جەمال حسێن

هەموو ئەوانەی بەدوای میانڕەوی ئایینی و دیدی یەكتر قبوڵكردندا دەگەڕێن لەناو ئایینەكاندا، بە ناچاری بۆ سۆفییە گەورەكان دەگەڕێنەوە. لەناو کولتووری ئیسلامیشدا ئیبن عەرەبی (558 – 638ک بەرامبەر بە (1164 – 1240ز)، سەرمەشقی ئەو عاریفانەیە كە دوای دەركەوتنی لە سەدەی حەوتی كۆچی، فیكر و فەلسەفەی پەرت و بڵاوی پشتی میانڕەوی سۆفیانە دادەڕێژێتەوە و دەیخاتەوە بەردەست. پێش ئیبن عەرەبی و لای گەورە سۆفییەكانی ئیسلامی چەندین هەڵوێست و بۆچوونی میانڕەو و مرۆڤدۆستانە دەبینین و دەبیستین، بەڵام تەنها لای ئیبن عەرەبی و لە دوای ئەمەوە ئەو فەلسەفە و دنیابینییە ئایینییە بە تەواوەتی ئاشكرا دەبێ، كە لە پشتی ئەم هەڵوێستەیە.

لە دوای ئەمەوە بە تەواوەتی تێدەگەین كە میانڕەوی سۆفییەكان لە مێژوودا و هەڵوێستە پلۆرانسەكانیان و وتە و قسە مرۆڤدۆستانەكانیان، پێش ئەوەی هەڵوێستی فیقهی و ئەخلاقی ویژدانیان بێ، رەنگدانەوەی هەڵوێستە فیكری و جۆری دنیابینیان بووە. بۆیە ئەو ژێرخانەی ئەوان لێیەوە نەرمیان نواندووە بەرامبەر بوون و بوونەوەرەكان، میهرەبانی و بەخشندەیی و دووریان لە زبری و توندڕەوی راستەوخۆ پەیوەندی بە تێڕوانینی ئەوانەوە هەبووە بۆ ئەوی تری جیاواز و ناكۆك. ئەم بۆچوونەی ئەوان كە بینینی خوایەتی خوایە لە هەموو بووندا و تەجەلابوونی ناوەكانی خوا لە بووندا و سەرەنجام وێناكردنی بوون وەك رەنگدانەوەی هەموو ناوەكانی خوا، سەرچاوەی یەكەمی ئەوەشە كە ئەوان لە هەموو ناكۆكی و جیاوازییەكدا جۆرێك لە راستی و رەنگدانەوەی ناوێكی خواییان بینیوەتەوە. بە جۆرێك كە بێ هیچ دوودڵییەك سۆفییەكان میانڕەوترین ‌و كراوەترین ئاراستە و فۆڕمی خواناسی بوون لە مێژووی کولتووری ئیسلامیدا.

زۆری وێنەكان لە عالەم، زۆری دەركەوتنەكانیەتی لە بیروباوەڕەكان، بۆیە بڕواهێنان بە تەنها یەك وێنە، وەک كافربوون بەوێنەیەكی تری خوا، بڕوایەكی ناتەواوە، نەبینینی وێنەكەیە بە گشتی. بگرە خودی وشەی كافر لای ئەوان و ئیبن عەرەبی بە تایبەتی، مانا زمانەوانییەكەی هەیە، كە داپۆشین ‌و نەبینینە. بە پێچەوانەوە وەكو چۆن كۆی وێنە جیاوازەكانی بوون، گوزارشتن لە یەك بوونی حەقیقی خوا، سێبەرە هەمەجۆرەكانیش نیشانەن بۆ یەك بوونی راستەقینە، بە هەمان شێوە وێناكردنی خواش لە خەیاڵەكان هەر هەموویان دەچنەوە سەر یەك ئەسڵ، كە خوای تاك ‌و تەنهایە. تێڕوانینی ئیبن عەرەبیانە لەم بارەیەوە راستەوخۆ پەیوەندی بە خوا و تەجەلای ناوەكانی ئەمەوە هەیە لەبووندا. باوەڕی ئایینیانەی ئیبن عەرەبی بە بەخشندەیی خوایی و سەرەنجام میانڕەوی و فیکری یەكتری قبوڵكردن، بە چەندین شێوە و بەڵگەی قورئانی خستووەتەڕوو، كە بە هۆی فراوانی و زۆری لێرەدا ناچارین تەنها ئاوڕ لەیەك بەڵگە و لایەنی ئەو فیکرە بدەینەوە، ئەویش ئەوەیە ئەم لە چوارچێوەی تیۆرەیەكی قورئانی و خواییدا پێشكەشی دەكات، كە ناونراوە تیۆری فراوانی خوایی (الاتساع الالهی). وشەی (الواسع) یەكێكە لەناوەكانی خوا و نۆ جار لە قورئاندا بەكارهاتووە، حەوتیان لە شێوەی (واسع علیم) بەم شێوەیە ( البقرة، ئایەتەكانی: 115، 247، 261، 268، ئا‌ل عمران، 73، المائدة، 54، النور) هەشتەمیش (وكان الله واسعا علیما: النساء، ئایەتی، 130) نۆیەمیش (واسع المغفرة: النجم، 32). بەمجۆرە هەشتیان لە وەسفی زانستی خواییدایە و نۆیەمیش لە وەسفی لێبوردەیی خوادایە. بە هەمان شێوە وشەی (وسعت)یش دووجار لە قورئاندا بۆ وەسفی خوا بەكارهاتووە، كە ئەویش سەرچاوەكەی هەر وشەی (الواسع)ە. یەكەمیان لەسورەتی (الاعراف) ئایەتی 156 (و رحمتی وسعت كل شی) و دووەمیش ئایەتی (7) سورەتی (الغافر) (ربنا وسعت كل شئ رحمة). هەر بە هەمان جۆر (وسع)یش چوار جار بەكارهاتووە، جارێك بۆ وەسفی عەرش (وسع كرسیه السماوات و الارض) (البقرة، 255) و سێ جارەكەی تریش لەباسی خوادا (وسع ربی كل شئ علما: الانعام، ئایەتی 80) (وسع ربنا كل شئ علما: الاعراف، ئایەتی 89) (وسع كل شئ علما: طه، ئایەتی 98). بەو پێیەی هەموو ناوێكی خوایی هەڵگری سیفەتێك و واتایەكە، یان نیسبە و پەیوەندییەكی واتاییە بە بوونەوە بە زمانی ئیبن عەرەبی، پرسیارەكە ئەوەیە ئەم سیفەت و ناوە، چ پەیوەندییەكی بە بوونەوە هەیە و واتای چییە؟! پێش ئیبن عەرەبی لەلایەن ئەهلی كەلام و لاهوتی ئیسلامییەوە چەندین واتای بۆكراوە. كە لە كۆی گشتیاندا بە واتای بێ كۆتایی و بێ سنوری توانا و بەخشندەیی و زانست و حیكمەت و باقی سیفەتەكانی تری خوایی واتاكراوە. تا ئەوەی غەزالی لە كتێبە تایبەتەكەی بەناو و سیفەتە خواییەكان كە چەند هەنگاوێك دووركەوتنەوەیە لە میتۆدی نەقڵانی و ئەقڵانی پێش خۆی لە شیكردنەوەی ناوەخواییەكان و چەند هەنگاوێكیش دەكەوێتە خوار شیكردنەوەكانی ئیبن عەرەبی، غەزالی لەم كتێبەیدا كە تایبەتە بە ناوەكانی خوا، لەبارەی ناوی (الواسع) دوو واتای لێ وەردەگرێ: یەكیان بێ سنوری زانیاری و زانستی خواییە، ئەوی تریشیان بێ سنوری چاكە و نیعمەتی خواییە. بە هاتنی ئیبن عەرەبی و میتۆدە ئەنتۆلۆژییەكەی بۆ بەستنەوەی واتای ناوەكانی خوا بە بوونەوە و شیكردنەوەی بوونیش بەپێی ناوە خواییەكان، بۆ واتاكردنی ئەم ناوە لەبوونەوە بەدوای (وسع)ی خواییدا دەگەڕێ.^[1] چونكە بەگشتی بەپێی میتۆدی ئیبن عەرەبی بوون رەنگدانەوە و تەجەلای ناوەكانی خوایە، پرسیارەكە ئەوەیە چ شتێك و كام بەش و سیفەتی

بوونە رەنگدانەوەی ئەم ناوەیە؟!^[2]  واتای گشتی (الواسع) وەكو ناوێكی خوایی ئەوەیە كە ئەو رەحمەت و بەخشندەیی و میهرەبانی لەوە فراوانترە كە مرۆڤەكان وێنای دەكەن، لە هەمان كاتدا خوا نەك هەرلە توانایدایە هەموو ناكۆكی و دژیەكی و فرەیی و هەمەجۆرییەی هەیە لە خۆی بگرێ، بەڵكو خوا ئەگەر ئەمانە لەخۆنەگرێ لەخوایەتی دەكەوێ، وەكو دواتر روون دەبێتەوە. ئیبن عەرەبی لەو كتێبەی كە تایبەتی كردووە بە ڕوونكردنەوە و شیكردنەوەی واتای ناوەكانی خوا، لە بەرامبەر ئەم ناوەدا وتویەتی (الواسع) «لەڕاستیدا ئەوەیە هەمو شتێك لەخۆی دەگرێ و هیچ شتێكیش لەخۆی ناگرێ.»^[3] هەروەها  بەلای ئەمەوە فراوانی خوایی (الاتساع الالهی) ئەوە دەخوازێ خوا لەیەك بیروباوەڕ و یەك ئایین و مەزهەبدا قەتیس نەكرێ، چونكە ئەو زاتێكە بۆ خۆی فراوان و بەربڵاوە و لە هەموو شتێك و هەمو شوێنێك و دواجار لە هەموو بیروباوەڕێكیشدایە. بە لای ئەمەوە «خواش لەوە فراوانتر (واسیعتر) و مەزنتر و گەورەترە لەوەی لە سیفەتێكدا كورت بكرێتەوە، كە كۆتی بكات، (بەهۆی ئەمەوە) لای بەندەیەك لە بەندەكانی بێت و لای یەكێكی تر نەبێ، فراوانی خوایی (الاتساع الالهی) ئەمە قبوڵ ناكات. چونكە ئەو وتویەتی (وهو معكم اینما كنتم) و (اینما تولوا فثم وجه الله)، رووی هەر شتێكیش راستی و خودی شتەكەیە.»^[4] ئەم فراوانییە خواییە ئەوە دەخوازێ كە كەسی بڕوادار هەمیشە پاساو بۆ بیروباوەڕە ناكۆك و جیاوازەكان بە خۆیەوە بدۆزێتەوە، بەو پێیەی (خوای بیروباوەڕەكان) خوایەكە دروستكراو بەپێی ئامادەباشی و توانای كەسی بڕوادار. بۆیە لە فتوحاتدا دوای ئەوەی باسی بۆچوونی بەشێك لە گرووپەكانی ئەهلی كەلام دەكات لەبارەی ناو و سیفەتەكانی خوا و بۆچوونە ناكۆك و جیاوازەكان لەبارەی ئەم پرسە لاهوتییە، كە زۆرجار گرووپە ئایینییەكانی ناو فەزای فیکری ئیسلامی یەكتریان لەسەر تەكفیر كردووە و كوشتووە، هەروەها دوای ئەوەی دەڵێ ڕێبازی ئێمە لەسەر بنەمای وەڵام و ڕەتكردنەوەی بۆچوونی ئەوانی تر دانەمەزراوە، ئەوجار دەڵێ «خۆمان سەرقاڵ ناكەین بەوەڵامدانەوەی كەس لە خەلقی خوا، بگرە ڕەنگە پاساویان بۆ بێنینەوە (لە هەڵەكانیان)، بە هۆی (فراوانی خوایی).»^[5] چونكە بە بڕوای ئەو، هەموو كەسێك موسڵمان بێت، یان نا، سەرەنجام بڕوادارە و بەشێك لە ڕاستی خوایی لەلایە. كەسێك ئەو راستییە دەزانێ كە لەم ناوەی خوا ورد بووبێتەوە و بەرجەستەی كردبێ، چونكە لەم ناوەوە «تەحەمولی ئازار و جەفا دەكرێ و بە هۆشیەوە لە هەموو شتێكدا ڕوویەك بۆ لای حەق دەبینێ.»^[6] ئەم میانڕەوییەی ئەم و نەرمی نواندنەی تەنها تایبەت نییە بە گرووپە ئیسلامییە جیاواز و ناكۆكەكان، ئەوە وەك یاسایەكی گشتی و لێكەوتەیەكی جێگیری ناوی (الواسع)ی خواییە لە بووندا. بۆیە لەهەمان فتوحات و لەهەمان بەرگ و بەڵام دوای نزیكەی سەد لاپەڕەیەك دوای ئەوەی باسی شەریعەت و رێبازی پیغەمبەران دەكا، كە هەموویان دەچنەوە سەریەك و هەریەكەیان بە ڕوویەك لە ڕووەكان راستن بەپێی رێبازی سۆفیانە، ئەوجار دەڵێ «لە بۆچوونی ئێمەدا لە جیهاندا شتێك بوونی نییە، ئیلا خودی خوای تێدا نەبینین، (بۆیە) تەعزیمی دەكەین و هیچ شتێك لە دنیای هەبوو پەلامار نادەین.»^[7]  ئەم دوایین دەربڕینەش بە ڕوونی دەمانباتەوە سەر باوەڕی سۆفییە كۆنەكانی وەكو حەلاج، كە بە بڕوای ئەو (ئیبلیس) كە نوێنەرایەتی ئەو پەڕی خراپە دەكات لە بووندا بەشێكە لە وێنە خواییە گشتییەكە و لەبری ئەوەی فاسق بێ، ئاشقە.

لەبری ئەوەی بەشێك بێ لە تێكدانی مەملەكەتی خوایی و رێگر بێ لە خواپەرستی، سەرچاوەی راستەقینەی جیاكردنەوەی چاكە و خراپەیە و دەركەوتەیەكی تری خواییە لە بووندا. بەڵام ئەوەی ئیبن عەرەبی جیادەكاتەوە لەوانەی پێش خۆی ئەوەیە، كە ئەم لە چوارچێوەی فیکرێكی هارمۆنی و میتۆدێكی عیرفانی گشتگیر و فراواندا ئەم بیرۆكەیە دەخاتەوەڕوو. وەك بەشێك لە بیروباوەڕی یەكێتی بوون و هەمیش وەك بەشێك لە هەڕەمی فیکرێكی خواناسی فراوانتر. بۆ نموونە ئەو لە شوێنێكی تر لە فتوحاتدا و لە چوارچێوەی باسكردنی سیفەتی (الواسع)ی خوایی دەڵێ، ئەم سیفەتە ئەوە دەخوازێ بڕواداران هەموویان بە برای خۆت بزانی و چیشت بۆ خۆت پێخۆشە بۆ ئەوانیشت پێخۆش بێ. ئەوەش بەپێی مەنتیقی ئەو فەرموودەیەی كە پێغەمبەر وتویەتی (ئیمانی كەستان تەواو نابێ تا ئەوەی بۆ خۆتان پێخۆشە بۆ براكەشتان پێتان خۆش نەبێ).  ئەوجار دەڵێ بەو پێیەی خوا مرۆڤی لەسەر وێنەی خۆی دروستكردووە (وەكو لە فەرموودەی راستدا هاتووە) و هەرچی هەیە تەسبیحاتی خوا دەكا و هەرچی هەیە رەحمەتی خوایی دەیگرێتەوە وەكو قورئان وتویەتی، كەواتە «برایەتی بە وێنە و بە ئیمان سەلمێنراوە، چونكە هەرچی هەیە بڕوای پێیەتی.»^[8] بەم پێیە مرۆڤی عاریف كە خاوەنی ئەو بڕوا فراوانەیە بۆ خوا و بوون، بە چاوی بەخشندەیی و میهرەبانی لە هەموو بوون و بوونەوەرەكان دەڕوانێ و كەسێكە ئەنانییەت و خۆپەرستی و خۆپەسەندی لە دڵدا نییە. بەپێی ئەم تێگەیشتنە لە واتای (اتساع)ی خوایی، خواناسی راستەقینە كە عاریفە «ئەو كەسەیە كە خوا لە هەموو شتێكدا دەبینێ، بەڵكو بە خودی هەموو شتەكان دەیبنێ.»^[9] بۆیە ئامۆژگاری ئەو بۆ شوێنكەوتوانی ئەوە بووە كە وتویەتی «نەكەی خۆت ببەستیەوە بە یەك بیروباوەڕی تایبەت ‌و كافر بیت بە ئەوانی تر، چونكە بەم كارە چاكەیەكی زۆر لەدەست خۆت دەدەی، بگرە بەم رێگایە زانستی ئەوە لە دەست دەدەی وێنەكە بەو شێوەیە ببینی كە هەیە. لە ناخی خۆتدا هیولی (واتە بێ وێنە)بە بەرامبەر وێنەی بیروباوەڕەكان هەمووی، چونكە خوا لەوە فراوانترە (اوسع) كە لە بیروباوەڕێكدا قەتیس بكرێ ‌و لە دانەیەكی تر دەربكرێ، خۆی وتویەتی (اینما تولوا فثم وجه الله).^[10] نەی وتووە لەلایەك دەردەكەوم ‌و لەلایەكی تر ونم، وتویەتی ڕووی خوا، كە مەبەستی حەقیقەتی زاتی خوایە لە هەموو لایەك و لە هەموو شوێنێكیشە. واتای ئایەتەكە بە كورتی ئەوەیە: راستی خوا لە هەموو شوێنێكە. بۆیە «ئەگەر عاریف بە راستی عاریف بێ، وابەستەی بیروباوەڕێك نابێ و دانەیەكی تر ڕەتبكاتەوە.»^[11] لەم باوەڕەوە ئیبن عەرەبی كاتێك باسی قەومی نوح و پەرستنی بتەكان دەكات لایان، دەڵێ قەومی نوح لە رێی بتەكانیانەوە خوایان پەرستووە، چونكە هەموو بتێك ڕوویەك و بەشێك لە خوایەتی خوایی هەڵگرتووە.

 سۆفییەكان میانڕەوترین ‌و كراوەترین ئاراستە و فۆڕمی خواناسی بوون لە مێژووی کولتووری ئیسلامیدا

 زاتی خواش «لە هەموو پەرستراوێكدا ڕوویەكی هەیە، دەیزانێ ئەوەی دەیزانێ و نایزانێ ئەوەش كە نایزانێ.»^[12] تاجەدینی خوارزمی (وەكو شارحێك) لە لێكدانەوەی ئەم باوەڕەی ئیبن عەرەبی وتویەتی «جیاوازی نێوان خوای دروستكراو بەپێی بیروباوەڕەكان و بتەكان، كە بت پەرستەكان دەیانپەرستن ئەوەیە كە بتەكان دروستكراون لە دەرەوە و خوای بیروباوەڕەكانیش دروستكراون لەناوەوە.»^[13] ئەوەش دەمانباتەوە سەر یەكێكی تر زاراوەكانی ئیبن عەرەبی، ئەویش خوای بیروباوەڕ (الە المعتقدات)ە، كە ئەویش ئەو خوایەیە «بەكردەی (جعل) دروستكراوە.»^[14]   واتە بوونەوەرێكی فیکری مێژوییە و دەرەنجامی باوەڕ و گەڕانی مرۆڤە بە دوای خوادا و وێنەیەكی خوایە كە دەستكردی مرۆڤ خۆیەتی. «خوای بیروباوەڕەكان وێنە، یان بیرۆكەی خوایە كە ئەقڵی مرۆڤ دروستی دەكات، یان شوێنی دەكەوێ و لەدڵیدا جێگیر دەبێ، وێنەیەكی سیفاتی خوایە هەموو مرڤێك بەپێی توانا پێی دەگات.»^[15] بەم جۆرە دوو خوا بوونیان هەیە. یەكیان زاتی خوایە كە (الله)یە و نەزانراوی نەزانراوەكانە و ئیمكانی نییە مرۆڤ بتوانێ بە تەواوەتی بیناسێ و بیزانێ، فراوانە بە زانست و بەخودی خۆی و لە دنیای نادیاری نەزانیدا دەمێنێتەوە بۆ مرۆڤەكان. لە بەرامبەردا ئەوەی دەستی مرۆڤ دەكەوێ و دەشێ لەم دنیایەدا پێی بگات لەبارەی خواوە، وێنە و وێناكردنی خوایە لە خەیاڵ و هۆشی خۆیدا، خوایەك كە خاوەنی یەك وێناكردنی تەنگەبەرە، كە ئەویش خوای ناو بیروباوەڕەكانە. زاتی خواش بەخۆی و ناو و سیفەتەكانییەوە ئەوەندە فراوان و گەورە و مەزنە، كە وەك دەریایەكی بێ كەنار و بێ كۆتا وایە، قەترەی ئەو خوایەیتییە و دڵۆپەكانی بەسەر هەموو بیروباوەڕەكاندا دابەش بووە. كەسێك پێی وابێ دڵۆپەكەی ئەو هەموو دەریاكەیە، بە هەڵەدا چووە. راستە ئەو بەشێك لە خوایەتی خوای بەركەوتووە، بەڵام هەمووی نییە. مرۆڤ بە ئەندازەی ئامادەباشی بۆ كۆكردنەوەی دڵۆپەكان لە دڵیدا و بە ڕادەی بینینی هەموویان زۆرترین بەشی دەریاكەی بەردەكەوێ. بەم هۆیەوە هەموو كەسێك خاوەنی وێنەیەكی تایبەتە بە خوا، كە لە هی ئەوی تر ناچێ و جیاشە لە خودی خوا خۆی. ئەوەش ئیبن عەرەبی ناوی دەنێ بە (خوای بیروباوەڕەكان). یەكێك لە بەڵگە ئایینییەكان كە ئیبن عەرەبی زۆر دووبارەی دەكاتەوە بۆ ئەم چەمكە ئەو فەرموودەیەیە كە لە چەندین سەرچاوەی راستی فەموودەدا هاتووە، كە ڕۆژی دوایی خوا لەسەر وێنەیەكی نەناسراو تەجەلا دەكا و دەردەكەوێ بۆ مرۆڤەكان، ئەوجار دەڵێ: من خوای گەورەتانم. ئەوانیش دەڵێن: پەنا بەخوا لە تۆ. ئەوجار خوا لەسەر وێنەی بیروباوەڕكانی ئەوان دەردەكەوێ، ئەوانیش سوجدەی بۆ دەبەن. بە لای ئیبن عەرەبیەوە هۆی نەناسینەوەی خوا لای بەندەكانی خوا لەو دنیا كە دنیای ئاشكرا بوونی نهێنییەكان و دەركەوتنی ڕاستییەكانە، ئەوەیە كە ئەمان لەم دنیایە وێنەیەكیان لە خوا پەرستووە، نەك خودی خوا خۆی. ئەم دنیایەش دنیای پەردە و شاردنەوە و دیارنەبوونی راستییەكانە! ئەمانە لەم دنیایە بەندەی ئەو وێنانە بوون كە هەر خۆیان لەبارەی خواوە دروستیان كردووە، هۆی ئەوەش ئەوەیە كە خوا لە هیچ وێنەیەك ناچێ و لە هیچ وێنەیەكدا جێی نابێتەوە و وێنە لەخۆی ناگرێ. بۆیە كاتێك خۆی ئاشكرا دەكات، نایناسن و لێی دەترسن و پەنا بەخوا دەگرن (كە هەر خودی خوا دەركەوتووەكەیە) لەو خوایەی خۆی دەرخستووە. بەڵام كاتێك خوا وێنەی خۆی دەگۆڕێ بۆ ئەو وێنەی خوایەتیەی ئەوان بڕوایان پێی كردووە و پەرستویانە لە دنیا، ئەو كاتە هەموویان كڕنۆشی بۆ دەبەن و دەیپەرستن. بۆیە «بە گشتی پێویستە هەر كەسێك باوەڕێكی هەبێ لەبارەی خواكەیەوە، كە بۆی دەگەڕێتەوە و داوای دەكا تێیدا.»^[16] ئەو كەسەش بەپێی ئەم وێنەیەی بۆ خوا هەیەتی باوەڕ بە خوا دەكا و هەر بەپێی ئەم وێنەیەش داوەری لە نێوان باوەڕی راستەقینە و ناراستەقینە دەكات لە دنیا. لە دوارۆژیش ئەو بەدوای خوایەك دەكەوێ كە هاوشێوەی خوای ناو بیروباوەڕەكەی خۆی بێ، لە كاتێكدا خوا لەوە فراوانترە كە لە وێنەیەكدا جێی بێتەوە و بەیەك وێنەی چەسپاو ببەسترێتەوە. لە یەكێكی تر لە نامەكانیشی بە ناونیشانی (كتاب المعرفة) لەبارەی پرسی بینین بەپێی بیروباوەڕ، جارێكی تر ئەوە دەڵێتەوە كە پێشتر وتبووی، بەڵام ئەمجارەیان زیاتر ڕوونی دەكاتەوە و دەڵێ «بزانە پێویستە هەر كەسێك بیروباوەڕێكی هەبێ لە بارەی خواكەیەوە، كەپێی دەگەڕێتەوە و لەناویدا داوای دەكا (واتە لەو دنیا بەو بیروباوەڕە دەگەڕێتەوە لای خوا و لەم دنیاش نزا و دوعا لەم خوایە دەكات). بۆیە ئەگەر خوای گەورە لە بیروباوەڕێكدا تەجەلای كرد لە وێنەی بیروباوەڕەكەی دەیناسێ و دانی پێدادەنێ. ئەگەر لە غەیری (ئەو وێنەیەش) تەجەلای كرد ئینكاری دەكا و خۆی لێ دەپارێزێ و بەم هۆیە بێ ئەدەبی بەرامبەر دەكات (واتە بڕوای پێناكا و بە كوفری دەزانێ و قسەی پێ دەڵێ). لەلای خۆشی ئەو ئەدەبی بەرامبەر نواندووە (چونكە بەرگری لە خوای بیروباوەڕی خۆی كردووە).» بۆیە بڕوایەك لە خاوەن بیروباوەڕێك دروست (جعل) نابێ، ئیلا بەوە نەبێ كە لە خۆیدا دەركەوتووە و بڕوای پێكردووە. «خوا لە بیروباوەڕدا بە دروستكردن (جعل)ە، بۆیە ئەمانە تەنها خۆیان بینیوە (لە بیروباوەڕەكانیان و ئەوەش كە دروستیان كردووە، پلەی كەسەكان لە زانست بە خوای گەورە لە دنیا هەمان پلەكانی بینینیانە لە قیامەت، پێشم وتی هۆی ئەوە چییە. (واتە هۆی ئەوەی سەرەتا وتی، خوا لەناو بیروباوەڕ، خوایە لە قیامەت.) بۆیە وریابە نەكەی خۆت ببەستیەوە بە بیروباوەڕێكی دیاریكراو و ئەوانی تر تەكفیر بكەی، (بەم هۆیەش) لە دەستت بچێ كارەكە بەو شێوەی كە هەیە. (واتە حەقیقەتی ناسینی خوایی). لە خۆتدا هیولی بە بۆ وێنەی هەموو بیروباوەڕەكان. چونكە خواوەند فراوانتر و مەزنترە كە بیروباوەڕێك لە خۆی كورت بكاتەوە لە بیروباوەڕێكی تر. خوای گەورە وتویەتی (فاینما تولوا فثم وجه الله)، رووی شتەكەش راستییەكەیەتی.»^[17] بەم شێوەیە خوای بیروباوەڕەكان، خوایەكە دروستكراوی مێژوو و وشیاری مرۆڤە. گەرچی ئەم باوەڕانە بەشێك لە ڕاستیان تێدایە، بەڵام كێشەی سەرەكی باوەڕ كردنە بە تەنها باوەڕی خۆت و كافر بوونە بە ئەوانی تر. پابەند بوونی خواپەرستان بە وێنەیەكی چەسپاوی خوا، هۆی ئەوەیە ئەمانە پشت بە عەقڵ دەبەستن. چونكە سروشتی عەقڵ وایە كەشتەكان دەبەستێتەوە و چوارچێوەیان بۆ دیاریدەكات و پێناسەیان دەكات. لە كاتێك خوا خۆی دەكەوێتە سەروو پێناسە و كۆتكردن و ناسینی تەواوەتیەوە. هەرچی عاریفی راستەقینەیە ئەو كەسە كە لە بری عەقڵ، دڵی دەكاتە سەرچاوەی خواناسی و بەوجۆرە توانای لەخۆگرتنی زیاد لە وێنەیەكی خوای هەیە و بە پێچەوانەشەوە دەتوانێ وێنە ناكۆكەكانیش كۆبكاتەوە. لەم حاڵەتە لەبری هێزی فیکر، هێزی خەیاڵ دەبێتە سەرچاوەی خواناسی و ئەویش بە سروشت توانای كۆكردنەوەی هەموو ناكۆكی و وێنەجیاجیاكانی هەیە. «هێزی خەیاڵ لەبنچینەدا سنوری نییە و نایناسێ.»^[18] بەم هۆیەوە تەنها خەیاڵ دەتوانێ وێنای خوا و مەحاڵیش بكات، خاوەن خەیاڵەكان ئەوانەن كە بە هیچ وێنەیەكی خوا نائاشنا نین و ئەو لە هەموو شتێكدا دەبینن. بەلای عاریفەكانەوە فرە باوەڕی خوا، یاخود هەمەجۆری دەركەوتنی خوا لە بیروباوەڕەكان سروشتی سەرەكی خوایەتییە. بەم جۆرە هەموو بیروباوەڕەكانی خوا و هەموو خوا پەرستنەكانی بیروباوەڕەكان، خواپەرستی راستەقینە بوون لە ناوەرۆكدا. «خوا لای بیروباوەڕی  هەموو خاوەن بیروباوەڕێكە دوای هەوڵدان(ئیجتیهاد)ی.»^[19] بەڵام خواپەرستی حەقیقی بێ پەردە بۆ ئەوانەیە كە ئەو راستیانەیان زانیوە. ئەم ئیجیتهاد و هەوڵەی كەسی بڕواداریش كە سەردەكێشێ بۆ گەیشتن بە وێنەیەكی خوا، شتێك نییە لەسەر بنەمای ئایینەكان دروست ببێ و تەنها بە ئەندازەی ئایینەكان ئەم وێنانەش بگۆڕێن. بەڵكو راستییەكە بۆ ناو لاهوتی یەك ئایین خۆشی، بۆ نموونە لە ئیسلامدا وێنەی خوا لای جەهمی، موعتەزیلە، حەنبەلی، ئەشعەری، ماتوریدی، ئەهلی فەلسەفە و باقی گرووپەكانی تریش دەگۆڕێ. هەریەكە و بە جۆرێك تەفسیر و تەئویلی ناو و سیفەتەكانی خوای كردووە، كە سەرەنجام ببێتە هۆی فرە وێنەیی بۆ خوا. بەڵام تەنها سۆفی و عاریفەكانن كە دەتوانن هەموو ئەو وێنانە كۆبكەنەوە. بەو پێیەی بە بڕوای ئەوان هەر گرووپە و بەشێك لە راستیان لایە و بەشێك لە خوایەتی خوایان بۆ كەشف بووە. تا ئێرە سروشتی و ئاساییە، بەڵام كێشەی ئەوان ئەوەیە كە لەسەر ئەم باوەڕانەی خۆیان لەبارەی خواوە، ئەوانی تریان تەكفیر كردووە. بۆیە لەلای ئیبن عەرەبییەوە ئەم گرووپە ئیسلامیانە چەند ناكۆك و ناتەباش ببوون، هەردەچنەوە سەر یەك و لە بازنەی ئیجتیهاد دەرنەچوون و هەموویان چەند لەم دنیا لەچاوی یەكتریشدا هەڵە و دژ بن، ئەوا لەو دنیا هەر لەلایەن خواوە پاداشت دەكرێن. لە فەرموودەشدا هاتووە كە هەموو موجتەهیدێك پاداشتی هەیە، ئەوەی ئیجتیهادەكەی راستە، دوو پاداشت وەردەگرێ، یەكیان بۆ هەوڵەكەی و ئەوی تریشیان چونكە راستی كردووە. بەڵام ئەو موجتەهیدەی هەڵەی كردووە، ئەوا پاداشتێكی هەر هەیە، چونكە هەوڵی داوە. بە لای ئیبن عەرەبیشەوە ئەم فەرموودەیە تایبەت نییە بە حوكمە فیقهییەكان بە تەنها، بەڵكو دەقێكی كراوەیە و هەموو ئیجتیهاد و هەوڵێكی موسڵمانان دەگرێتەوە بۆ گەیشتن بە ڕاستییەكان. «هەموو موجتەهیدێك لە سیفەت ‌و ناوەكانی خوا، پاداشتی هەیە، ئەگەر بە هەڵەشدا چووبێت، مادام لە نیەتی باشەوەیە.»^[20]

بەگشتی بەپێی میتۆدی ئیبن عەرەبی بوون رەنگدانەوە و تەجەلای ناوەكانی خوایە

كەواتە ئەم بیروباوەڕانەی هەن لە جەوهەردا هەوڵی مرۆڤن بۆ دۆزینەوەی خوا، ڕوو كردنە ئەون، ئەویش خۆی وتویەتی بەرامبەر هەموو ڕوویەك وەستاوە، بۆیە «هەموویان ڕاستن.»^[21]  ئەمەش نەك هەر ناكۆك نییە بە یەكتایی (توحید) و خواناسی راستەقینە، بەڵكو فرە باوەڕی خوا، یاخود هەمەجۆری دەركەوتنی خوا لە بیروباوەڕەكان، سروشتی سەرەكی خوایەتییە. بگرە ئەگەر خوا توانای لەخۆگرتنی فرە وێنەیی و فرە دەركەوتنی نەبا، ئەوا سەرەكیترین سیفەتی خوایەتی خۆی لەدەست دەدا، كە ناكۆتایی و نا سنوری و رەهاییە. «بەم هۆیەوە شیرك لە جیهاندا بوونی هەبووە، چونكە ئەو قابیلیەتی لەخۆگرتنی هەموو وێنەیەكی هەیە، ئەگەر وانەبا، خواوەند نەدەبو، خواش لەلای هەموو وێناكردن (بۆچوون و بیروباوەڕ)ێك بوونی هەیە، هەروەكو چۆن لە وێناكردنی پێچەوانەی ئەو وێناكردنەش بوونی هەیە. (فما آ‌من اكثرهم الا وهم مشركون).»^[22] بەپێی دەقی ئەم ئایەتە مرۆڤە باوەڕدارەكان بەزۆری موشریكن، چونكە بڕوایان وایە كە خوا لای ئەوانە و لای ئەوانی تر نییە، وێنەیەكیان بۆ خوا دروستكردووە. بەم جۆرە هەموو بیروباوەڕەكانی خوا و هەموو خواپەرستنەكانی بیروباوەڕەكان لە ناوەرۆكدا خواپەرستی بوون، بەڵام بە تێكەڵ كردنی بە شیركەوە، كە وێنەكردنەكانە. بەڵام خواپەرستی حەقیقی بێ پەردە بۆ ئەوانەیە كە ئەو راستیانەیان زانیوە، وەكو ئەوەی خواناسی راستەقینە ئەوە بێ كە هەموو وێنەكە دەبینێ، نەك بەشێك، یان پارچەیەك. بەم شێوەیە خواپەرستەكان دوو جۆرن، جۆرێك ئەوانەن وێنەیەكی چەسپاوی خوایان لای خۆیان دروستكردووە و بڕوایان بەیەك وێنەی خوا هەیە، ئەوانە خواپەرستە گشتییەكانن. دووەمیش ئەوانەن كە باوەڕیان بە هەموو وێنەكانی خوا هەیە، ئەوانەن كە پێیان وایە خوایەتی خوا ئەوە دەخوازێ لە هیچ وێنەیەكدا بەند نەكرێ و راستی خوا لای ئەمان لە یەك كاتدا لە هەموو باوەڕەكاندایە و لە هیچیشیاندا نییە بە تەنیا. بۆیە ئەمانە خاوەنی بیروباوەڕێكی هیولا نین، ئەمانەش خواپەرستە تایبەتەكانن. هیولانیش زاراوەیەكی فەلسەفی یۆنانییە، بە واتای بنچینە و مادەیەك كە هێشتا شێوە و فۆڕمی وەرنەگرتووە. بۆیە عەقڵی هیولانی لە فەلسەفەی ئەرستۆییدا بە واتای عەقڵ بەهێز دێت (العقل بالقوة). ئەو عەقڵەیە كە ئامادەیی روتە بۆ وەرگرتنی مەعقولات و خاڵییە لە هەموو كردە و باوەڕێك، رێك وەكو ئەو تەختەیەی هێشتا هیچی لەسەر نەنوسراوە. بەم واتایە باوەڕی هیولی عاریفەكان ئەو باوەڕەیە كە خاڵییە لە هەموو وێنە و چوارچێوە و بیروباوەڕێكی دیاریكراو. شوێنی ئەم باوەڕەش كە جۆرێكیشە لە زانین و مەعریفە، دڵە و شوێنی خواش لای مرۆڤ دڵە، نەك عەقڵ. چونكە دڵ دەتوانێ لەڕێی خەیاڵ و هەست و سۆزەكانییەوە هەموو وێنەكان لە خۆیدا كۆبكاتەوە، بە پێچەوانەی عەقڵەوە كە ناتوانێ دوو وێنەی ناكۆك بگرێتەخۆی. خواش لەبارەی قورئانەوە لە سورەتی (ق) ئایەتی سی و حەوت وتویەتی (ان في ذالك لذكری لمن كان له قلب) واتە: لەم قورئانەدا چیرۆك و یادگاری و وانە بۆ كەسانێك هەیە كە دڵیان هەیە و بەدڵ ئامادەی فێربوونن. ئەوەش بۆیە چونكە «هەڵگەڕانەوە (تقلب)ی لەجۆرەها وێنە و سیفەت، بۆیە (ئایەتەكە) نەیوتووە كەسانێك كە عەقڵیان هەیە. چونكە عەقڵ كۆت و بەندە كارەكە كورت دەكاتەوە (یحصر) لەیەك سیفەت (پێناسە)دا و خواش لە خودی خۆیدا كۆت كردن، رەتدەكاتەوە. بۆیە قورئان وانە نییە بۆ ئەوانەی عەقڵیان هەیە، كە ئەوانیش خاوەنی بیروباوەڕەكانن ئەوانەی یەكتری تەكفیر دەكەن و یەكتری بە نەفرەت دەكەن.»^[23] لەم جەنگی تەكفیر و رووبەڕووبوونەوە و بەریەككەوتنەشدا، تا دانە بە دانە بە دوای سەركەوتندا بگەڕێن، هەر بە دۆڕاوی دەمێننەوە، ئەگەر بیانەوێ ئەم جەنگە ببەنەوە، جەنگی گەیشتن بە ڕاستی و حەقیقەتی خوا، ئەوا دەبێ كۆببنەوە «براوە هەموویەتی و ئەوەی سەریشیان دەخا هەموویەتی.»^[24] بە واتایەكی تر مرۆڤە خاوەن باوەڕەكان لە ڕێی كۆكردنەوەی هەموو باوەڕەكان كە وێنەی هەمەجۆری خوان دەبنە خاوەنی راستییە گەورەكە، خوای گەورەش ئەو كاتە پشتیوانیان دەكا كە هەموویان باوەڕەكان كۆدەكەنەوە، نەك هەر مەزهەب و ئایینە بە باوەڕی داخراوی خۆیەوە جەنگی ئەوی تر بكا. ئەوانەش بە ناوی خوا و بەرگری لە بیروباوەڕی یەكتایی خوا جەنگی ئەوانی تر دەكەن، دووجار بە هەڵەدا چوون: جارێك بەهۆی ئەوەی خۆیان واتای راستەقینەی خوایەتیان ون كردووە، جارێكی تریش بە هۆی ئەوەی ئەمانە جەنگی بیروباوەڕێكی خوایەتی دەكەن، كە رەنگە لە هی خۆیان زیاتر خوایی بێ. لە هەمووشی زیاتر ئەوەیە، ئەمانە ئەركی پاسەوانی خوایان بە خۆیان رەوا بینیوە، لە كاتێكدا «خوا لەوە فراوانترە كە ئاخوندی لە بوونەوەرەكانییەوە بەسەرەوە بێ، بە تایبەتی لە كەسانێكەوە كە لەسەر ئیرەیی و خۆشەویستی دەسەڵات و خۆدەرخستن راهاتوون».^[25]

 بۆیە هەموو پەرستراوێك لەهەر شێوە و فۆڕمێكدا بێت، هەرخوایە و هەرئەویش وتویەتی (وقضی ربك ان لانعبدوا الا ایاه)، واتە خوا قەزای كردووە كە تەنها ئەو بپەرستن. هۆی شیرك تەنها ئەوەیە كە مرۆڤەكان بەپێی شەریعەت و بیروبۆچوونی خۆیان، خوایان پەرستووە. ئیبن عەرەبیش لەبارەی (قەزا) لەم ئایەتەدا وتویەتی «لای ئێمە بە واتەی بڕیاری داوە دێت، لای ئەوانەش كەزانستیان نییە بە ڕاستیەكان، لە زانایانی رسوم (شەریعەت)ن (قەزا) بە واتای فەرمانی كردووە دێت.»^[26] بە هەمان شێوە لە كتێبێكی تریشدا وتویەتی «لەتوانای هیچ بوونەوەرێكدا نییە قەزای خوایی رەتبكاتەوە، ئەو (واتە قەزای خوا) بەردەوامە و كاریگەرە. هەموو بەندەیەك غەیری خوای گەورەی نەپەرستوە.»^[27] لە كتێبێكی تریشیدا

وتویەتی «قەزای ئەویش لە توانای هیچ مەخلوقێكدا نییە رەتیبكاتەوە (ئەو فەرمانە) كاردەكا و بەردەوامە، هیچ بەندەیەك بەندایەتی نەكردووە بۆ جگە لە خواوەندی گەورە.»^[28] لەبەر ئەوە هەموو ئەو خواوەندانەی دەپەرسترێن، چ لە دەرەوە وەكو بتەكان و چ لەناوەوە وەكو خوای بیروباوەڕەكان، وێنەی زاتی خواوەند خۆین. مەبەستیش بە پەرستنی هەر پەرستراوێك، تەنها خودی خوا بووە. هیچ شتێك لەبەرخودی خۆی نەپەرستراوە، تەنها خوا نەبێ، هەرچی موشریكە لەوەدا هەڵەی كردووە كە پەرستنێكی بۆ خۆی داناوە بە شێوەیەكی تایبەت، كە لەلایەن خواوە بۆی دیارینەكراوە. بەمەش تووشی ماڵوێرانی بووە. ئەوان لەبارەی شەریكەكانیانەوە (وەكو لە قورئاندا هاتووە) وتویانە (مانعبدهم الا لیقربونا من الله زلفا)، واتە ئێمە بۆیە ئەوانە دەپەرستین تا لە حەقیقەتی خوامان نزیك بكاتەوە. ئەمەش لە ناوەرۆكدا ئیعتراف كردنە بەخوایەتی خوا بە تەنیا. بگرە ئەوان بتەكانیان بۆ ئەوە دەپەرست تەنها بۆ ئەوەی لە خوایان نزیك بكاتەوە، كەواتە موشریكەكان لەراستیدا بەدوای خوادا گەڕاون، هەرچەندە بە رێگایەكی هەڵەشدا رۆیشتبن. وەكو ئەو موجتەهیدانەی هەوڵیان داوە حەقیقەتی خوا بدۆزنەوە. بۆیە بەلای ئیبن عەرەبییەوە گێڕانەوەی پاساوی موشریكەكان بۆ شیركەكەیان لە قورئاندا، تەنها گێڕانەوەی پاساو نییە، بەڵكو راستیەكیشە و قورئان بە ڕوونی دەیگێڕێتەوە، كە بتەكان بە شێوەیەكی ناراستەوخۆ رێگایەكی تری نزیكبوونەوە بوون لە خوا، بڕێك خوایەتیان تێدا بووە، رێگایەكی خواپەرستی و یەكتایی بووە، بەڵام بە شێوەی هەڵە. لەوەش زیاتر لای ئیبن عەرەبی موشریك و كردەی شیرك شتێكە دەكەوێتە قۆناغی بەر لە هاتنی ئیسلام، بەر لە هاتنی پێغەمبەر و ئاشكرابوونی یەكتایی لەلایەن خوا خۆیەوە. بۆیە لە رۆژی دواییش خوا لەو موشریكانە خۆش نابێ كە «پێغەمبەریان بۆ نێردراوە، یان ئەوانەی باش بیریان نەكردووەتەوە و ئیجتیهادیان نەكردووە.» واتە خۆیان ماندوو نەكردووە بۆ دۆزینەوەی خوا. ئەوانەشی هەوڵی خۆیان داوە و بە دوای خوادا گەڕاون، بەڵام بەهەڵە تووشی شیرك بوون، ئەوانە لێخۆشبوونی خوا دەیانگرێتەوە. پێغەمبەریش وتویەتی ئەگەر موجتەهید هەڵەش بكات هەر پاداشت دەكرێ «فەرع و ئەسڵیی جیانەكردووەتەوە.» دوای ئەوە دەڵێ خواش وتویەتی (رحمتي وسعت كل شئ) و (سبقت رحمتي غضبي).^[29] بۆیە سەرەنجام «خوا بە نیەتیان لەگەڵ موشریكەكان دەكات، چونكە ئەمان خوایان پەرستووە، نەك بتەكانیان، بۆیە لە كۆتاییدا دەیانخاتە بەر ڕەحمەتی فراوانی خۆی، پاش سەندنەوەی مافی خەڵك لێیان.»^[30] یەكێك لەو كەسایەتییە هەرە گرنگانەی تەسەوف، كە دوای ئیبن عەرەبی بە گەورەترین سۆفی فەلسەفەكار دادەنرێ، (عبدالكریم الجیلی)یە لە سەدەی نۆی كۆچی، ئەویش وەكو شوێنكەوتوی هەرە دیاری ئیبن عەرەبی لەژێر كاریگەری بیروباوەڕی یەكێتی بوون و تیۆری فراوانی خوایی، بەهەمان شێوەی ئیبن عەرەبی بروای وایە كە شوێنكەوتوی هەموو ئایینەكان، یەك خواوەند دەپەرستن، بەڵام بە شێوە و رێگای جیاواز. لە كتێبی (الانسان الكامل) كە بەناوبانگترین كتێبیشیەتی، لەبەشی شەست و سێ كە تایبەتە بە قسەكردن لەسەر ئایین و ئایینزاكان، وتویەتی كاتێك قورئان بۆمان دەگێڕێتەوە (ائتیا طوعا او كرها، قالتا اتینا طائعین)، واتە خوا رووی لە زەوی و ئاسمانەكان كرد و پێی وتن بە ئیرادە و ویستی خۆتان وەرن، یان بەناچاری، ئەوانیش وتیان بەگوێڕایەڵییەوە هاتین. مەبەستی بە زەوی و ئاسمانەكان تەنها دانیشتوانەكانییەتی، وەكو ئەو دەڵێ. ئەمانیش هەموویان بە ویستی خۆیان خواپەرستیان هەڵبژاردووە. یان خوا لە قورئاندا وتویەتی (وماخلقت الانس والجن الا لیعبدون)، كەواتە پەرستن كردەوەیەكی ناچاری، یان بە ئیرادەی هەموو مرۆڤەكانە، بەڵام «پەرستنەكان جیادەبنەوە بە هۆی جیاوازی پێویستی ناو و سیفەتەكانەوە، چونكە خواوەند بەناوی گومڕاكەر (مضل) دەردەكەوێ وەكو چۆن بەناوی (الهادی) دەركەوتووە، وەكو چۆن لێكەوتەی ناوی (المنعم) دەبێ دەربكەوێ، بەهەمان شێوە لێكەوتەی ناوی (منتقیم)یش.»^[31]  لە سەرەتاشدا خەڵكی لەسەر یەك ئایین و یەك ئایینزا بوون (كان الناس امە واحدە)، بەڵام خواوەند پێغەمبەرانی ناردووە تا خەڵكی بە هەردووك سیفەتی هادی و گومڕاكەر خوا بپەرستن، هەریەكە و بەپێی گەیشتنی بە ڕاستی خوایی، بۆیە «هەرچی هەیە لەبووندا خوا دەپەرستێ.»^[32] ئەوەش راستییەكە هەموو كەس نایزانێ، چونكە لە پەرستنی نەیارانی ناگات. وەكو چۆن مرۆڤ لە پەرستنی بوونەوەرە بێ گیانەكان ناگات، مەگەر بگات بە پلەی وەلیەكانی خوا، لەو كاتەی كە بیستنی دەبێتە بیستنی خوا (بەپێی فەرموودەكە) ئەو كاتە تێدەگات كە هەموو دەنگێك لە بووندا، تەسبیحاتی خواییە و پەرستنی زاتی خوایە، بە هەمان شێوەش وەلیەكان نەبێ كەس لە نهێنی خواپەرستی ناگەن لەناو پەرستنی بتەكاندا، خواش وتویەتی (وان من شئ الایسبح بحمده، ولكن لاتفقهون تسبیحهم). هەر لە هەمان ئەو بەرهەمەیدا جیلی لە بارەی پەرستنی بتەكانەوە بڕوای وابوو كە خوا لە هەموو ئەو بتانەدایە كە دەپەرسترێن، لە هەموو پەرستراوێكدا بوونی هەیە، هەر بۆیە خواوەند ناوی لەو بتانە ناوە خوا (الهە). ئەوەش ناونانێكی مەجازی نییە وەكو ئەهلی شەریعەت دەڵێن، بەڵكو ناونانێكی راستەقینەیە. خواش هەموانی بۆ ئەوە دروستكردووە تا بیپەرستن، شتێكیش نییە تەسبیحی ئەو نەكات و بە شێوەی خۆی نەیپەرستێ.^[33] لەم بڕوایەوە ئیبن عەرەبی لە یەكێك لە شیعرە هەرە بەناوبانگەكانیدا وتویەتی:^[34]

مرۆڤەكان لەبارەی خواوە چەندین بیروباوەڕیان هەڵبەستووە، منیش بڕوام بە هەموو ئەو بڕوایانە كردوە

چونكە خوا لەوە گەورەتر و فراوانترە یەك مەزهەب، یان تەنها یەك ئایینیش بتوانێ قۆرخی بكات ‌و لەوانی تری قەدەغە بكات. ئەو وەكو چۆن لە هەموو شوێنێكە، لە هەموو بیروباوەڕێكیشدایە، وەكو چۆن هەرخۆی خالقی كوفر و ئیمانە، بە هەمان شێوە ئاوێتەی دڵی كەسی كافر و ئیمانداریشە. ئیبن عەرەبی لە گێڕانەوەی فەرموودەكەی تەجەلای خوا لە رۆژی قیامەت بۆ بڕواداران و نەناسینەوەی لای زۆرینەیان، جارێكی تر مەقامی ئیحسان دادەڕێژێتەوە و واتا و تێگەیشتنی خۆی تێكەڵ بە فەرموودەكە دەكات، كە ڕێك بەڵگاندنی ئەو قسانەی پێشوومانە. ئەو دەڵێ هۆی نەناسینەوەی خوا ئەوەیە كە ئەمان ئەو وێنە و وێناكردنە دەپەرستن و بڕوایان پێیەتی كە لایانە، بە پێچەوانەشەوە كافرن بە هەموو وێنە و بۆچوونێكی تر. بۆیە ئەوەی دەڵێ خوایان پەرستووە، بەڵام وێنەی خوای بەستووەتەوە بە یەك وێنەوە، ئەو كەسە «گومانی كردووە كە منی پەرستووە، لە راستیشدا ئینكاری كردووم.»^[35] چونكە وێنەی خوای بەستووەتەوە بە یەك وێنەوە. بە واتایەكی تر مرۆڤەكان بە ئەندازەی توانای خۆیان وێنەی جیاجیان بۆ خوا دروستكردووە، كە ئەو ناوی ناوە بە (خوای بیروباوەڕەكان)، كێشەكە ئەو كاتە دەستپێدەكا كە كەسی بڕوادار پێی وایە ئەم وێنەیەی ئەو بڕوای پێیەتی و بەپێی ئامادەباشی و ئەزموونی خۆی پێی گەیشتووە دوا وێنە و تاكە وێنەی راستیشە. بۆیە بە هۆی ئەوەی كە كەس ناتوانێ بگاتە بەردەرگای رەهای ناسینی خوا، وێنەیەكی بۆ دروست دەكەن و دواتریش دەبنەوە بەندەی خودی ئەو وێنانەی هەرخۆیان دروستیان كردووە. «كەواتە هەموو وێنە و پەرستراوی بەندەیەك، دەركەوتەیەكە لە دەركەوتە خواییەكان، بەندە ئەوە بزانێ، یان نەزانێ، بۆیە هیچ شتێك لە بازنەی ئەو دەرناچێ: چونكە هیچ نییە جگە لە زاتی خوا و تەجەلیاتەكانی. هەرچی دارێك، یان ئەستێرەیەك یان بتێك دەپەرستێ، ئەوا لەڕاستیدا جگە لە خوای نەپەرستووە لە یەكێك لە دەركەوتنەكانیدا.»^[36] لای ئیبن عەرەبی خوا لەو شتەیە كە تۆ دەیپەرستی و پێوەی پابەندی و خۆشتدەوێ، خوا لە هەموو شتەكاندایە و لە هەموو شوێنێكە، ئەوەی بتێك دەپەرستێ خوای لەودا بینیوە، ئەوەی عاشقی رەگەزەكەی ترە، جوانی خوای لەودا بینیوە. «كەس جگە لەخالقەكەی خۆش نەویستووە، بەڵام پەردەدار بووە لێی (بە پەردە لێی شاردراوەتەوە) بە خۆشەویستی زەینەب و سوعاد و هیند و لەیلا و دنیا و درهەم و جاهو هەموو خۆشەویستێك لەدنیا.»^[37]  جامی لە شوێنێكدا، لە سیاقی روونكردنەوەی زیاتری بیروباوەڕی یەكێتی بوون (وحدة الوجود) كە ژێرخانی فیکری ئەم باوەڕەیە، جارێكی تر ئەو راستییە دەڵێتەوە كە هەرچی هەیە وێنەی خوایە لە بووندا، بوونیش هەر شێوەیەكی هەبێ لە جەوهەردا خواییە. جامی دەڵێ «ئەگەر یەك وێنە كەوتە سەر چەندین ئاوێنەی زۆری جیاواز لە گەورەیی، بچووكی و درێژی و كورتی رێكی و قۆقزی و چاڵی، لەگەڵ چەندین جیاوازی تریش (لە ئاوێنەكان). ئەوا گومانی تێدا نییە ئەوا (وێنەكە) زۆربووە بە زۆری ئاوێنەكان، جیاوازیش دەركەوتووە بەپێی جیاوازییەكان.»^[38] خاوەن وێنەكە یەكە و دەركەوتن و وێنەكانی زۆرە. ئەم باوەڕە بە هۆی ئەوەی سەرچاوەكەی دڵە و پشت بە هێزی خەیاڵ دەبەستێ، بێگومان لە كاتی داوەری كردنی عەقڵانی و نووسینەوەیدا تووشی گرفتی زۆر دەبێتەوە. بەم هۆیە عاریفەكان بەردەوام لە ڕێی وێنە و نموونە و وێناكردنەوە هەوڵیان داوە فیکر و دنیابینی خۆیان باشتر بگەیەنن. نموونەی ئاوێنەش كە دیار نییە سەرەتاكەی بۆ كەی دەگەڕێتەوە لەناو فیکری عیرفانیدا، هەروەها پێدەچێ مێژووەكەی كۆنتریش بێ لە خودی ئیسلام خۆی جارێكی تر لەناو ئەدەبیاتی عیرفانی رۆڵی خۆی بینیوەتەوە بۆ گەیاندنی ئەم بیرۆكەی فرە راستی و وێنەی خوایی لەناو بووندا. لەم چوارچێوەیە قسە بەناوبانگەكەی جونەید «ڕەنگی ئاو ڕەنگی پەرداخەكەیە.» هەمان مەبەستی ئیبن عەرەبی هەبووە، كە ئەویش فرەیی، هەمەجۆری، زۆری چوارچێوە، وێنە، دەركەوتنەكان، یەكێتی ناوەرۆك و ناواخنەكانن. بۆیە ئیبن عەرەبی لەبارەی ئەم قسەیەوە وتویەتی «ئەو كەسەی بڕوای بە بیروباوەڕێكی تایبەت هەیە، گومانكەرە (ظان) (واتە پشتی بە گومان كردن بەستووە) و زانا نییە. ئەگەر زانایەكی عاریف بووبا خوای گەورەی لە هەموو وێنە و بیروباوەڕەكان دەناسی. بۆیە خوا وتویەتی (انا عند ظن عبدی بی).»^[39] واتە من لە شێوەی گومانی بەندەكەمم. لە شوێنێكی تری هەمان نامە وتویەتی «خوای گەورە وێنەی هەموو بیروباوەڕێك وەردەگرێ، ئەگەر وانەبا ئەوا خواوەند نەدەبو.»^[40] واتە هەموو وێنەیەك لەبارەی خوا لە هەموو بیروباوەڕێك خوای راستەقینەی تێدایە. «خوای گەورەش لە هەموو وێناكردنێكدا بوونی هەیە، وەكو چۆن دژی ئەو وێناكردنەشدا بوونی هەیە.»^[41] ئەوەش بەپێی ئایەتی (ومایٶمن اكثرهم بالله الا و هم مشركون). «ڕووناكی خۆر بە یەك شێوەیە، لە شوشەیەكی ڕەنگاوڕەنگ دەدات پەرچ دەبێتەوە و ڕەنگەكان تێیدا دەردەكەون، بە شێوەی ڕەنگەكانی ئاوێنەكە. ڕوناكییەكە لە خودی خۆیدا نەگۆڕاوە، لە نموونەكە بگە، چونكە ڕوونە. … شوشەكە دڵەكانە و ڕەنگەكانیش بیروباوەڕەكانە، خوای گەورەش ناگۆڕێ، بەڵام ئاوا دەیبینین.»^[42] زۆرجار ئیبن عەرەبی لە ڕێی شیكردنەوەی ماتماتیكیانەی ژمارە یەك، هەم بیروباوەڕی یەكێتی بوون و هەمیش ئەو لێكەوتە پلورالیزمەی روونكردووەتەوە.

لای ئیبن عەرەبی موشریك و كردەی شیرك شتێكە دەكەوێتە قۆناغی بەر لە هاتنی ئیسلام

بۆ نموونە ئەو لە كتێبی فتوحاتدا وتویەتی «دەركەوتنی خوا بە تەجەلی لە وێنەی هەمووی جگە لە خۆی (كا ما سواە)، ئەگەر تەجەلی ئەو نەبا بۆ هەموو شتێك، شتیەتی ئەو شتە دەرنەدەكەوت….^[43] « خوا وتویەتی (انما قولنا لشئ اذا اردناه ان نقول له كن)، وتەی (اردناه) ئەوە تەوەجوهی ئیلاهییە بۆ دەركەوتنی ئەو شتە. بوونی ئەو شتەش وەڵامدانەوە و ئەنجامی ئەو تەجەلیەیە. «ئەوەش وەكو  سریانی یەك وایە لە مەنازلی ژمارە، ژمارەكان بێ كۆتا دەردەكەون بە بوونی ئەو یەك لەو مەنازلانە. بە دەركردنی ژمارە یەك لە هەر ژمارەیەك ئەویش بوونی نامێنێ، بەبێ بوونی ژمارەیەكیش هیچ ژمارەیەك بوونی نابێ، بێ بوونی ژمارەكانیش یەك بۆ خۆی دەرناكەوێ. بەهەمان شێوەش وتویەتی «پەرستراو بە هەموو زمان و حاڵ و كاتێك، ئەوا تەنها (تاكە)، … هەرچی هەیە تەنها (تاكە الواحد)، دووش هەریەكە، هەروەها سێ و چوار و دە و سەد و هەزار هەتا ناكۆتایی. جگە لە تاك (واحد) نابینی، نەك زیاتر، یەك (تاك) بە دوو پلەی مەعقول دەردەكەوێ، ناونراوە بە دوو، بەم شێوەیە (11) بۆ نموونە، ناونراوە بەسێ بەم شێوەیە (111) بۆ نموونە، ئەوجار یەكمان بۆ زیاد كرد بوو بە چوار، یەكی ترمان بۆ چوارەكە زیاد كرد بوو بە پێنج…، بەمەش پێنج بوونی دەبێ، ئەگەر یەك لەپێنج لابدرێ پێنجەكە دەبێتە عەدەم، ئەگەر یەكەكە دەركەوت ئەویش دەردەكەوێ، لەهەموو شتەكانی تریش هەرئاوایە. ئەوەش یەكایەتی (وحدانییە)ی خوایە، بە یەكانەیی خوا ئێمە دەركەوتوین، ئەگەر نەبا ئێمەش نەدەبوین.»^[44]  هەروەها وتویەتی «هەرچۆنێك سەیری بوون بكەی بە گشتی، یان بە وردی، دەبینی یەكتایی هاوڕێیەتی دەكا و هەرگیز لێی جیانابێتەوە. (وەكو) هاوڕێیەتی یەك بۆ ژمارەكان…. هەر كاتێكیش یەك لە ژمارەیەكدا نەمێنێ، نامێنێ (واتە ژمارەكە). هەركاتێكیش هەبوو ئەو شتەش بوونی دەبێ، یەكتایی ئاوایە ئەگەر تەحقیقی بكەی».^[45]

سەرچاوەكان:

1 – الفتوحات المكية، تحقيق وتقديم، د. عثمان يحيى، المجلس الاعلى للثقافة بالتعاون مع معهد الدراسات العليا بالسوربون، الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1985.

2 – الفتوحات المكية، محي الدين ابن العربي، دار الصادر للطباعة و النشر، الطبعة الاولى، 1900.

3 – فصوص الحكم، محي الدين ابن عربي،  تحقيق، ابو علاء عفيفي، دار الكتاب العربي، بيروت، لبنان، 1947.

4 – كشف المعنى عن سر اسماء الله الحسنى، محي الدين ابي عبدالله محمد المعروف ب(ابن عربي)، تقيديم، آية الله الشيخ حسين الممدوحي، تحقيق، الدكتور، بابلو بينيتو، نويد اسلام، منشورات، بخشايش،  ايران، قم، الطبعة الاولى، 1419.

5  – رسائل ابن عربي، تحقيق و تقديم، سعيد عبدالفتاح، المجلد الرابع، مؤسسة الانتشار العربي، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 2004.

6  – كتاب الباء، من كلام الشيخ ابي عبدالله محمد بن علي بن العربي، الطائي الحاتمي الاندلسي، مكتبة القاهرة، المطبعة المنيرية بالازهر، الطبعة الاولى، 1954.

7  – رسائل ابن عربي، الشيخ الاكبر محي الدين محمد بن علي بن محمد بن احمد ابن عربي الحاتمي الطائي، وضع حواشيه، محمد عبدالكريم النمري، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 2001.

8 – شرح فصوص الحكم، تاج الدين حسين الخوارزمي، 838 مردوة، تحقيق، اية الله حسين املي، ناشر، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، ضاث دوم، 1379، ل 608.

9 –  المقصد الاسني في شرح اسماء الله الحسنى، ابي حامد الغزالي، تحقيق: محمد عثمان الخشب، مكتبة القران، القاهرة.

1٠ – المعجم الصوفي (الحكمة في حدود الكلمة)، الدكتورة سعاد الحكيم، دندرة للطباعة والنشر، بيروت لبنان، الطبعة الاولى، 1981.

11 الانسان الكامل في معرفة الأواخر والأوائل، عبدالكريم بن ابراهيم الجيلي المنوفي 805،  تحقيق، ابو عبدالرحمان صلاح بن محمد بن عويضة، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 1997.

21 – الدرة الفاخرة، عبدالرحمان الجامي، تحقيق، د. احمد عبدالرحيم السايح، د. احمد عبدة عوض، مكتبة الثقافة الدينية:القاهرة، الطبعة الاولى، 2002.

31 – لوائح الحق ولوامع العشق، نورالدين عبدالرحمان الجامي، ترجمة، محمد علاء الدين منصور، المجلس الاعلى للثقافة، الطبعة الأولى، 2003.

^[1]– المقصد الاسني في شرح اسماء الله الحسنى، ابي حامد الغزالي، تحقيق: محمد عثمان الخشب، مكتبة القران، القاهرة، ل 106.

^[2]-ناوي (الواسع) لەزماني عەرەبي و بەو شێوەي لەچەندين دەقي پيرۆزيشدا بەكارهاتوە، بەواتاي (فراواني، تواناي لەخۆگرتن، بەريني) و هاوشێوەكاني دێت، پێچەوانەكەي ئەم وشەيەش لەزماني عەرەبيدا (ضيقە)ە، واتە تەنگەبەر و تەسك و بچوك و هاوشێوەكانيان. وەك لەوتە بەناوبانگەكەي ئيمامي نفەريدا هاتوە (كلما اتسعت الرٶيا، ضاقت العبارة)، واتە (تا بينين فراوانتر بێت، دەربڕين تەنگەبەرتردەبێ). بەگەڕانەوەش بۆخودي قورئان جارێكي تر ئەم واتا زمانەوانييە دەبينينەوە، وەكو لە ئايەتي كورسيدا لەباسكردني سيفەت و قەبارەي كورسيدا هاتوە (وسع كرسيه السماوات والارض)، واتە فراواني كورسييەكەي بە ئەندازەي زەوي و ئاسمانەكانە. يان (واسع عليم) كە چەندين جار لە وەسفي زانستي خوادا بەكارهاتووە، كە بە واتاي بێ سنوري و بێ سەرەتا و بێ كۆتايي زانستي خوايي دێت. سەرباري ئەوەش دەشێ (الواسع) هەميشە بە واتاي فراواني نەيەت و پڕاوپڕي وشەكە نەبێ بەزماني عەرەبي، بۆ نموونە لەو فەرمودەيەي كە زۆرجار سۆفييەكان و ئيبن عەرەبيش بەكاريدێنن كە گوايە پێغەمبەر وتويەتي (ما وسعني لا سمائي و لا ارضي، و لكن وسعني قلب المٶمن)، كە بە واتاي ئەوەدێ خوا وتويەتي زەوي و ئاسمانەكانم نەيانتواني من لەخۆيان بگرن، بەڵام من لەدڵي بڕواداردا جێگام دەبێتەوە. بۆ واتاكردني ناوي (الواسع) و بەكوردي كردني، جگەلەوەي پێشتر وتمان، دەكرێ بۆ گەڕانەوە بۆ فەرمودەيەكي بەناوبانگ نزيكتر بينەوە لە دۆزينەوەي هاو واتاي ئەم ناوە لە زماني كورديدا. لە فەرمودەيەكدا كە زۆربەي سەرچاوەكاني فەرمودە گێڕاويانەتەوە هاتووە، كە جارێكيان عەرەبێكي دەشتەكي لەكاتي نوێژدا لەنزيك پێغەمبەر بوو، لەو كاتە ئەم عەرەبە لە دوعاكەيدا وتي (خوايە من و پێغەمبەر ببەخشە و كەسي ترمان لەگەڵ مەبەخشە. دواي تەوابووني نوێژ پێغەمبەر ڕوويكردە كابراي دەشتەكي و پێي وت فراوانێكت كورت و بچوك كردەوە) واتە بەخشندەيي و ميهرەباني خوا. بەم جۆرە دەكرێ لە بەرامبەر (اتساع)، فراواني بەكاربێنين بێ ئەوەي ئەمە هاوواتايي تەواوەتي و بەردەوام بێ.

^[3] . كشف المعنى عن سر اسماء الله الحسنى، محي الدين ابي عبدالله محمد المعروف ب(ابن عربي)، تقديم، آية الله الشيخ حسين الممدوحي، تحقيق، الدكتور، بابلو بينيتو، نويد اسلام، منشورات، بخشايش،  ايران، قم، الطبعة الاولى، 1419، ل 110.

^[4]– الفتوحات، بەرگي شەش، ل 162/163.

^[5]– هەمان سەرچاوە، بەرگي سێ ، ل 270.

^[6]– كشف المعنى عن سر اسماء الله الحسنى، ابن عربي، ل 111.

^[7]– الفتوحات، بەرگي شەش، ل 362.

^[8]– الفتوحات، دار الصادر، بەرگي چوار، ل 256.

^[9] – فصوص الحكم، ل 192

^[10]– هەمان سەرچاوە، ل 113.

^[11] – الفتوحات، بەرگي چوار، ل 165/ 166.

^[12] – فصوص الحكم، ل 72.

^[13] – شرح فصوص الحكم، تاج الدين حسين الخوارزمي، 838 مردوە، تحقيق، اية الله حسين املي، ناشر، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ دوم، 1379، ل 608.

^[14]– فصوص الحكم، ل113.

^[15]– المعجم الصوفي (الحكمة في حدود الكلمة)، الدكتورة سعاد الحكيم ، ل 87.

^[16]– فصوص الحكم ، ل 113.

^[17]– كتاب المعرفة، رسائل ابن عربي، تحقيق و تقديم، سعيد عبدالفتاح، المجلد الرابع، مؤسسة الانتشار العربي، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 2004، ل 192.

^[18]– الفتوحات، بەرگي چوار، ل 211.

^[19]– هەمان سەرچاوە، بەرگي شەش، ل 162.

^[20]– هەمان سەرچاوە، بەرگي سيانزە، ل 92.

^[21]– فصوص الحكم، ل114.

^[22]– الفتوحات، بەرگي چوار، ل 133.

^[23]– فصوص الحكم، ل 122.

^[24]– هەمان سەرچاوە، ل 122.

^[25]– الفتوحات، بەرگي دە، ل 329.

^[26]– هەمان سەرچاوە، بەرگي پێنجەم، ل 382. يان بەرگي شەش،  ل  163.

^[27]– كتاب الباء، من كلام الشيخ ابي عبدالله محمد بن علي بن العربي، الطائي الحاتمي الاندلسي، مكتبة القاهرة، المطبعة المنيرية بالازهر، الطبعة الاولى، 1954: ل 41 كتاب الالف، وهو كتاب الاحدية. يان كتاب المعربفة، رسائل ابن عربي، تحقيق و تقديم، سعيد عبدالفتاح، المجلد الرابع، مؤسسة الانتشار العربي، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 2004، ل 178. بە هەمان شێوە كتاب المسائل، هەمان سەرچاوە، ل 309. و دەيان جاريش لە الفتوحات و فصوص.

^[28]– كتاب الجلالة، وهو كلمة الله، رسائل ابن عربي، الشيخ الاكبر محي الدين محمد بن علي بن محمد بن احمد ابن عربي الحاتمي الطائي، وضع حواشيه، محمد عبدالكريم النمري، دار الكتب العلمية، بيروت ، لبنان، الطبعة الاولى، 2001، ل 38 .

^[29]– الفتوحات، بەرگي يانزە، ل 161.

^[30]– هەمان سەرچاوە، بەرگي يانزە، ل 161.

^[31]– الانسان الكامل في معرفة الأواخرء الأوائل، عبدالكريم بن ابراهيم الجيلي المنوفي 805،  تحقيق، ابو عبدالرحمان صلاح بن محمد بن عويضة، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 1997، ل 253.

^[32]– هەمان سەرچاوە، ل 253.

^[33]– هەمان سەرچاوە، ل 103 بؤ 104.

^[34]-الفتوحات، دار الصادر،بەرگي سێ،ل 132.

^[35]– الفتوحات، بەرگي يەک، ل 223.

^[36]– المعجم الصوفي، ل 88.

^[37]– فتوحات، بەرگي دوو، ل 326.

^[38]– الدرة الفاخرة، عبدالرحمان الجامي، تحقيق، د. احمد عبدالرحيم السايح، د. احمد عبدة عوض، مكتبة الثقافة الدينية:القاهرة، الطبعة الاولى، 2002، ل 17. هەمان لێكدانەوەو شيكردنەوە بەجياوازيەكي يەكجاركەم جارێكي تر دووبارەدەكاتەوە لەكتێبي لوائح الحق ولوامع العشق، نورالدين عبدالرحمان الجامي، ترجمة، محمد علاء الدين منصور، المجلس الاعلى للثقافة، 2003، الطبعة الأولى، ل 108/ 109.

^[39]– كتاب المعرفة، رسائل ابن عربي،تحقيق و تقديم، سعيد عبدالفتاح، المجلد الرابع، مؤسسة الانتشار العربي، بيروت، لبنان، الطبعة الاولى، 2004،  ل 235.

^[40]– هەمان سەرچاوە ل، 187.

^[41]– هەمان سەرچاوە، ل 178.

^[42]– هەمان سەرچاوە،  ل 288.

^[43]– الفتوحات، بەرگي سێ، ل 194.

^[44]– كتاب الالف، وهو كتاب الاحدية كتاب الباء، من كلام الشيخ ابي عبدالله محمد بن علي بن العربي، الطائي الحاتمي الاندلسي، مكتبة القاهرة، المطبعة المنيرية بالازهر، الطبعة الاولى، 1954، ل 42.

^[45]– الفتوحات، بەرگي يەک، ل 63.

وەرزنامەی ئایینناسی ژمارە (1) كانونی دووەمی (2023) ساڵی یەكەم