كوردی
چەمكى حوکمڕانیى باش
بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به PDF كلیك له‌م به‌سته‌ره بكه:- ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی
چەمكى حوکمڕانیى باش
هەر چەند بەكارهێنانى چەمکى (حوکمڕانیى باش – Good Governance – الحکم الصالح او الحکم الرشید) دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانى ناوەڕاستى سەدەى پێشوو، كاتێك لە چوارچێوەى ئەدەبياتى تيۆرى (گەشەپێدانى سياسى – Political Development)دا پەرەى پێ درا، بەڵام ئەم چەمكە لەدواى كۆتاييهاتنى جەنگى ساردەوە زياتر بایەخى پێ درا، بەتایبەتى لە ساڵانى نەوەدەکانى سەدەى ڕابردووەوە. وێڕاى ئەوەى كە ئەم چەمكە پێناسەى زۆرى بۆ کراوە، لە خوارەوە تەنها هەندێکیان دەخەينە ڕوو:
– بە پێى (بەرنامەى نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ گەشەپێدان – UNDP)، حوکمڕانیى باش: “بریتییە لە پیادەکردنى دەسەڵاتى ئابوورى و سیاسى و کارگێڕى بە شێوەیەک کاروبارى کۆمەڵ ڕایی بکات لە سەرجەم ئاستەکاندا”.
– لەلاى (بانکى نێودەوڵەتى – Word Bank)، حوکمڕانیى باش: “بریتییە لەو نەریت و دامەزراوانەى کە لە ڕێگایەنەوە دەسەڵات لە پێناو بەرژەوەندیى گشتیدا پیادە دەکرێت”.
– بە ڕاى (پەیمانگاى نێودەوڵەتى بۆ دیموکراسى و هاوکاریى هەڵبژاردن – International IDEA)، حوکمڕانیى باش بریتییە لە: “پڕۆسەى بونیادنانى ئەو دامەزراوە دیموکراسییانەى کە دەتوانن چارەسەرى گرفتە سیاسى و ئابوورى و کۆمەڵایەتییەکان بکەن و بەشداریى سیاسیى فراوان بکەن”.
– لە تێڕوانينى (سەنتەری لێکۆڵینەوەى گەشەپێدانى نێودەوڵەتى – IDRC)دا حوکمڕانیى باش: “بریتییە لە بەڕێوەبردنێکى شەفافى سەرچاوە مرۆيى و ماددییەکان کە قابیلی لێپرسینەوە بێت و بۆ مەبەستى گەشەپێدانى دادپەروەرانەى بەردەوام بێت، لە چوارچێوەى ژینگەیەکى سیاسیى دامەزراوەیى کە ڕێز لە مافەکانى مرۆڤ و بنەماکانى دیموکراسى و سەروەریى یاسا بگرێت”.
لە ڕوانگەى ئەم پێناسانەوە دەتوانين گرنگترین بنەما و ڕەگەزەکانى حوکمڕانیى باش دياری بكەين، كە ئەم ڕەگەزانە پێشیان دەوترێت ئاماژەکانى حوکمڕانیى باش (مؤشرات الحکم الرشید) و بەگشتى بریتین لە:
١. بەشدارى و نوێنەرایەتیى سیاسى (المشارکة والتمثیل السیاسى – Participation): زامنکردنى بەشداریى سەرجەم هاوڵاتییان لە دروستکردنى بڕیارەکاندا، بە شێوەى ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەلایەن نوێنەرى هەڵبژێردراوەوە، ئەمە وێڕاى زامنکردنى ئازادیى ڕادەربڕین و دروستکردنى ڕێکخراو.
٢. سەروەریى یاسا (سیادة حکم القانون – Rule of law): جێبەجێکردن و سەپاندنى یاساکان بەسەر هەموو کەس و لایەنێکدا بێ جیاوازى، ئەمەش پەیوەستە بە بوونى دامەزراوەى دادوەریى سەربەخۆ و هێزى ئاسایشى ناوخۆى بێلایەن و دەزگاى پۆلیسى دوور لە گەندەڵى.
٣. شەفافیەت (الشفاقیة – Transparency): ئازادیى ڕاگەیشتن و دەستکەوتنى زانیارى لەسەر سەرجەم کار و دەزگا و پڕۆژەکانى حکومەت، لەگەڵ خستنەڕووى زانیاریى دروست و ڕوون و بێگرێ لەسەریان، بە شێوەیەک کە یارمەتیدەر بێت لە تێگەیشتن و چاودێریکردنى ئەو کار و دەزگا و پڕۆژانە.
٤. بەدەنگەوەچوون (الاستجابە – Responsiveness): بەتوانایى دەزگاکانى حکومەت لە پێشکەشکردنى خزمەتگوزارى بە سەرجەم هاوڵاتییان و بەدەنگەوەچوونى داواکانیان لە کاتێکى گونجاودا.
٥. کارایى و لێهاتوویى (الفعالیة والکفاءة – Effectiveness and efficiency): ئەنجامى کار و پڕۆژەى دەزگاکانى حکومەت ببێتە هۆى دابینکردنى پێداویستییەکانى کۆمەڵ، لەگەڵ بەکارهێنانى تواناکانى بەردەستیان بە باشترین شێوە.
٦. دادپەروەرى و گشتگیرى (العدالة والشمول – Equity and inclusiveness): خۆشگوزەرانیى کۆمەڵ بەندە بەوەوە کە هەموو لایەک وا هەست بکەن بەرژەوەندیییان تیایدایە و کەس خۆى بە پەراوێزخراو نەبینێت، ئەمەش وا دەخوازێت کە سەرجەم توێژەکان، بەتایبەت زۆر لاوازەکانیان، هەلى باشکردنى ژیان و هێنانەدیى خۆشگوزەرانییان بۆ بڕەخسێنرێت.
٧. ئارەزووى سازان (تنحی تجاه الاجماع – Consensus oriented): ڕەتنەکردنەوەى ئەو ئامرازانەى هاوکارن بۆ لێکنزیکبوونەوەى بەرژەوەندییە جیاوازەکان و دۆزینەوەى ڕێچارەى دروست کە بەرژەوەندیى گشتیى کۆمەڵ و چۆنێتیى بەدیهێنانى فەراهەم بكات.
٨. وشیاریى ستراتیژى (الرؤیة الإستراتیجیة -Strategic Vision ): جەماوەر و سەرکردەى ڕێکخراو و لایەنەکان خاوەنى ڕوانینى دوورمەودا بن لەسەر ڕەگەزەکانى حوکمڕانیى باش و پڕۆسەى گەشەپێدانى بەردەوامی کۆمەڵ، بەئاگا بن لە پێداویستییەکانى پڕۆسەکە و وشیاریش بن بە ئاڵۆزییە مێژوویى و کولتوورى و کۆمەڵایەتییەکانى ئەو پڕۆسەیە.
٩. لێپرسینەوە (المسائلة – Accountability): ملکەچبوونى سەرجەم کاربەدەستان لە دەزگاکانى حکومەت و کەرتى گشتى و کەرتى تایبەت و ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى و پارتە سیاسییەکان بۆ لێپرسینەوەى جەماوەر و سەرجەم خاوەن بەرژەوەندییەکان. دیارە شێوازى لێپرسینەوەش بە پێى جۆرى دەزگا و لایەنەکان دەگۆڕێت، بەڵام بێ شەفافیەت و سەروەریى یاسا لێپرسینەوە مەحاڵە.
وێڕاى ئەم ڕەگەزانە، هەندێک لە توێژەران ئاماژەیان بۆ بوونى چەند مەرج و پێداویستییەک کردووە کە دەکرێت یارمەتیى دروست جێبەجێکردنى ڕەگەزەکانى حوکمڕانیى باش بدەن، وەک: (جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکان و سەربەخۆیى دادگاکان، خاوێنیى هەڵبژاردنەکان و پابەندبوون بە وادەکانى ئەنجامدانیان، زامنکردنى پلەیەکى گونجاو لە ئارامیى سیاسى و ئاسایشى ناوخۆیى و دەرەکى و مرۆیى).
کەواتە، بە پێى پێناسەكانى چەمكى حوکمڕانیى باش كە پێشتر باسمان كردن، هەروەها بە پێى ئەو بنەما و ڕەگەز و ئاماژانەش كە لە سەرەوە بۆ ئەم چەمكە خرانە ڕوو، دەتوانین ديارترين خەسڵەتەكانى چەمکى حوکمڕانیى باش لەم سێ خاڵەى خوارەوەدا بخەينە ڕوو:
یەکەم: چەمکى حوکمڕانیى باش چەند ڕەگەزێک لەخۆ دەگرێت، کە هەندێکیان بنەما و دامەزراوەى دیموکراسین (وەک: بەشداریى سیاسیى فراوان و بەرپرسیاریى میللى و بەرژەوەندیى گشتى)، هەندێکی تریان بنەما و بەهاى مرۆیى و جیهانین (وەک: دادپەروەرى و شەفافیەت و سەروەریى یاسا و مافەکانى مرۆڤ).
دووەم: چەمکى حوکمڕانیى باش دەکرێت لە سەرجەم ئاستەکانى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى و ناوخۆ پیادە بکرێت، هەر لە “ڕێکخراوە نێودەوڵەتییە جیهانییەکان”ەوە تا “دەوڵەت و یەکە کارگێڕییە ناوچەییەکان و ڕێکخراوە میللییە ناوخۆییەکان”.
سێیەم: چەمکى حوکمڕانیى باش تەنها بۆ چارەسەرى گرفتە سیاسییەکان نییە، بەڵکوو دەکرێت بۆ چارەسەرى قەیران و گرفتە و ئابوورى و دارایى و کارگێڕى و کۆمەڵایەتییەکانیش پەیڕەو بکرێت.
سەرچاوەكان
– Ivan Nikolic, Participants Manual On Good Governance, (CORAD), Global Justice Academy, Sierra Leone, January 2008.
– Mercy Corps, Guide to Good Governance Programming, mercycorps.org, Colombia, 2010.
– UCLG ASPAC, Good Governance: Definition and Characteristics, November 2021.
– United Nations, Office of the HIGH Commissioner, About Good Governance, at:
https://www.ohchr.org/EN/Issues/Development/GoodGovernance/Pages/AboutGoodGovernance.aspx
