارگێڕیی هەرێمی كوردستانەوە. هەروەها لە مادەی (31)دا هەمان یاسا هاتووە كە ئەگەر ئەنجوومەنە خۆجێییەكان لە بەرژەوەندیی گشتی و لە یاسا كارپێكراوەكانی هەرێم لا بدەن، ئەوە هەڵدەوەشێنرێنەوە. هەروەها مادەی 17 كە تایبەتە بە دەسەڵاتەكانی پارێزگار، دەسەڵاتی نەداوەتە پارێزگار كە داوای گۆڕینی سیستمی كارگێڕیی هەرێمی كوردستان بكات، بەڵكوو كارەكانی لە چوارچێوەی وەزارەتی ناوخۆ ڕادەپەڕێنێت. كەواتە مادەكانی ئەم یاسایە، بەتایبەت ئەو مادانەی لە پڕۆژەكەدا ئاماژەیان پێ كراوە، ناتوانن پاڵپشتی پڕۆژەكە بن، جگە لەوەی سەرتاپای یاساكە خۆی نابێتە پاڵپشت بۆ هیچ جۆرە فۆرمێكی لامەركەزی، كە ئەمە یەكێكە لەو ئیشكالیەتانەی لە كاتی داڕشتنی یاساكەدا پەرلەمانی كوردستان دركی پێ نەكردووە.
- یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە لە هەرێمی كوردستان – عێراق، ژمارە 1ی ساڵی 2015
ئەم یاسایە دەرچوو بە مەبەستی جێبەجێكردن و پێكهێنانی ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە بە تایبەتمەندیی خۆی و لابردنی ڕێگری یاسایی بۆ پێكهێنانی پارێزگاكە بە شێوەیەك كە ببێتە هاندەر بۆ خزمەتكردنی زیاتری دانیشتووانی پارێزگاكە و كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی تاوانەكانی جینۆساید. بەگشتی ئەم یاسایە بەدەرە (استثناء)ە لە یاسای پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (سۆران: 2016)، بەتایبەت كاتێك نووسراوە “مادەكانی دیكەی یاسای پارێزگاكان پیادە دەكرێن و بە بەركاری دەمێننەوە ئەگەر بەشێكی یان هەمووی لەگەڵ حوكمەكانی ئەم یاسایە ناكۆك نەبێت (یاسای ئیدارەی پارێزگا هەڵەبجە لە هەرێمی كوردستان – عێراق، ژمارە 1ی ساڵی 2015). ئەوەی لە یاسای ئەنجوومەنی پارێزگای هەڵەبجەدا دیارە، ڕێكخستنی ئەنجوومەنی پارێزگای هەڵەبجە لە ڕووی شێوەوە وەكوو یاسای پارێزگاكانە، بەڵام لە ڕووی ئەندامێتی و پسپۆڕێتییەوە بنەماكانی لامەركەزیەتی ئیداریی لەدەست داوە، بە شێوەیەك كە هیچ سیمایەكی لامەركەزیەت لە ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجەدا لە ڕووی پێكهاتە و ئامرازی بەئەندامبوون و تایبەتمەندییەوە بەدی ناكرێت. بە پشتبەستن بەو خوێندنەوەیەی یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە و ئەو تێبینییانەی لەسەری دروست بوو، دەردەكەوێت كە یاساكە كاتێك “استثناء” دەكات، تەنیا لە سروشتە دیموكراتییەكە ئیستسنائەكە دەكات. واتە تەنها لەلایەن دیموكراتییەوە لای داوە، چ لە شێوازی دانانی ئەنجوومەن و چ لە شێوازی دانانی پارێزگار و چ لەو دەسەڵات و تایبەتەمەندییانەی ئەمانە هەیانە و چ لە شێوازی یەكلاكردنەوەی سنووری پارێزگاكە، بەتایبەت بوونی ئەنجوومەنێكی هەڵبژێردراو لە یەكە خۆجێییەكاندا بۆ نوێنەرایەتیكردنی خەڵك؛ بابەتێكی بنیاتنەری بوونی سیستمی لامەركەزییە كە ئەمە لە شێوازی ئەنجوومەنی پارێزگای هەڵەبجە بەدی ناكرێت. كەواتە یاسای پارێزگای هەڵەبجە هەرگیز ناكرێتە پاڵپشتییەك بۆ هیچ پڕۆژەیەكی لامەركەزی، چونكە بنەماكانی خودی یاساكە لادانە لە پرەنسیپی لامەركەزیەتی كارگێڕی، بەتایبەت لە لایەنی دیموكراسییەوە.
“پێشنیار”ەكان لەنێوان ئەستەمی و چەسپاندندا
لە پڕۆژەكەدا چەندین پێشنیار لەژێر چەندین تەوەرەی جیاوازدا ڕیز كراون، جگە لەوەی پێشنیارەكانی بەشێكی زۆری لە سنووری دەسەڵاتی یەكە كارگێڕییە خۆجێییەكاندا نییە، لە هەمان كاتدا پێشنیارەكان جۆرێك لە ئەستەمیی پێوە دیارە، هەروەها لە حاڵەتی جێبەجێكردنی كۆی پێشنیارەكان، ئەوا لەبریی لامەركەزیەتی كارگێڕی بەدی بێت، پەراوێزخستنی حكومەتی هەرێم لەم ناوچانە بەدی دێت.
بە شێوەیەكی گشتی پێشنیارەكان بۆ چەند لایەنێك پۆلێن دەكرێن، بەشێك لە پێشنیارەكان لە بواری كارگێڕییە، بەتایبەت زیادكردنی دەسەڵاتە كارگێڕییەكانە بۆ دەزگای جێبەجێكاری یەكە خۆجێییەكان. بەشێكی تری پەیوەستە بە بواری دارایی، بەتایبەت چۆنیەتیی گلدانەوەی داهاتی ناوخۆیی ناوچەكە و بەكارهێنانی لە شوێنی خۆی، بەشێكییش پەیوەستە بە بواری ئەمنی بەتایبەت بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیس، هەروەها بەشە گرنگەكەشی پەیوەستە بە نەوت و چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ نەوت، بەشێكیشی تەرخان كراوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییە خزمەتگوزارییەكان. بەڵام لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەو پێشنیارانە دەرفەتی جێبەجێكردنیان هەیە؟ چ ڕێگرییەكی یاسایی و كارگێڕی و سیاسییان لەپێشە؟
بۆ هەر تەوەرێك لە پێشنیارەكان؛ دۆخێكی تایبەت هەیە، بۆ نموونە:
- ئەوەی پەیوەستە بە زیادكردنی دەسەڵاتی پارێزگا و یەكە خۆجێییەكان، ئەمەیان لە چوارچێوەی یاسای پارێزگاكان، ژمارە 3، ساڵی 2009 دەكرێت، بەڵام بە شیكردنەوەی یاساكە دەردەكەوێت لایەنی پەیوەندیدار بەو زیادكردنەی دەسەڵات کە وەزارەتی ناوخۆ و ئەنجوومەنی وەزیرانن، بەڵام یاسای ئەم دوو دامەزراوە ئەو جۆرە تایبەتمەندییەی پێ نەداون، بۆیە دووبارە دەبێت بگەڕێینەوە یاسای پارێزگاكان كە لەوێش هیچ مادەیەكی هاوشێوە نییە بۆ ئەم كارە، كەواتە پێویستە خودی یاساكە هەموار بكرێتەوە كە لەم هاوكێشە پەرلەمانییەی هەنووکەدا هەمواركردنەوەی ئەو جۆرە یاسایانەی ڕەهەندی سیاسی و هەرێمیان هەیە؛ ئاسان نییە.
- ئەوەندەشی كە پەیوەستە بە بواری داراییەوە، بەتایبەت پرسی داهاتی ناوخۆیی، پێشنیارەكان بۆ ئەوەن كە داهاتی ئەو ناوچەیە ئیداع نەكرێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، هەروەها پێدانی دەسەڵاتی دارایی بە یەكە خۆجێییەكان پێویستی بە ڕەزامەندیی وەزارەتی دارایی و ئەنجوومەنی وەزیران دەبێت، كە لەم دۆخی قەیرانی ئابوورییەدا كاركردن بەو ئاڕاستەیە ئاسان نییە.
- سەبارەت بە بواری ئاسایشی، بەشێك لە پێشنیارەكان گرنگ و گونجاون، بەتایبەت ئەوانەی ڕۆتینی كارگێڕی كەم دەكاتەوە، بەڵام فراوانكردنی سنوورەكانی ئەم بوارە كە بە بواری حكومەتی بچووك ناسراوە، شیرازەی وەزارەتی ناوخۆ تێك دەکات تا ئەو ئاستەی بۆ هەندێ لە شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان پێویست بە هەمواركردنەوەی یاسای وەزارەتی ناوخۆ بكات.
- یەكێك لە خاڵە جەوهەرییەكانی ئەم پڕۆژەیە، پرسی نەوت و پەترۆدۆلارە. ئەگەرچی بیرۆكەی پەترۆدۆلار لەدوای پڕۆسەی ئازادیی عێراق برەوێكی زۆری پێ درا، بەڵام دوای ئەوە كرایە دەروازەیەك بۆ لێدان لە یەكپارچەیی خاكی عێراق. سەرچاوەی ئەم گوتارە لە ستراتیژیەتی كۆماری ئیسلامیی ئێران بەرامبەر عێراق سەرچاوەی گرتووە، كە لە بەشێك لە پارێزگا شیعەنشینەكان ئەم پرسە ستراتیژییە بە شێوەیەكی تەواو خزمەتی بەرژەوەندییە باڵاكانی ئێرانی كردووە، بەڵام ئەوەی لێرەدا ڕێگرە ئەوەیە لە هەرێمی كوردستان زەمینەی یاسایی بۆ ئەو پرسە نییە، پێویستی بە ڕەزامەندیی دوولایەنەی پەرلەمان و حكومەت هەیە، ئەم زەمینەسازییەش پێویستی بە ڕێكکەوتنی فرە لایەن هەیە، جگە لەوەی ئەجێندای هەرێمی و نێودەوڵەتی هاوكار نابن بۆ ئەم پرسە. لە لایەكی دیكەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بەوەیە وەك كاڵایەكی نیشتمانی مامەڵە لەگەڵ نەوت بكات و ڕێگری بکرێت لەوەی بكرێتە كاڵایەكی لۆكاڵی.
- بەشێكی دیكەی پێشنیارەكان پەیوەستن بە پێدانی دەسەڵاتی زیاتر بە بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان و بەڕێوەبەرایەتییە خزمەتگوزارییەكان، كە بەشێكیان پێویستن و خزمەت بە خێراكردنی كاروباری هاوڵاتیان دەكات، هەروەها بەشێكیشن لە كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەڵام ئەم پێدانی دەسەڵاتە پێویستی بە ئیرادەی سیاسییە لەسەر ئاستی وەزارەتەكان، بەتایبەت كە قەیرانی سیاسی جۆرێك لە نامتمانەیی سیاسیی دروست كردووە لەنێوان لایەنە بەشدارەكانی كابینەی حكومەتدا.
ته‌وه‌ری دووه‌م: په‌یڕەوی ناناوه‌ندیی كارگێڕی و دارایی
له دوا ڤێرژنی گوتاری لامه‌ركه‌زیدا په‌یڕە‌وێك بڵاو كرایه‌وه كه وەک دوا داواكاری و دوا فۆرمی لامه‌ركه‌زی پێشكه‌ش كراوه، ئه‌و په‌یڕە‌وه به شێوه‌یه‌كی فه‌رمی خرایه به‌رده‌ست ڕای گشتی له ڕێگه‌ی ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندنه‌وه، ئه‌مه‌ش به هه‌مان شێوه شایه‌نی ئه‌وه‌یه هه‌ڵوه‌سته‌یه‌كی لەسەر بکرێت. زه‌مینه‌ی جێبه‌جێكردنی هه‌یه له چوارچێوه‌ی ژینگه‌ی سیاسی و یاسایی هه‌رێمی كوردستاندا؟
لە مادەی یەکەمدا وەها سەیری نامەرکەزیی کارگێڕی کراوە کە بریتییە لە دابەشکردن و دابەزاندنی دەسەڵاتی کارگێڕی و دارایی و تەکنیکی و یاساییەکان. هەر لەم دێڕەدا، دوو هەڵەی مەنهەجی هەیە سەبارەت بە تێڕوانینی نامەرکەزی:
- نامەرکەزیی کارگێڕی دابەشکردنی دەسەڵاتی تێدا ناکرێت، لە فۆرمە باڵاترەکانی نامەرکەزیدا دەکرێت وەک نامەرکەزیی سیاسی و فیدراڵی. لە لامەرکەزیەتی کارگێڕیدا “تفویض السلطات” هەیە، نەوەک “التوزیع السلطات”.
- لە هیچ فۆرمێکی نامەرکەزیدا دەسەڵاتی یاسایی نە دابەش دەکرێ و نە شۆڕ دەکرێتەوە، چونکە ناکرێ یەکە سیاسییەکان دوو ناوەندی دەرکردنی یاسایان هەبێت، بەتایبەت لە دۆخی بێ دەستووریدا. یاسازانەکانیش لەسەر ئەوە کۆکن کە ئەنجوومەنە خۆجێییەکان نابێت دەسەڵاتی یاسادانانیان هەبێت.
مادەی دووەم تایبەتە بە ئامانجی پەیڕەوەکە، کە تێکەڵییەک لەنێوان ئامانجەکانی نامەرکەزی و ئامانجەکانی کۆی پەیڕەوەکەدا هەیە. ئامانجەکانی پڕۆژەکە هیچ ڕێگرییەکی یاسایی نییە لە بەردەمیدا، جگە لە ئامانجی چوارەم نەبێت کە پاساوەکانی بەڵگەدار نین.
کەواتە پڕۆژەکە لە دیاریکردنی ئامانجەکانیشی نەیتوانیوە خاڵ بخاتە سەر پیتەکان، چونکە لە ئامانجەکەدا باس لە شۆڕکردنەوەی دەسەڵات کراوە، بەڵام ئەوەی كۆی پڕۆژەكە داوای دەكات، ئامانج لێی جیاكردنەوەی دەسەڵاتە نەوەك شۆڕكردنەوەی دەسەڵات بەو فۆرمەی لامەركەزی داوای دەكات، ئەمە جگە لەوەی خۆی لە چاودێریی حكومەتی ناوەندی دوور دەخاتەوە. لە كاتێكدا ئامانجی لامەركەزیەت جیاكردنەوەی دەسەڵات نییە، بەڵكوو ڕیزكردنی دەسەڵاتە بە شێوەیەكی ستوونی، بۆ ئەوەی پڕۆسەی شۆڕكردنەوەی دەسەڵات بۆ ئۆرگانە كارگێڕییە بچووكەكان ئاسانتر بكرێت، نەوەك لامەركەزیەت بكرێتە دەروازەیەك بۆ جیاكردنەوەی دەسەڵات و گۆڕینی ئاڕاستەی سیاسیی ناوچەیەك پێچەوانەی ئاڕاستە سیاسییە گشتییەکە.
مادەی سێیەمی پەیڕەوەکە؛ بوون و نەبوونی وەک یەکە، چونکە سنووری دەسەڵاتداریی ئەو دەسەڵاتانەی داوای دابەشکردنی کراوە؛ گواستووەتەوە بۆ پاشکۆ، بەڵام بڕگەی دووەمی ئەم یاسایە جێگەی هەڵوێستەکردنە، کە داوای ئەوە دەکات پارێزگا بەدەوری خۆیدا ئەو دەسەڵاتانەی لە حکومەتی هەرێم وەریدەگرێت، شۆڕی بکاتەوە بۆ یەکە کارگێڕییەکانی خوارتر. بەڵام ئەگەر سەیری دۆخی ئێستای پارێزگاکانی کوردستان بکەین، هیچ ڕێگرییەک نەکراوە لە ئەنجامدانی ئەم کارە، تەنانەت یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاکانیش دەرفەتی بۆ ئەم شۆڕکردنەوە دروست کردووە، بەڵام دەبینین کە دەسەڵات شۆڕ نەکراوەتەوە بۆ یەکە کارگێڕییەکانی خوارەوەی پارێزگا. کەواتە گرەنتی چییە لە حاڵەتی وەرگرتنی دەسەڵاتی زیاتر ئەم شۆڕکردنەوەیە گرەنتی بکرێت، یان بوونی دەسەڵاتی زۆر سەر نەکێشی بۆ دروستبوونی قۆرخکاریی زیاتر لەلایەن پارێزگاوە.
مادەی چوارەمی پەیڕەوەکە، خۆی لە نەگەڕاندنەوەی داهاتی پارێزگاکان بۆ خەزێنەی هەرێم دەبینێتەوە. لە داڕشتنی ئەم مادەیەدا، هەوڵ دراوە واقعێکی نایاسایی لە ڕێگەی پەیڕەوێکەوە بەیاسایی بکرێت.
سەرەڕای هەموو ئەمانەش، سەرلەبەری مادەکە ناکۆکە لەگەڵ یاسا بەرکارەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەت ئەو یاسایانەی پرسی سیستمی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان ڕێک دەخەن. بۆیە بۆ جێبەجێکردنی ئەم مادەیە، پێویستە ڕستەیەک یاسای بێ کێشە هەموار بکرێتەوە.
لە مادەی شەشەمدا بڕگەیەکی گونجاو دەخاتە ڕوو، بۆ دروستنەبوونی قەیران لە ڕاپەڕاندنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، ئەویش لە ڕێگەی دروستکردنی ئەنجوومەنێکی تایبەت بە پرسی نامەرکەزییەوە، ئەم ئەنجوومەنە دەکرا لە شێوەیەکی فراوانتر کاری لەسەر بکرایە، بۆ ئەوەی گرەنتییەکی زیاتر دروست بکات کە ئامانج لەم پەیڕەوە گەڕاندنەوەی هەرێم نییە بۆ قۆناغی دوو ئیدارەیی بە فۆرمی جیاواز.
مادەی حەوتەم گرفتێکی هەیە، لە ئەگەری چوونە بواری جێبەجێکردنەوە ئەم مادەیە دەکرێت ببێتە هۆی دروستبوونی قەیرانێکی سیاسیی قووڵ بۆ هەرێمی کوردستان، چونکە لە سیناریۆی یەکگرتنی هێزەکانی ئەم ناوچەی لەپشت پەیڕەوەکەیە، دەکرێ تەگەرە بخرێتە بەردەم پەرلەمان، نەتوانێ بودجەی گشتیی هەرێمی کوردستان دەربکات و ئەم مادەیە کارا بکرێت و قۆرخکاری بکرێت بۆ چۆنیەتیی نەخشەڕێژکردنی بودجە، بە پێچەوانەی سیاسەتی گشتیی حکومەتی هەرێمەوە.
جگە لەوە، بودجە وەک دەستوور ڕەهەندێکی نیشتمانیی هەیە و ناکرێت بەش بەش بکرێت و هەر پارێزگایەک بەجیا بودجەی خۆی بنووسێت و پەسەندی بکات و بیخاتە بواری جێبەجێکردنەوە، ئەمە بێبەهاکردنی وەزارەتی دارایی و ئەنجوومەنی وەزیران و پەرلەمانی کوردستانە کە یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانیان ئامادەکردنی بودجەی گشتییە.
هەریەک لە مادەی هەشتەم و نۆیەم و دەیەم، لەم سێ مادەیە درک بەوە کراوە کە ڕێکارەکانی نووسینەوە و بڕیاردان لەسەر و خستنە بواری جێبەجێکردنی پەیڕەوەکە نایاساییە، بۆیە هەوڵ دراوە پارێزبەندییەک بۆ خۆی دابنێت بەوەی دوای پەسەندکردنی پەیڕەوەکە نەتوانرێ بێ ڕەزامەندیی پارێزگا هیچ یاسا و پەیڕەوێکی پێچەوانەی ئەم پەیڕەوە پەسەند بکرێت. ئەمەش ناکۆکییە لە پرەنسیپدا، بە شێوەیەک بۆ داڕێژەرانی پەیڕەوەکە ئاسایی بێت باز بدەن بەسەر یاساکانی پێش خۆیان، بەڵام دەزگا شەرعییەکانی دیکە بۆیان نەبێت پێچەوانەی پەیڕەوەکە یاسا دەربکەن، ئەمەش واتە هاوتاکردنی پەیڕەوەکە بە دەستوور.
ڕێگای چارەساز
بەرمەبنای ئەم پڕۆژەیە و كۆی ئەو گوتارانەی پێشووتر داوای لامەركەزییان كردووە، دەكرێت چەند ڕێگەیەك لە بەردەمیاندا بێت، بەڵام ڕێگاكان لە لایەك دەكرێت تەواوكەری یەك بن و لە لایەكی دیكە دەشێت پێویستی بە چەندین ڕێكاری یاسایی و كارگێڕی و سیاسی هەبێت. بەڵام لە دەرەنجامی هەموو ئەمانە و بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەی كە ئەزموونی لامەركەزیەت بە هەموو ئاست و فۆرمەكانیەوە؛ هیی هیچ وڵاتێك لە وڵاتێكی تر ناچێت، بۆیە باشترین بژاردە لەبەردەممان كاركردنە بە ئاڕاستەی دۆزینەوەی فۆرمێكی تایبەت بە خۆمان كە لەگەڵ سروشتی سیاسی و جوگرافی و كۆمەڵایەتی و واقعی سیاسیی هەرێمی كوردستان بگونجێت، بە شێوەیەك كە ئەم فۆرمە جیاوازە كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئەزموونی هەرێمی كوردستان دروست نەكات.
لامەركەزیەت هەنووکە بە پرسی دیموكراسییەوە بەستراوەتەوە، بە شێوەیەك كە بابەتەكانی پەیوەستن بە حوكمڕانییەكی دروست، بە جۆرێك لە جۆرەكان دەچنەوە سەر دیموكراسیەت لە ئاستە وردەكەیدا، كە خۆی لە لامەركەزیەت لە نزمترین ئاستدا دەبینێتەوە، بۆیە كاركردن بەو ئاڕاستەیەی كە هەر پێویستمان بە لامەركەزیەت نییە، لەژێر هەر بەهانەیەك بێت هەڵەیە. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: چ لامەركەزیەتێكمان پێویستە، كە هەم خواستی هەموو ناوچەکان و دیموكراسیەتی كارگێڕییش لە یەك كاتدا بینێتە دی؟ دەكرێ چەند ڕێگەیەكمان لەبەردەم بێت، لەوانە:
١. لە قۆناغی یەكەمدا پێویستە لەسەر ئاستی وەزارەتە خزمەتگوزارییەكان هەندێ دەسەڵاتی كارگێڕیی زیاتر شۆڕ بكرێتەوە بۆ ئاستی خوارتر لەو بەڕێوەبەرایەتییە گشتییانەی کە سەر بە یەكە خۆجێییەكانن، بەتایبەت ئەو بوارانەی پەیوەستن بە شارەوانی، پەروەردە، تەندروستی، هاتوچۆ، كشتوكاڵ و كارەبا. بەڵام ئەم گواستنەوەی دەسەڵاتە بۆ ماوەیەكی كاتی بێت، تاوەكوو دواتر لە چوارچێوەیەكی یاساییدا بەتەواوی ئەم پرسە ڕێك بخرێتەوە.
٢. لیژنەی یاسایی و ناوخۆیی پەرلەمانی كوردستان ڕابسپێردرێن كە بە هاوكاریی پسپۆڕان چوارچێوەیەكی تازە بۆ پرسی كارگێڕیی خۆجێیی و لامەركەزیەتی كارگێڕی دابڕێژنەوە، بە شێوەیەك ئەم كارانە لەئەستۆ بگرن:
ا. یاسایەكی نوێ بۆ پرسی لامەركەزی دابڕێژرێت، كە جیاواز بێت لە یاساكانی پێشوو لە ڕووی كارگێڕی و سروشتە سیاسی و دیموكراسییەكەی سیستمی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستان.
ب. كاركردن بە یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكان، ژمارە (3)ی ساڵی 2009؛ ڕابگێرێت.
پ. لەبریی ئەنجوومەنی پارێزگاكان، كار بە مۆدێلی ئەنجوومەنی شارەوانییەكان بكرێت، هەروەها لە یاساكەدا دەسەڵات، تایبەتمەندییەكان و شێوازی دروستكردنی ئەم ئەنجوومەنە دابڕێژرێتەوە و جیاواز بێت لەو ئەنجوومەنە شارەوانییەی لە یاسای وەزارەتی شارەوانیدا هاتووە، هەروەها جیاوازیش بێت لەو ئەنجوومەنە شارەوانییەی لە پەیڕەوی ژمارە (5)ی ساڵی 2017ی ئەنجوومەنی وەزیراندا هاتووە، كە تایبەتە بە پێكهێنانی ئەنجوومەنەكانی شارەوانی لە هەرێمی كوردستان.
ت. لە پێكهێنانی ئەم ئەنجوومەنە خۆجێییە، پشت بە ئەزموونی فەڕەنسا ببەسترێت لە چۆنیەتیی ڕێكخستنی ئەنجوومەنی شارەوانییەكان. گەرچی لە فەڕەنسا ژمارەی شارەوانییەكان زۆرە، بەڵام دەكرێت لێرە پشت بە یەكە كارگێڕییەكان لە ڕووی جوگرافی و ژمارەی دانیشتووانەوە ببەسترێت، بۆ ئەوەی بكرێتە پێوەرێك بۆ دانانی ئەو ئەنجوومەنە.
ج. ئەنجوومەنی نوێی خۆجێیی بكرێتە بنەما بۆ دەستنیشانكردنی دەستەی جێبەجێكاری خۆجێیی كە بە هەمان شێوە ئەندام بن لە ئەنجوومەنە خۆجێییەكە (ئەمەش هەر دەكرێت لە یاساكەدا ڕێك بخرێتەوە).
د. دەستەی جێببەجێكاری خۆجێیی كە لە یاساكەدا دەسەڵات و تایبەتمەندییەكانی ڕێك دەخرێت، چیتر لە ڕووی كارگێڕییەوە پەیوەست نەبێت بە وەزارەتی ناوخۆوە، بۆ ئەمە دەكرێت بیر لە وەزارەتی شارەوانی یان ئەنجوومەنی وەزیران بكرێتەوە.
ح. پێكهێنانی فەرمانگەیەكی تایبەت بە كارگێڕییە خۆجێییەكان لە ئەنجوومەنی وەزیران، كە لە چوارچێوە گشتییەكە دوو ئەركی سەرەكیی هەبێت؛ ڕێكخستن و یەكخستنی كاروباری یەكە خۆجێییەكان لە ڕووی كارگێڕییەوە، هەروەها بەئەندامبوونی لە ئەنجوومەنی وەزیران پاڵپشتێكی تەواوكار دەبێت بۆ لامەركەزیەتی كارگێڕی و گرەنتییش دەبێت بۆ نەپەڕینەوەی ئەم لامەركەزییە بۆ جیاكاری.
خ. ئەنجوومەنە خۆجێییەكان لەم یاسا تازەدا دەسەڵاتی كارگێڕیی سنوورداریان هەبێت لەبریی ئەوەی تایبەتمەندیی تەشریعییان هەبێت، بە جۆرێک ناوچەكان بەرەو جیاكاری و دابەشكاری هەنگاو نەنێن، بۆ ڕاگرتنی ئەو هاوسەنگییە پێویستە دەسەڵاتە كارگێڕییەكان لە چوارچێوەی پرەنسیپی “عدم تمركز الاداری” زیاد بكرێت، بەتایبەت لە پرسە خزمەتگوزارییەكاندا.
٣. لە قۆناغی سێیەمدا پێویستە كار لەسەر دەستوور بكرێت، بەو پێیەی پرسی سیستمی كارگێڕی بەشێكی گرنگ و هەستیاری سیستمی سیاسییە، دەزگا حوكمڕانەكانی سیستمی سیاسی بە هۆی ئەم دەزگا كارگێڕییانەوە دەجووڵێن، بۆیە پێویستە ئەم پرسە لە ڕێگەی دەستوورەوە ژێرخانێكی دروستی بۆ دابنرێت و لەوێوە پرەنسیپە بنەڕەتییەكانی ڕێكخستنی كارگێڕی و سروشتە سیاسی و دیموكراسییەكەی ڕێك بخرێت. لە ڕەشنووسی دەستووردا بە یەك مادە ئەمە باس كراوە، بەڵام پێویستە بەشێكی تایبەت بەو پرسە بكرێتەوە بۆ ئەوەی لە ئایندەیەكی دووردا ئەگەرەكانی هەڵوەشانەوە و بێهێزكردنی هەرێم لەم دەروازەیەوە كەم بكرێتەوە.
بێگومان كارەكان بەم ئاسانییە نین، جیاوازیی ئیرادە و ئەجێندا و بیركردنەوەی هێز و لایەنە سیاسییەكان زۆر لە یەك جیاوازن، ئەمە جگە لەوەی ئیرادەی هێز هەرێمییەكان بە ئاڕاستەی ناسەقامگیریی هەرێمی كوردستاندا هەمیشە بەگەڕ خراوە، بۆیە بژاردە نزیكەكە بریتییە لە چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ واقعەكەدا بە هەندێ گۆڕانكاریی كارگێڕی و یاساییەوە، بە شێوەیەك كە بتوانرێت پرسی لامەركەزی هەر لە چوارچێوە دیموكراسییەكەیدا بمێنێتەوە و نەپەڕێتەوە بۆ جێبەجێكردنی ئەجێندای دیكە. بۆ ئەمەش چەند هەنگاوێك وەک پێشنیار دەخەینە ڕوو:
١. یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكان بچێتەوە پەرلەمان و لە ماوەی دوو مانگدا هەموار بكرێتەوە، لە هەمواركردنەوەكەشدا ئەمانە لەبەرچاو بگیرێت:
ا. داڕشتنەوەی تایبەتمەندی و دەسەڵاتەكانی ئەنجوومەنی پارێزگا-قەزا-ناحیە، بە شێوەیەك كە دەسەڵاتی تەشریعییان نەبێت و تایبەتمەندییەكەیان لە بواری چاودێری و دەركردنی ڕێنمایی و بەشێك دەسەڵاتی كارگێڕیدا پوخت بكرێتەوە.
ب. ڕێكخستنەوەی دەسەڵاتە كارگێڕییەكانی پارێزگار-قایمقام-بەڕێوەبەری ناحیە، بە شێوەیەك كە ڕێگە بگرێت لە دروستبوونی دەسەڵاتێكی كارگێڕیی تاكڕەو لە هەر ناوچەیەك.
ت. جیاكردنەوەی پارێزگار لە هاوپێچبوون بە وەزارەتی ناوخۆ، لەبریی ئەوە دەكرێ ببێتە هاوپێچێكی كارگێڕیی سەر ئەنجوومەنی وەزیران یان دیوانی ئەنجوومەنی وەزیران (فەرمانگەی یەكە خۆجێییەكان – باشترین بژاردەیە)، یانیش وەزارەتی شارەوانی.
پ. ڕێكخستنەوەی پەیوەندیی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و یەكە خۆجێییەكان، لەبریی كاركردن بە پرەنسیپی “عدم تمركز”، كار بە پرەنسیپی “لامركزیە” بكرێت لە ڕووی ڕێكخستن و سەربەخۆیی و چاودێرییەوە.
٤. ئەنجوومەنی ناحیە و قەزاكان ئەكتیڤ بكرێنەوە و لە نزیكترین كاتدا ئامادەكاری بكرێت بۆ هەڵبژاردن لەسەر ئەم ئاستە. ئەم هەنگاوە دوو ئامانج دەپێكێ: یەكەمیان ڕێگریكردنە لە دروستبوونی ئیرادەی دروستكردنی هەرێمی سلێمانی و چڕكردنەوەی دەسەڵات لەناو پارێزگا، دووەمیش دەرفەتێكە بۆ بەرجەستەكردنی لامەركەزیەت لە ئاستە نزمەكە لە ڕێگەی ئەوەی خەڵك نوێنەری ڕاستەقینەی خۆی لە بوارێكی تەسكدا هەڵدەبژێرێت.
٥. دووبارە داڕشتنەوەی ئەنجوومەنی شارەوانییەكان، بەڵام شێوازی پێكهێنانی پێویستە گۆڕانكاریی بەسەردا بكرێت، بە شێوەیەك كە وا ئەندامانی ئەم ئەنجوومەنە بەم شێوەیە دیاری بكرێت:
ا. ژمارەی ئەندامانی ئەم ئەنجوومەنە بەپێی ژمارەی دانیشتووانی سنووری جوگرافیی شارەوانییەكە دەبێت.
ب. ڕێژەی 35%ی ئەندامانی ئەم ئەنجوومەنە لە ڕێگەی دامەزراندنەوە دەبێت كە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە دادەمەزرێن.
ت. ڕێژەی 35%ی ئەندامانی ئەم ئەنجوومەنە لەلایەن ئەنجوومەنی خۆجێییەوە (پارێزگا-قەزا-ناحیە) دابنرێت، بە شێوەی وەرگرتنی سیڤی و دەنگدان لە ئەنجوومەنی خۆجێیی.
پ. ڕێژەی 30%ی ئەندامان لە كەسانی پسپۆڕ دیاری بكرێت، كە ئەم كەسە پسپۆڕانە لە ڕێگەی وەزارەتی شارەوانییەوە دەستنیشان دەكرێن بەهەماهەنگی لەگەڵ یەكە خۆجێییەكان.
ج. بەڕێوەبردنی ئەنجوومەنی شارەوانییەكان بە شێوەی دەستەی سەرۆكایەتی بێت، كە لە سێ ئەندام پێك بێت (ئەندامێكیان لەوانە بێت كە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە دیاری كراوە، ئەندامێكیان لەلایەن ئەنجوومەنی خۆجێییەوە، هەروەها ئەندامەكەی تر كە كەسێكی پسپۆڕە و دەبێتە سكرتێری ئەم سەرۆكایەتییە).
د. لە ڕووی كارگێڕییەوە ئەم ئەنجوومەنی شارەوانییە وەك هاوپێچێك بە وەزارەتی شارەوانی ببەسترێتەوە.
ح. دەسەڵات و تایبەتمەندییەكانی لە ڕێگەی بڕیارێكی تایبەتەوە دەستنیشان بكرێت كە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە ئامادە بكرێت و دەربكرێت.
خ. ئەم ئەنجوومەنە لەلایەن ئەنجوومەنە خۆجێییەكانەوە چاودێری دەكرێت و لێپرسینەوەی لەگەڵدا دەكرێت.
٦. هەماهەنگی لەنێوان ئەنجوومەنە خۆجێیی و ئەنجوومەنە شارەوانییە نوێیەكان دروست بكرێت لە ڕێگەی یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكانەوە، بە شێوەیەك كە ئەوە لەبەرچاو بگیرێت كە ئەنجوومەنی خۆجێیی هەڵبژێردراوی ڕاستەوخۆی هاوڵاتیانن.
بۆ ھیچ کەس، دەزگا و لایەنێک نییە، بەبێ ئاماژەدان بە ناوی گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە و رۆژی دەرچوونی ئەم بابەتە بڵاوبکاتەوە.
_______________________________________________________
سه‌رچاوه‌كان
یه‌كه‌م: سه‌رچاوه یاساییه‌كان
- ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراق (2005)
- پڕۆژەی ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان-عێراق (2009)
- هەمواری چوارەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نیشتمانی، ژمارە (1)ی ساڵی 1992 هەموار كراوە.
- یاسای بەڕێوەبردنی شارەوانییەكان، ژمارە (6)ی ساڵی 1993
- یاسای وەزارەتی ناوخۆ، ژمارە (6)ی ساڵی 2006
- یاسای ئه‌و پارێزگایانه‌ی له هه‌رێمێك ڕێك نه‌خراون، ژماره (21)ی ساڵی 2008
- یاسای ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، ژمارە (3)ی ساڵی 2009
- پەیڕەوی ژمارە (5)ی ساڵی 2017ی ئەنجوومەنی وەزیران
دووه‌م: په‌رتووك و توێژینه‌وه
- أحمد عبدالزهرە كاظم الفتلاوی، النظام اللامركزی و تطبیقاته، مكتبة زین الحقوقیة الطبعة الاولی، بیروت، 2013.
- حسین الرحال و عبدالمجید كمونە، الادارە المركزیە و الادارات المحلیە فی العراق، مطبعە عبدالكریم زاهد، بغداد، 1953.
- حیدر مثنی محمود، دور البرلمان فی تعزیز اللامركزیة فی العراق، برنامج الامم المتحدة الانمائی، برنامج ادارة الحكم فی دول عربیة، بلا مكان نشر.
- د. أحمد رشید، نظم الحكم و الادارة المحلیة، مفاهیم العلمیة و حالات دراسیة، دار المعارف، الطبعە الاولی، القاهرة،
- د. عامر ابراهیم أحمد الشمری، الادارە اللامركزیة الاقلیمیة، منشورات زین الحقوقیة، بیروت، 2013.
- د. عامر ابراهیم، النظم اللامركزی و تطبیقاته، منشورات زین الحقوقیة، الطبعە الاولی، 2013.
- د. محمد محمود الطعامنة، نظم الادارة المحلیة (المفهوم والفلسفة والاهداف)، الملتقی العربی الاول – نظم الادارة المحلیة فی الوطن العربی، عمان، 2003.
- محمد طالب عبد، اللامركزیة الاداریة فی التطبیق علی المجالس المحلیة، رسالة ماجستیر، كلیة الحقوق – جامعە النهرین، 2010.
- هۆگر ئیبراهیم حه‌كیم، سروشتی دیموكراسیی لامه‌ركه‌زیه‌تی كارگێڕی، ماسته‌رنامه، زانكۆی سه‌لاحه‌دین، 2016.
- سۆران عەلی حسێن، پێكهێنان و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئه‌نجوومه‌نی پارێزگای هه‌ڵه‌بجه له‌به‌ر ڕۆشنایی بنه‌ماكانی ناناوه‌ندیی كارگێڕی، توێژینه‌وه‌یه‌كی شیكاریی ڕە‌خنه‌گرانه‌یه بۆ یاسای پارێزگای هه‌ڵه‌بجه، ژماره (1)ی ساڵی 2015، گۆڤاری یاسا و ڕامیاری، زانكۆی سه‌لاحه‌دین، 2016.
- Agrawal, Arun and Ribot, Jesse C, “Accountability in Decentralization; A framework with South Asian and West African Cases”, The Journal of Developing Areas, vol. 33, summer 1990, pp. 473-502.
