كوردی
كابینەی ئیبراهیم ڕەئیسی، گەڕانەوە بۆ حكومەتی یەكدەست
توێژەر: ئەژی ئازاد ئەبوبەكر
بەرایی
كۆماری ئیسلامیی ئێران لە دەیەی چوارەمی خوێدا بە ئاڕاستەی هاوتەریبكردنی تەواوەتیی سەرجەم دامەزراوەكانی هاوشێوەی ساڵانی (2005-2013) هەنگاو دەنێت و بە هاتنەسەردەسەڵاتی سەرۆككۆمارێكی ئوسوڵگەرای ڕاستڕەو، پڕۆژەی یەكدەستبوونی حكومەت كە بەر لە دوو ساڵ بە بردنەوەی ئوسوڵگەراكان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان دەستی پێ كردبوو و دواتر ئەنجوومەنی شار و لادێیەكان و ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕابەرییان یەكلایی كردەوە، بەئەنجام گەیشت و قۆناغێكی نوێ لە ژیانی سیاسیی ئێران هاتووەتە كایەوە. ئیبراهیم ڕەئیسی لە كاتێكدا دەسەڵاتی گرتووەتە دەست كە ئێران بە سەختترین و قەیراناویترین قۆناغی مێژوویی خۆی لەپاش شۆڕشی 1979 هەنگاو دەنێت و دۆخی داتەپیوی ئابووری، ئاستی نزمیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و كێشمەكێش لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی، دۆسێی وزەی ناوەكی و چارەنووسی ڕێككەوتننامەی پەیوەست بەم پرسە، قەیرانی پەتای كۆرۆنا و هاوكات ناڕەزایەتیی گشتیی چینوتوێژەكانی كۆمەڵگەی ئێران، گرنگترینی ئەو بابەتانەن كە كابینەی نوێ ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. ئەم توێژینەوەیە هەوڵێكە بۆ ناساندنی پێكهاتە گرنگەكانی كابینەی ڕەئیسی و پشكی لایەنە جیاوازەكانی حكومەت لەم كابینەیەدا.
گوتاری ڕەئیسی، عەدالەتخوازی و ئەولەویەتی دراوسێ هەرێمییەكان
گوتاری ئیبراهیم ڕەئیسی بۆ هەڵبژاردنی 2021، درێژەدەری هەمان گوتاری بانگەشەكانی هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری 2017 بوو بە جەختكردنەوی زیاتر لە “بەگژداچوونەوەی گەندەڵی” و هێنانەكایەی “عەدالەتی كۆمەڵایەتی”. ڕەئیسی لە بەیاننامەی هاتنەناو ڕكابەری هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار بە درووشمی “دەوڵەتی خەڵك بۆ ئێرانێكی بەهێز”؛ جەختی لەسەر دژایەتی و ڕووبەڕووبوونەوی گەندەڵی، گرنگیدان بە چینی هەژاران و توێژە خوارەكانی كۆمەڵگە، دیپلۆماسیی هۆشمەندانە لەبریی چاوەتێبڕین بە چارەسەری دەرەكی، ئازادیی ڕادەربڕین و قەڵەم و مافی هاونیشتمانیان و عەدالەت لە كۆمەڵگە، شەفافییەت لە كاركردن، دابینكردنی هەلی كار كردەوە[1].
ڕەئیسی بە دووپاتكردنەوەی گوتارەكانی عەدالەتخوازی و پشتیوانی لە مافخوراوان و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی، ڕەخنەی لە سیاسەتەكانی كابینەی حەسەن ڕۆحانی گرت و هۆكارەكانی دۆخی خراپیی ئابووری و دابەشبوونی هەژاری، زیاتر لە هەموو شتێك بۆ ناعەدالەتی لە دامودەزگاكانی حكومەت و دابەشبوونی ناعادیلانەی سەروەت گەڕاندەوە، بە جۆرێك كە جیاوازییەكی زۆر لە ئاستی مووچە و ئیمتیازاتی بەشێك لە بەرپرسان و پۆستە حكومییەكان بە بەراورد بە كارمەندانی تری حكومەت دەبینرێت[2]. ئیبراهیم ڕەئیسی نەخشەڕێگەی خۆی بۆ گۆڕینی دۆخی ئێران لە سێ تەوەری سەرەكیدا كۆ كردەوە؛ تەوەری یەكەم: چاكسازی لە دەوڵەت، ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی، ناكارامەیی و جیاكاری. تەوەری دووەم: پشتگیریكردنی خێزان و توێژە هەژار و مافخوراوەكان. تەوەری سێیەم: پشتیوانی لە كار و بەرهەمهێنان و هەروەها پێدانی كۆمەڵێك بەڵێنی وەك دابینكردنی چوار ملیۆن هەلی كار لە ماوەی چوار ساڵدا[3].
سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوە، ڕەئیسی لە وتاری ڕۆژی سوێندخواردنی وەك سەرۆككۆماری نوێی ئێران و بەرامبەر بە میوانە دەرەكییەكان، بۆ یەكەم جار ڕاشكاوانە تێڕوانینی خۆی خستە ڕوو. سەبارەت بە قەیرانە هەرێمییەكان، ڕەئیسی هاوشێوەی گوتاری زاڵی ئوسوڵگەراكان ڕایگەیاند كە كێشەكان پێویستە لە ڕێگەی گفتوگۆكانی “نێو هەرێمی” چارەسەر بكرێت و بۆ ئەم مەبەستە ئامادەیە “دەستی برایەتی” بۆ لای هەموو وڵاتانی ناوچەكە و بەتایبەتی “دراوسێكان” درێژ بكات. ڕەئیسی بە جەختكردنەوەی بەردەوام بە گرنگیی وڵاتانی هەرێمی و دراوسێكانی ئێران، ئەولەویەتی سیاسەتی دەرەكیی خۆی بۆ “پەرەپێدان بە پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ” گەڕاندەوە كە پێویستە برەو بە لایەنە هاوبەشەكانی نێوانیان وەك ئابووری، كولتوور، زانست و وەرزش بدرێت[4].
سەبارەت بە گرنگترین پرسی دەرەكیی ئێران كە چارەنووسی ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكییە (كە لە ئێران بە “بەرجام” ناسراوە)[5]، ڕەئیسی لە دیبەیتێكدا ڕایگەیاند كە ئەو بە شێوەیەكی “ڕاشكاوانە” لە چوارچێوەی ئەو نۆ خاڵەی[6] كە ڕابەری ئێران وەك مەرج دیاریی كردووە، لە بەرجام دەڕوانێت و وەك گرێبەستێك پێوەی “پابەندە”، بەڵام ئەوەشی وت كە كابینەی ڕۆحانی ناتوانێت ئەم گرێبەستە جێبەجێی بكات، چونكە جێبەجێكردنی پێویستی بە “دەوڵەتێكی بەهێز” هەیە و “بەهێزیی دەرەكی درێژەكراوەی بەهێزیی ناوخۆییە”. ڕەئیسی سەبارەت بە سزاكانی سەر ئێران، ئاماژەی بەوە دا كە سیاسەتی فشار و سزا نابێتە هۆی پاشگەزبوونی گەلی ئێران لە بەدواداچوونی مافە یاساییەكانی خۆیان و پێویستە سزاكانی سەر ئێران هەڵبوەشێتەوە و “هەر پڕۆژەیەكی دیپلۆماتیك كە ئەم ئامانجە بهێنێتە دی، لەلایەن ئێمەوە پشتگیری دەكرێت”[7].
پشكی سوپا، ئاسایشی ناوخۆ و سیاسەتی دەرەوە
وەزارەتی ناوخۆ بە یەكێك لە هەستیارترین وەزارەتەكانی كابینە لە كۆماری ئیسلامیی ئێران دادەنرێت، دابینكردن و پاراستنی ئاسایشی ناوخۆی وڵات وەك ئەركێكی سەرەكیی وەزیری ناوخۆ دیاری كراوە كە بۆ ئەم مەبەستە پێویستی بە دروستكردنی هەماهەنگی لەنێوان دەزگاكانی هەواڵگری، سەربازی و پۆلیس هەیە. سەروبەركردنی هێزەكانی سەر بە پۆلیس، چاودێریكردنی ئیدارەی ناوچەكان لە ڕێگەی پارێزگار، قایمقام و شارەوانییەكان، هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجوومەنی شار و لادێ و پارێزگاكان، بەڕێوەبردنی سیستمی دابەشكاریی ئیداری (تقسیمات كشوری)، چاودێری و سیاسەتڕێژی بۆ كەرتی كۆچبەران و دانیشتووانی بیانی، بەڕێوەبردنی وڵات لە كاتی قەیرانە سروشتییەكان، بەرنامەڕێژی و بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكان و…؛ بەشێكی دەسەڵات و بەرپرسیارێتییەكانی وەزارەتی ناوخۆ پێك دەهێنن[8]. بوونی تۆڕێكی وەها گەورە لە پەیوەندییەكانی نێوان دامودەزگانی دەوڵەت لە چوارچێوەی وەزارەتی ناوخۆ، بووەتە هۆی ئەوەی كە ئەم پۆستە بەردەوام لە پێكهێنانی كابینەكاندا چاوی لایەنەكانی خاوەن پشكی لەسەر بێت، بۆ نموونە لە دوو كابینەی حەسەن ڕۆحانی، وەزارەتی ناوخۆ و وەزیرەكەی، ڕەحمان فەزڵی، پشكی سەرەكیی عەلی لاریجانی (سەرۆكی پێشووی پەرلەمان) بوو، بەو پێیەی كە یەكێك لە پشتیوانە بەهێزەكانی كابینەی ڕۆحانی بوو. لە ئێستادا گرنگیی ئەم پۆستە بۆ دۆخی هەستیاری هەنووكەیی ئێران دەگەڕێتەوە، كە بە هۆی زیادبوونی ناڕەزایەتییەكانی خەڵك لە ئاستی حوكمڕانی و بەڕێوەچوونی چەندین خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی لە چوار ساڵی ڕابردوودا، پێدەچێت سوپای پاسداران و ڕەئیسی گەیاندبێتە ئەو بڕوایەی كە ئەم جارەیان سوود لە كەسایەتییەكی سەربازی-ئەمنی بۆ ئەم پۆستە وەربگرن.
ئەحمەد وەحیدی؛ وەزیری ناوخۆ، ساڵی 1958 لە شیراز لەدایك بووە و هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری بەڕێوەبردنی ستراتیژی و بە یەكەمین فەرماندەی هێزەكانی قودس دادەنرێت لەنێوان ساڵانی (1990-1997). لە كابینەی یەكەمی ئەحمەدی نەژاد، جێگری وەزیری بەرگری و لە كابینەی دووەمدا وەزیری بەرگری بووە. وەحیدی لە ئێستادا ئەندامی ئەنجوومەنی دیاریكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێمە و سەرۆكی زانكۆی باڵای بەرگریی نیشتمانییە (دانشگاه عالی دفاع ملی)[9]. سەبارەت بە وەحیدی، گرنگترین بابەت لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە؛ تۆمەتباربوونیەتی بە بەشداری لە نانەوەی بۆمب و تەقینەوەی ساڵی 1994 لە ناوەندی یەهوودییەكانی بوێنس ئایرس (Buenos Aires) لە وڵاتی ئەرژەنتین كە بووە هۆی گیانلەدەستدانی (85) كەس[10]. دادگای تایبەت بەم ڕووداوە وەحیدییان بە ڕۆڵبینینی سەرەكی لە تەقینەوەكەوە تاوانبار كرد و ساڵی 2009 پۆلیسی نێودەوڵەتی (Interpol) ئاگاداركردنەوەیان (Red Notice) بۆ وەحیدی و پێنج گومانلێكراوی تر دەركرد، بەو مانایەی كە لەلایەن دادگایەكی نیشتمانییەوە (لێرەدا مەبەست وڵاتی ئەرژەنتینە) داوا كراوە[11]. ئەمە لە كاتێكدایە بە درێژایی ساڵانی دوای تەقینەوەكە، دەوڵەتی ئێران هەر جۆرە پەیوەندییەكی ئێران و وەحیدیی بە ڕووداوەكە بەدرۆ خستووەتەوە. لەگەڵ ئەمەشدا هەڵبژاردنی ئەحمەد وەحیدی كاردانەوەی توندی دەوڵەتەكانی ئەرژەنتین و ئیسرائیلی لێ كەوتەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەرژەنتین لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند كە هەڵبژاردنی وەحیدی بۆ وەرگرتنی پۆست لە دەوڵەتی ئێران، سووكایەتیكردنە بە دەزگای دادوەریی ئەرژەنتین و قوربانییانی هێرش بۆ سەر ناوەندی یەهوودییانی بوێنس ئایرس. وەزارەتی دەرەوەی ئیسرائیل لە بەیاننامەیەكی تونددا سەركۆنەی دانانی وەحیدییان كرد و ئەم هەنگاوەیان بە “شەرمەزارانە” ناو بردووە و داوای لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كرد كە سەركۆنەی وەحیدی وەك “تاوانبار” بكەن[12].
حوسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان؛ وەزیری دەرەوەی ئێران، خاوەن ئەزموونێكی درێژ لە وەرگرتنی پۆست و بەرپرسیارێتییە دیپلۆماسییەكانە، بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1997 بۆ ماوەی چوار ساڵ وەك یاریدەدەری باڵوێزی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە بەغداد دەستبەكار بووە. یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتیی كەنداو (خلیج فارس)، یاریدەدەری نوێنەری تایبەتیی وەزارەتی دەرەوە بۆ كاروباری عێراق، سەرۆكایەتیی لیژنەی تایبەتیی وەزارەتی دەرەوە بۆ عێراق، باڵوێزی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە بەحرەین، یاریدەدەری كاروباری وڵاتانی عەرەبی و ئەفەریقایی وەزارەتی دەرەوە، ڕاوێژكاری وەزارەتی دەرەوە (محەمەد جەواد زەریف) و هەروەها یاریدەدەری تایبەتیی سەرۆكی پەرلەمان و بەڕێوەبەری گشتیی كاروباری نێودەوڵەتیی پەرلەمانی ئێران (2016-2021) بووە[13]. بەهاری 1395، محەمەد جەواد زەریف، عەبدوڵاهیانی لە پۆستی یاریدەدەری عەرەبی و ئەفەریقایی وەزارەتی دەرەوە دوور خستەوە و هەر چەندە وەك ڕاوێژكاری خۆی دەستنیشانی كرد، بەڵام ئەم هەنگاوە ناڕەزایەتیی لایەنەكانی ئوسوڵگەرای لێ كەوتەوە[14]. عەبدوڵاهیان بە كەسایەتییەكی نزیك لە سوپای قودس ناسراوە[15] و بەپێی وتەكانی خۆی نزیكایەتیی زۆری لەگەڵ قاسم سولەیمانی هەبووە[16].
ئەولەویەتی سیاسەتی دەرەكیی ڕەئیسی بەو شێوەیەی كە لە وتاری پەرلەمان دەركەوت، باشكردنی پەیوەندییەكانە لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی و سووڕانەوەی دیپلۆماسیەتە بۆ ڕۆژهەڵات لەبریی ڕۆژئاوا. هەڵبژاردنی عەبدوڵاهیان بە هۆی ئەزموونی كاركردن و ئاشنایەتیی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی و نزیكیی لە سوپای قودس دەچێتە ئەم چوارچێوەیەوە، بەتایبەتی كە لە سەردەمی ئەحمەدی نەژادەوە سیاسەتی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی لەلایەن سوپای قودسەوە ئاڕاستە دەكرێت. عەبدوڵاهیان دەچێتە بازنەی ئەو دیپلۆماتكارانەی كە بڕوایان بە دانوستانی ڕەها لەگەڵ ڕۆژئاوا و ئەمەریكا و تێڕوانین بەرەو ڕۆژئاوا نییە و شكستی ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكیی (2015) بە بەڵگەی شكستی ئەم تێڕوانینە دەهێننەوە و لە بەرامبەردا بڕوایان بە بەردەوامیی پاڵپشتی و یارمەتیدانی بەرەی خۆڕاگری (محور مقاومت) هەیە بۆ دابینكردن و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئێران لە ناوچەكەدا، بەتایبەتی كە لە بەیاننامەی هەنگاوی دووەمی ڕابەری ئێران بە بۆنەی چلەمین ساڵی شۆڕش (انقلاب اسلامی) جەخت لە گرنگیی بەرەی خۆڕاگری بەرامبەر بە نەیارانی ئێران كراوە[17].
لەگەڵ ئەمەشدا پشكی سوپا بەم دوو پۆستە گرنگەوە نەوەستاوە و بەشێكی بەرچاوی وەزیرانی كابینە پێشینەی بەشداریكردنیان لە سوپای پاسداران هەیە. ڕۆستەم قاسمی؛ وەزیری ڕێگاوبان و شارسازی، محەمەد عەلی زوڵفی گوڵ؛ وەزیری خوێندنی باڵا، ئیسماعیل خەتیب؛ وەزیری ئیتڵاعات، محەمەد ڕەزا قەرایی ئاشتیانی؛ وەزیری بەرگری، بەهرام عەینوڵاهی؛ وەزیری تەندروستی و عیزەتوڵا زەرغامی؛ وەزیری میراتی كولتووری؛ یان لە ئێستادا ئەندامی سوپای پاسدارانن یان پێشتر كاریان بۆ ئەم دامەزراوەیە كردووە[18]. لەنێو ئەم ناوانەدا ڕۆستەم قاسمی و زەرغامی؛ ناوبانگ و پێشینەی كاركردنی زۆرتریان لە ڕیزەكانی سوپای پاسداران هەیە، قاسمی لە ساڵی (1980)ەوە چووەتە ڕیزی سوپای پاسداران و لەپاش كۆتاییهاتنی جەنگی ئێران و عێراق دەچێتە قەرارگای خاتەم (خاتم الانبیاء) و ساڵی 2007 دەبێتە فەرماندەی ئەم دامەزراوە ئابوورییەی سەر بە سوپا و دواتر لە دوو ساڵی كۆتایی كابینەی دووەمی ئەحمەدی نەژاد وەزارەتی نەوتی گرتە دەست[19]. زەرغامی ساڵی 1981 بووە ئەندامی سوپای پاسداران و لە ڕادیۆی تایبەت بەم دامەزراوەیە دامەزراوە و دواتر چووەتە بەشی تەكنەلۆجیای مووشەك و تەنانەت لەم بوارەدا گەیشتووەتە پلەی سەردار. زیاتر لەم پێشینەیە، ناوبانگی زەرغامی بۆ وەرگرتنی سەرۆكایەتیی ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی ئێران بۆ ماوەی 10 ساڵ (2004-2014) دەگەڕێتەوە[20].
یاریدەدەری یەكەم: متمانەپێكراوی ڕابەر
لە دەستووری بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامیی ئێران، لە مادەی (124)دا باس لە ئەرك و دەسەڵاتەكانی یاریدەدەری یەكەمی سەرۆككۆمار كراوە و تێیدا هاتووە كە یاریدەدەری یەكەم دەتوانێت بە ڕەزامەندیی سەرۆككۆمار دانیشتنی ئەنجوومەنی وەزیران بەڕێوە ببات و هەروەها هەماهەنگی لەنێوان یاریدەرێتییەكان (معاونت) دروست بكات[21]. هەروەها بەپێی مادەی (131)، ئەگەر بە هۆی ئەو هۆكارانەی كە لەم مادەیەدا باسی لێوە كرا؛ كابینە لە سەرۆككۆمار بێبەش بوو، ئەوا یاریدەدەری یەكەم بە ڕەزامەندیی ڕابەری ئێران دەسەڵاتەكانی سەرۆككۆماری پێ دەدرێت تا ئەو كاتەی سەرۆككۆماری نوێ هەڵدەبژێردرێت[22]. یاریدەدەری یەكەم لەلایەن سەرۆككۆمارەوە و بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت و تەنیا لەبەرامبەر ئەودا بەرپرسیارە.
لەگەڵ ئەمەشدا یاریدەدەری یەكەم لە كابینەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەو پۆستانەیە كە سنووری دەسەڵات و توانای بڕیاردانان و سیاسەتڕێژییەكەی؛ زیاتر لە هەموو شتێك پەیوەندیی بە كەسایەتی و پێگەی سیاسیی ئەو كەسەوە هەیە كە پۆستەكە وەردەگرێت و هەروەها ئاستی پەیوەندییەكانی لەگەڵ سەرۆككۆمار و ئەو دەسەڵاتانەی كە سەرۆككۆمار پێی دەبەخشێت. بۆیە پۆستێكە كە دەشێت دوو پێگەی تایبەتی هەبێت؛ یان بەتەواوی لەژێر ڕكێفی سەرۆككۆمارە و تەنیا ڕۆڵی جێبەجێكاری بڕیار و فەرمانەكان دەبینێت، یان بە هۆی كۆمەڵێك دەسەڵاتەوە، لە دانان و پێشنیاركردنی سیاسەتە گشتییەكانی كابینە و بەتایبەتی لایەنی ئابووری، ڕۆڵی بەرچاو دەبینێت. كابینەكانی حەسەن ڕۆحانی بەڕوونی هەردوو پێگەی یاریدەدەری یەكەمی پێوە دیار بوو؛ لە كابینەی یەكەمدا، ئیسحاق جەهانگیری وەك یاریدەدەری یەكەم، ڕۆڵێكی ئاشكرای لە سیاسەتە ئابوورییەكانی وڵات و بەتایبەت سیاسەتی دراو گێڕا، بەڵام لە كابینەی دووەمدا ئەم ڕۆڵە بە ڕادەیەك كەم بوویەوە كە جەهانگیری بەئاشكرا ناڕەزایەتیی خۆی لە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی و دەستتێوەردانی كەسانی تر لە سنووری ئەركەكانی دەربڕی. سەرەڕای ئەمانە، ئەم پۆستە بایەخی تایبەت بە خۆی لەدەست نەداوە و مشتومرێكی زۆر لەنێو لایەنەكانی ئوسوڵگەرا سەبارەت بە كاندیدی ئەم پۆستە هاتە ئاراوە كە دواجار محەمەد مۆخبێر بۆ ئەم پۆستە دەستنیشان كرا.
محەمەد مۆخبێر ساڵی 1964 لە شاری دێزفولی سەر بە پارێزگای خوزستان لەدایك بووە و خاوەنی بڕوانامەی یاسای نێودەوڵەتییە. بەپێی بەشێك لە سەرچاوەكان، مۆخبێر ئەزموونی كاركردنی لەگەڵ سوپای پاسدارانی هەبووە و لە ماوەی جەنگی ئێران و عێراق بەرپرسی كەرتی تەندروستیی سوپای پاسدارانی شاری دێزفول بووە[23]. بەڕێوەبەری گشتیی گواستنەوە و گەیاندنی (مخابرات) خوزستان، یاریدەدەری پارێزگاری خوزستان و یاریدەدەری “بنیاد مستضعفان” لە كارنامەیدا دەبینرێت. هەروەها لە هاوینی (2020)ەوە، مۆخبێر وەك ئەندامی ئەنجوومەنی ستراتیژیی مەوقوفاتی ئاستانی قودسی ڕەزەوی (مەزارگەی ئیمام ڕەزا لە مەشهەد)، ڕاوێژكاری زانستی و كولتووریی سەرپەرشتیاری ئاستان و ئەندامی ئەنجوومەنی زانستی و كولتووریی ئاستان و هەروەها سەرۆكی ئەنجوومەنی ئومەنای بونیادی بەهرەوەی موقوفات، دیاری كرا[24]. دەركەوتنی ناوی مۆخبێر لە میدیاكانی ناوخۆی ئێران بۆ پاش بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا دەگەڕێتەوە، كاتێك لە پاییزی 2020 هەواڵی دروستكردنی ڤاكسینێكی ناوخۆیی بە ناوی “بەرەكەت”ی ڕاگەیاند و دواتر بەڵێنی دا كە لە ئایندەیەكی نزیكدا لە ئاستێكی فراوان بەرهەم بهێنرێت و بە چەند قۆناغێك ڤاكسینكردنی گشتیی ئەنجام بدرێت، هەر چەندە كە ئەم بەڵێنە تاوەكوو ئێستا جێبەجێ نەكراوە[25].
دیارترین بەرپرسیارێتیی مۆخبێر بۆ سەرۆكایەتیی كۆمیتەی جێبەجێكاری فەرمانی ئیمام (ستاد اجرایی فرمان امام)، بۆ ساڵی 2007 دەگەڕێتەوە كە بە فەرمانی ڕاستەوخۆی ڕابەری ئێران پێی سپێردرا[26]. كۆمیتەی فەرمانی ئیمام، دامەزراوەیەكی گەورەی ئابوورییە كە لەژێر چاودێریی ڕاستەوخۆی ڕابەری ئێرانە و بە یەكێك لە دەسەڵاتە بەهێزە ئابووری-سیاسییەكانی ئایەتوڵا خامنەیی دادەنرێت. كۆمیتەی ئیمام بە فەرمانی ئایەتوڵا خومەینی لە ساڵی 1989 بۆ چارەسەركردنی ئەو زەوی و موڵك و سامانانەی كە لەلایەن حكومەتەوە دەستی بەسەردا گیرابوو و خاوەنەكانیان دیار نەبوو، یان بەبێ خاوەن مابوونەوە، یان سەر بە كەسانی ڕژێمی پێشوو (پەهلەوی) بوون و بە ڕێگەی ناشەرعی (لە دیدی حكومەتی نوێی ئیسلامی) بەدەست هاتبوون، دامەزرا و بڕیار بوو كە داهاتی بەدەستهاتوو لە كاروباری خێرخوازی و یارمەتیی هەژاران خەرج بكرێت، بنەمای ئەم فەرمانەش بۆ مادەی (49)ی دەستووری بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی دەگەڕایەوە[27]. لەگەڵ ئەمەشدا لە ساڵانی دواتردا دەسەڵات و پانتایی چالاكییە ئابوورییەكانی كۆمیتەی ئیمام بەردەوام لە زیادبووندا بوو و لە چەندین پڕۆژەی ئاوەدانكردنەوە، پیشەسازی، نەوت، پزیشكی و…؛ وەبەرهێنانی ئەنجام دا. كۆمیتە لە ئێستادا خاوەنی چەندین كۆمپانیا، دامەزراوە و بانكی جۆراوجۆرە و لە بەدەستهێنانی پشكی پڕۆژە گەورەكاندا بەشداریی كردووە، بۆ نموونە لە ساڵی 2009 كۆمیتە بووە براوەی یەكەمی گەورەترین مامەڵەی فرۆشی داراییەكانی دەوڵەتی ئێران لە بەئەهلیكردنی كۆمپانیای گواستنەوە و گەیاندن (مخابرات) و توانیی (38%)ی پشكەكانی بۆ خۆی مسۆگەر بكات[28]. وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریكا لە ساڵی 2013، كۆمیتەی ئیمام و 37 كۆمپانیای وابەستە بە كۆمیتەی بە هۆكاری بەشدارییان لە یارمەتیی دەوڵەتی ئێران بۆ تێپەڕاندنی سزاكانی سەر ئەم وڵاتە خستە ناو لیستی سزاكانەوە كە بەشێكیان لە وڵاتەكانی ئەڵمانیا، كرواتیا و ئەفەریقای باشوور دامەزرابوون[29]، هەروەها ساڵی 2020، وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا محەمەد مۆخبێر سەرۆكی كۆمیتەی ئیمامی خستە لیستی سزاكانەوە[30].
دیاریكردنی مۆخبێر وەك یاریدەدەری یەكەم كە پێشینەی سەرۆكایەتیی یەكێك لە گەورەترین دامەزراوە ئابوورییەكانی ئێرانی هەیە و بە فەرمانی ڕاستەوخۆی ڕابەری ئێران دیاری كراوە، بە مانای ئەوە دێت كە هاوشێوەی كابینەی یەكەمی ڕۆحانی، یاریدەدەری یەكەم دەبێتە پۆستێكی كاریگەر لە داڕشتنی سیاسەتی ئابووریی ئێران، بەتایبەتی كە ئیسحاق جەهانگیری سەرەڕای ئەوەی كە بە پشكی ڕیفۆرمخوازەكان لە كابینەی ڕۆحانی دادەنرا، بەڵام پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ئایەتوڵا خامنەیی هەبوو. بۆیە پێشبینی دەكرێت كە سنووری دەسەڵات و توانای بڕیاردانی مۆخبێر زیاتر لە هەر یاریدەدەرێكی تری كابینەكانی پێشووی ئێران بێت.
تیمی ئابووری؛ لایەنگرانی ئابووریی خۆڕاگرانە
چاوەڕێ دەكرێت بە پێچەوانەی كابینەی ڕۆحانی كە ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكییان لە چوارچێوەی تێڕوانینی بەرەو ڕۆژئاوا بە تاكە چارەسەری سەرەكی بۆ دەربازبوونی ئێران لە قەیرانی ئابووری و پەیوەندییە ئابوورییەكانی ئێران لەگەڵ جیهان دەزانی، سیاسەتی ئابووریی ڕەئیسی بادانەوە بەرەو ڕۆژهەڵات، ئاڵوگۆر لەگەڵ دراوسێ هەرێمییەكان و هاوكاریی هاوپەیمانە سیاسییەكان (چین و ڕووسیا) بێت و لە چوارچێوەی بەرنامەی ئابووریی خۆڕاگرانە، چاویان لە توانا ناوخۆییەكانی ئێران بێت. لەم چوارچێوەیەدا بەشێك لە بەیاننامەی هەنگاوی دووەمی شۆڕش (گام دوم انقلاب)، جەختكردنەوەیە لە “ئابووریی سەربەخۆ” لە ڕێگەی گرنگیدان بە گەشەپێدانی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی، دابەشكردنی عادیلانەی سەروەت و بەڕێوەبردنی هۆشمەندانەی وڵات. كەموكورتییەكانی ئابووریی ئێران لە دیدی ڕابەری ئێران، خۆی لە وابەستەبوونی ئابووریی ئێران بە نەوت، دەوڵەتیبوونی ئەو كەرتە ئابوورییانەی كە لە دەرەوەی ئەركی دەوڵەتە، دانانی بودجەی كێشەدار و ناهاوسەنگ، چاوتێبڕین بۆ چارەسەری دەرەكی نەك توانا ناوخۆییەكان و سیاسەتە ئابوورییە ناجێگرەكان دەبینێتەوە كە چارەسەری یەكلاییەكەرەوە، سیاسەتەكانی ئابووریی خۆڕاگرانەیە[31].
تیمی ئابووریی كابینەی ڕەئیسی هەر لە سەرەتای دەنگوباسی ناوە پێشنیاركراوەكان، مشتومڕی زۆری لەسەر بوو و باس لەوە دەكرا كە هۆكاری سەرەكی لە دواكەوتنی ناردنی لیستی وەزیرەكان بۆ پەرلەمان، بۆ جیاوازیی نێوان ڕەئیسی و مۆخبێر لە كاندیدەكان دەگەڕایەوە[32] و دواتر كە ئەندامانی كابینە و وەزارەتەكانی كاریگەر لە بواری ئابووری ڕاگەیەنران، پێدەچوو ئەو كەسانە بن كە لە بۆچوونی مۆخبێرەوە نزیك بوون، كە ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ دەسەڵاتی مۆخبێر لە كابینەی ڕەئیسی، لانی كەم لە كەرتی ئابووریدا. بەو پێیەی كە ڕەئیسی شارەزاییەكی ئەوتۆی لە بواری ئابووریدا نییە، مۆخبێر هاوشێوەی جەهانگیری لە كابینەی یەكەمی ڕۆحانی، سەرۆكایەتیی تیمی ئابووری دەكات و چاوەڕوان دەكرێت سیاسەتە ئابوورییەكانی هاوتەریب لەگەڵ تێڕوانینی ڕابەر جێبەجێ بكات.
سەید ئیحسان خاندوزی؛ وەزیری ئابووری، دەرچووی زانكۆی ئیمام سادق و خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە. خاندوزی ئەزموونی كاركردن لە بەشی توێژینەوەكانی پەرلەمانی هەیە و چەند كتێبی لە بوارە جیاوازەكانی ئابووری و بەتایبەتی لەسەر چەمكی عەدالەت نووسیوە و لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئێران، وەك نوێنەری تاران گەیشتە پەرلەمان[33]. خاندوزی لە بەرنامەكانی خۆی بۆ ئابووریی ئێران، جەختی لەسەر ئابووریی خۆڕاگرانە كردووە وەك ئەوەی ڕابەری ئێران باسی لێ كردبوو و ڕەخنەی لە بەستنەوەی ئابووریی وڵات بە پەیوەندیی سیاسی لەگەڵ ڕۆژئاوا و ئەمەریكا گرتووە. خاندوزی پێی وایە وەك چۆن جێگیری، ئاسایشی سیاسی و بەرگریی وڵات لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە هۆی پشتبەستن بە توانا ناوخۆییەكان بەدەست هاتووە، بە هەمان شێوە لە بواری ئابوورییشدا پێویستە پشت بە زانست و تەكنەلۆجیا و نوخبەی ناوخۆی ئێران ببەسترێت[34].
حوجەت عەبدولمەلەكی؛ وەزیری كار (تعاون، كار و رفاه اجتماعی)، گەنجترین وەزیری كابینەیە، خاوەن بڕوانامەی دكتۆرایە و ئەندامی لیژنەی زانستیی زانكۆی ئیمام سادقە. عەبدولمەلەكی ئەزموونی كاركردنی لە كۆمیتەی “امداد امام خمینی” وەك یەكێك لە دامەزراوە بەهێزەكانی ئابووری و پەیوەست بە بەیتی ڕابەری ئێران هەیە. عەبدولمەلەكی زیاتر بە دژایەتیكردنی سیاسەتەكانی كابینەی ڕۆحانی ناسراوە و یەكێك لە ڕەخنەگرە سەرسەختەكانی چوونی ئێرانە بۆ ناو ڕێكخراوی “FATF”[35] و هەروەها بە نەیارێكی ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكی دادەنرێت[36].
بەڕێوەبەرایەتیی بەرنامە و بودجەی كابینە، دامەزراوەیەكی گرنگی كابینەیە كە بە هۆی تایبەتمەندییەكانی دەتوانێت لە ئاڕاستەكردنی سیاسەتی ئابووری ڕۆڵی هەبێت، سەید مەسعوود كازمی وەك سەرۆكی نوێی ئەم بەڕێوەبەرایەتییە لە كەسایەتییە ناسراوەكانی كابینەی ڕەئیسییە كە ئەزموونی كاركردنی لە بەشە جیاوازەكانی سوپای پاسداران هەیە و بەرپرسیارێتیی دوو وەزارەتی بازرگانی و نەوتی لە كابینەكانی ئەحمەدی نەژاد وەرگرتووە، دوو جار لەلایەن ئەندامانی پەرلەمانەوە لێپرسینەوەی لێ كرا، بەڵام لە پۆستەكەی مایەوە[37]. میركازمی لە ئێستادا بە یەكێك لە ئەندامانی “هیئت امنای بنیاد بهروری موقوفات” ئاستانی قودسی ڕەزەوی دادەنرێت[38]. میركازمی هاوشێوەی هاوكارانی تری لە تیمی ئابووریی كابینەی ڕەئیسی، ئابووریی خۆڕاگرانە بە چارەسەری دۆخی هەنووكەیی ئابووریی ئێران دەزانێت[39].
لە دوایین پێشهاتەكانی كابینە، موحسێن ڕەزایی لە سوپاییە ناودار و كلاسیكەكانی ئێران، لەلایەن ڕەئیسییەوە وەك یاریدەدری ئابووری، سكرتێری ئەنجوومەنی باڵای هەماهەنگیی سەرۆكی سێ دەسەڵاتەكە (پەرلەمان، سەرۆككۆمار، دادوەری) و سكرتێری لیژنەی ئابووریی كابینە دیاری كرا[40]. ڕەزایی ئەزموونی 16 ساڵ فەرماندەیی سوپای پاسدارانی هەیە و ماوەی 14 ساڵە سكرتێری ئەنجوومەنی دیاریكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێمە و هەروەها بەشداریی لە سێ خولی هەڵبژاردنەكانی سەرۆككۆماری كردووە. ڕەزایی خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە ئابووری، ڕەخنەگرێكی بەردەوامی سیاسەتە ئابوورییەكانی كابینەی ڕۆحانی بووە. هەروەها لە فەرمانێكی تردا فەرهاد ڕەهبەر وەك یاریدەدەری ئابووریی سەرۆككۆماری دەستنیشان كرا، ڕەهبەر كە بە كەسایەتییەكی نزیك لە ئەحمەدی نەژاد دادەنرا، یەكێك لە كاندیدەكانی پۆستی یاریدەدەری یەكەمی ئیبراهیم ڕەئیسی بوو. ڕەهبەر لە ساڵی (2016)ەوە پۆستی ڕاوێژكاری ئابووری و سكرتێری گرووپی ئابووریی ئاستانی قودسی پێ سپێردراوە[41].
پێشینەی وەزیرەكان: ئەحمەدی نەژادییەكان و یارانی ڕەئیسی
بە چاوخشاندێك بۆ پێشینەی وەزیرەكانی كابینەی ڕەئیسی، جیا لە ئەندامبوون و نزیكایەتیی بەشێكیان لە سوپای پاسداران و ئەزموونی كاركردنیان لەگەڵ ڕەئیسی، ئەزموونی كاركردنی بەشێكی بەرچاویان لەگەڵ دەوڵەتی ئەحمەدی نەژاد دێتە بەرچاو. ئەم ڕێژەیە تا ئەو ڕادەیەیە كە ناوی “كابینەی سێیەمی ئەحمەدی نەژاد”یان لە دەوڵەتی ڕەئیسی ناوە. لە هەردوو كابینەی ئەحمەدی نەژاد، بەشێكی بەرچاو لە وەزیرەكان و بەرپرسانی تری كابینە لە سوپای پاسداران و كەرتە ئەمنییەكان هەڵبژێردرا[42]. لە كابینەی ئێستای ڕەئیسی پشكی سوپای پاسداران زیاتر بووە و جیا لەمە بەشێكی تر لە وەزیرەكان ئەزموونی كاركردنیان لە دەزگای دادوەری و ئاستانی قودس هەیە و بە یارانی نزیكی ڕەئیسی دادەنرێن.
لە كابینەی ڕەئیسی، سەید ڕەزا فاتمی ئەمین وەك وەزیری پیشەسازی، عیسا زارع پور؛ وەزیری پەیوەندییەكان و تەكنەلۆجیای زانیاری، حوسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان ؛ وەزیری دەرەوە، ڕۆستەم قاسمی؛ وەزیری ڕێگاوبان و شارسازی، لە دوو ساڵی كۆتایی كابینەی دووەمی ئەحمەدی نەژاد بووە وەزیری نەوت، محەمەد مەهدی ئیسماعیلی؛ وەزیری كولتوور و ڕێنموویی ئیسلامی (ڕۆشنبیری)، ئەحمەد وەحیدی؛ وەزیری ناوخۆ، جەواد ئوجی؛ وەزیری نەوت، عەلی ئەكبەر مێحرابی؛ وەزیری وزە، سەید حەمید سەجادی هەزاوە؛ وەزیری وەرزش و لاوان، مەسعوود میركازمی سەرۆكی سازمانی بەرنامە و بودجە[43].
جیا لە پێشینەی كاركردن لەگەڵ دەوڵەتی ئەحمەدی نەژاد، بەشێك لە ئەندامانی كابینە لە دەزگای دادوەری و ئاستانی قودسی ڕەزەوی هەڵبژێردراون و ڕەئیسی بۆ دانانی بەشێك لە وەزیرەكان بۆ ئەو كەسانە گەڕاوەتەوە كە ئەزموونی كاركردنی لەگەڵیان هەبووە: عیسا زارع پور؛ وەزیری گواستنەوە و پەیوەندییەكان (ارتباطات)، سەید ئیسماعیل خەتیب؛ وەزیری ئیتڵاعات، حوجەت عەبدولمەلەكی؛ وەزیری هاوكاری، كار و خۆشگوزەرانیی كۆمەڵایەتی، ئەمیر حوسێن ڕەحیمی؛ وەزیری داد و محەمەد مەهدی ئیسماعیلی؛ پێشینەی كاركردنیان لە وەزارەتی دادوەری هەبووە. هەروەها چەند وەزیرێكی تر پێشنیەی كاركردنیان لە دامەزراوەی ئاستانی قودسی ڕەزەوی هەیە: سەید ئیسماعیل خەتیب، محەمەد مەهدی ئیسماعیلی، حوسێن باغگولی وەزیری پەروەردە و سەید ڕەزا فاتمی ئەمین وەزیری پیشەسازی ئەزموونی كاركردنیان لەم دامەزراوە گرنگە هەبووە[44].
لەنێو ئەم كەسانەدا وەزیری ئیتڵاعات مشتومرێكی زیاتری بە بەراورد بە وەزیرەكانی تر نایەوە و دژایەتیی بەشێك لە ئوسوڵگەرا ڕاستڕەوەكان كە بە “جبهه پایداری” ناسراون، لێ كەوتەوە. ئیسماعیل خەتیب كە بە كەسایەتییەكی نزیك لە ڕەئیسی دادەنرێت و هاوشێوەی وەزیرەكانی پێشووی ئیتڵاعات پیاوێكی ئایینییە، لە ساڵی (1981)ەوە لە بەشی ئیتڵاعاتی ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای پاسداران كاری كردووە و ئەزموونی كاركردنی لە نووسینگەی ئایەتوڵا خامنەیی؛ سەرۆكایەتیی ناوەندی پاراستن و ئیتڵاعاتی دەزگای دادوەری و هەروەها سەرۆكایەتیی پاراستنی ئاستانی قودسی ڕەزەوی (مەزارگەی ئیمام ڕەزا لە شاری مەشهەد) لە كارنامەدا هەیە[45].
لەم نێوەندەدا ئاڵنگارییەكی تری كابینەی ڕەئیسی ئەوەیە كە ناوی بەشێك لە وەزیران لە لیستی سزادراوانی خەزێنەی ئەمەریكا و یەكێتیی ئەورووپا دەبینرێن و ئەم بابەتە دەتوانێت كاریگەریی نەرێنیی لەسەر هاوكاری و پەیوەندیی بەشێك لە وەزیرەكان لەگەڵ ڕۆژئاوادا بەجێ بهێڵێت، هەر چەندە هەڵبژاردنی ئەم كەسانە ئاماژەیەكی ترە بۆ ئەولەویەتی دەوڵەتی ڕەئیسی بۆ پەیوەندی لەگەڵ ڕۆژهەڵات و وڵاتانی هەرێمی و گوێنەدان بە سزا نێودەوڵەتییەكان. ئەحمەد وەحیدی، ڕۆستەم قاسمی، عیزەتوڵا زەرغامی، محەمەد ڕەزا ئاشتیانی، جەواد ئوجی، موحسین ڕەزایی، محەمەد ئیسلامی (یاریدەدەری سەرۆككۆمار و سەرۆكی دامەزراوەی وزەی ناوەكی)؛ ناویان لە لیستی سزاداروانی خەزێنەی ئەمەریكادایە. محەمەد مۆخبێر، ئیسماعیل خەتیب، غولامحوسێن ئیسماعیلی (سەرۆكی نووسینگەی ڕەئیسی)، سەید محەمەد حوسێنی (یاریدەدەری سەرۆككۆمار بۆ كاروباری پەرلەمان) و سەید سەولەت مورتەزەوی (یاریدەدەری سەرۆككۆماری لە كاروباری جێبەجێكاری) لەنێو لیستی سزادراوەكانی ئەورووپا ناویان هەیە[46]. هەروەها مۆخبێر، وەحیدی، ئاشتیانی، زەرغامی و ئیسلامی ناویان لە هەردوو لیستی سزادراوانی ئەمەریكا و یەكێتیی ئەورووپا دەبینرێت.
ئەنجام
ئەزموونی هەشت ساڵ ناكۆكیی نێوان كابینەی حەسەن ڕۆحانی و دامەزراوە و لایەنەكانی دەرەوەی كابینە وەك سوپای پاسداران، بەشێك لە پیاوانی ئایینی و تەنانەت ڕابەری ئێران، بڕیاردەرانی سەرەكیی ڕژێمی گەیاندووەتە ئەو بڕوایەی كە جارێكی تر بۆ ئەزموونی ساڵانی باڵادەستیی ئوسوڵگەراكان و یەكدەستبوونی دەسەڵات لە كابینە و حكومەت بگەڕێنەوە و كۆتایی بە ناكۆكی و ئاڕاستە جیاوازەكانی سیاسەتی ناوخۆ و دەرەكی بهێنن، بەو جیاوازییەی كە ئەم جارەیان بەشێك لە كەسایەتی و لایەنەكانی ئوسوڵگەراش لە بازنەی متمانەی ڕژێم خراونەتە دەرەوە. لەم نێوەندەدا دەرچوونی ئەمەریكا لە ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكی لە ساڵی 2017 و سەپاندنی سزا هەمەلایەنەكان بەسەر ئێراندا كە ئەنجامەكەی قەیرانێكی گەورەی ئابووریی بوو كە تاوەكوو ئێستا دەرهاویشتەكانی بەردەوامە، هەروەها جیاوازیی تێڕوانینەكان بۆ سیاسەتی هەرێمی و نێودەوڵەتی و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی ئێران و ناڕەزایەتییەكان؛ سەرەكیترینی ئەو هۆكارانە بوون كە وای كرد هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆماریی 2021 بە جۆرێك بەرنامەڕێژی بكرێت كە زەمینە بۆ هاتنەوە سەر دەسەڵاتی ئوسوڵگەراكان ئامادە بێت. لە كابینەی ئێستادا، سوپای پاسداران لە چوارچێوەی بابەتە هەستیارییەكانیدا، وەزارەتەكانی پەیوەست بە سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە ئاڕاستە دەكات، سیاسەتی ئابووری سپێردراوە بەو كەسانەی كە لە دامەزراوە ئابوورییەكانی نزیك لە ڕابەری ئێرانن و بڕوایان بە ئابووریی خۆڕاگرانە بۆ چارەسەری كێشەكان هەیە و وەزارەتەكانی تریش بە هەمان شێوە بە كەسانی نزیك لەم دوو دامەزراوەیە و هەروەها دەزگای دادوەری سپێردراون. بۆیە لە دەیەی چوارەمی كۆماری ئیسلامیی ئێران، دەسەڵاتی جێبەجێكار بەو كەسانە سپێردراوە كە ئەزموونی خزمەتگوزارییان بە ڕژێم هەبووبێت و هاوبیری هێڵە گشتییەكانی شۆڕش و دواجار جێگەی متمانەی ڕژێم بن.
_______________
سەرچاوەكان
[1] اقتصادنیوز (16/3/1400)، “تاکتیک رئیسی برای حمله به رقبا در اولین مناظره”، قابل مشاهده در: https://www.eghtesadnews.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AE%D8%.
[2] مشرق نیوز (25/2/1400)، “بیانیه حضور سید ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰/آمده‌ام تا ‘دولتی مردمی برای ایرانی قوی’ تشکیل دهم”، قابل مشاهده در: https://www.mashreghnews.ir/news/1217425/.
[3] الف (22/3/1400)، “مشروح سومین مناظره انتخاباتی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری؛ از نامه ای که زاکانی رو کرد تا لیست بدهکاران بانکی و وعده ها”، قابل مشاهده در: https://www.alef.ir/news/4000322083.html.
[4] جهت پرس (14/5/1400)، ” نطق هوشمندانه رئیسی در مراسم تحلیف + متن کامل سخنرانی”، قابل مشاهده در: https://jahatpress.ir/fa/news/38764.
[5] بەرجام (برجام): کورتکراوەی “برنامه جامع اقدام مشترک”، لەلایەن میدیا و ڕۆژنامەکانی ئێران لەبریی ڕێککەوتننامەی وزەی ناوەکی بەکار دێت. ڕێککەوتننامەی ئێران و وڵاتانی ٥+١ (کە ئەمەریكا لە ساڵی 2017 لێی كشایەوە) سەبارەت بە پرسی وزەی ناوەکیی ئێران، لە ڕێکەوتی ١٤/٦/٢٠١٥ لە شاری ڤیەننا واژوو کرا.
[6] بریتییە لەو (9) خاڵەی كە ئایەتوڵا خامنەیی لە نامەیەكی تایبەت بۆ حەسەن ڕۆحانی پاش چەند ڕۆژ لە واژووكردنی ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكی لەنێوان ئێران و وڵاتانی 5+1، تێبینی و سەرنجەكانی خۆی خستە ڕوو. بڕوانە: خامنەای (29/7/1394)، “نامه رهبر انقلاب به رئیس‌جمهور درباره الزامات اجرای برجام”، قابل مشاهده در: https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=31168.
[7] الف، همان.
[8] بۆ زانیاری سەبارەت بە دەسەڵات و بەرپرسیارێتییەكانی وەزارەتی ناوخۆ، بڕوانە: معاونت توسعه مدیریت وسرمایه انسانی رئیس جمهور (1392)، مجموعه اهداف، وظایف و پست های سازمانی وزارت كشور، تهران: معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی رییس جمهور، معاونت نوسازی اداری.
[9] ایسنا (20/5/2021)، “سوابق و تحصیلات وزیر پیشنهادی کشور”، قابل مشاهده در: https://www.isna.ir/news/1400052014706/.
[10] بی بی سی فارسی (12/8/2021)، “اعتراض آرژانتین به انتخاب احمد وحیدی برای کابینه رئیسی”، قابل مشاهده در: https://www.bbc.com/persian/iran-58187428.
[11] . Interpol (4/9/2009), “INTERPOL statement clarifying its role in case involving Iranian minister wanted by Argentina”, available on: https://www.interpol.int/en/News-and-Events/News/2009/INTERPOL-statement-clarifying-its-role-in-case-involving-Iranian-minister-wanted-by-Argentina.
[12] رادیو فرانسە (13/8/2021)، “آرژانتین و اسرائیل معرفی احمد وحیدی برای تصدی وزارت کشور ایران را محکوم کردند”، قابل مشاهده در: https://www.rfi.fr/fa/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/20210813-%D8%A2%D8%B1%DA%98%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%86%D8%AF؛ بی بی سی فارسی (12/8/2021)، “اعتراض آرژانتین به انتخاب احمد وحیدی برای کابینه رئیسی”، قابل مشاهده در: https://www.bbc.com/persian/iran-58187428.
[13] فرارو (20/5/221)، “حسین امیرعبداللهیان؛ وزیر پیشنهادی وزارت امور خارجه کیست؟”، قابل مشاهده در: https://fararu.com/fa/news/500493/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87%.
[14] خبرآنلاین (30/3/1395)، “جابری انصاری معاون عربی و آفریقا وزارت امور خارجه شد”، قابل مشاهده در: https://www.khabaronline.ir/news/547955/ ؛ مشرق نیوز (6/4/1395)، “ماجرای کنار گذاشتن امیرعبداللهیان از معاونت وزارت خارجه”، قابل مشاهده در: https://www.mashreghnews.ir/news/594897/.
[15] ایران وایر (11/8/2021)، “کابینه رئیسی تکرار کابینه احمدی‌نژاد؛ از وزاری اقتصادی سابق تا جوانان گمنام”، قابل مشاهده در: https://iranwire.com/fa/features/51691.
[16] جماران (4/4/1399)، “ناگفته‌هایی در مورد سپهبد شهید سلیمانی از زبان حسین امیرعبداللهیان”، قابل مشاهده در: https://www.jamaran.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%B4%D8%B1-59/1451507.
[17] بڕوانە: خامنەای (2021)، “بیانیه‌ی گام دوم رهبرانقلاب به مناسب 40 سالگی انقلاب اسلامی”، قابل مشاهده در: https://farsi.khamenei.ir/gaam2/.
[18] قاضی، فرشته (14/5/1400)، “کابینه نظامی و مردانهٔ ابراهیم رئیسی؛ دولت سوم احمدی‌نژاد”، قابل مشاهده در: https://www.radiofarda.com/a/feature-on-raisi-proposed-cabinet/31411623.html.
[19] تابناك (2021)، “در مورد رستم قاسمی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید”، قابل مشاهده در: https://www.tabnak.ir/fa/tags/6502/1/%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D9%85-%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85%DB%8C.
[20] فرارو (2021)، “در مورد عزت الله ضرغامی در فرارو بیشتر بخوانید”، قابل مشاهده در: https://fararu.com/fa/tags/33382/1/%D8%B9%D8%B2%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B6%D8%B1%D8%BA%D8%A7%D9%85%DB%8C.
[21] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 124.
[22] همان، اصل 131.
[23] تسنیم نیوز (17/5/1400)، “محمد مخبر معاول اول رئیس‌جمهور شد”، قابل مشاهده در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/05/17/2551071/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%A8%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%B4%D8%AF.
[24] قدس آنلاین (13/4/1400)، “انتصابات و احکام جدید در آستان قدس رضوی”، قابل مشاهده در: http://www.qudsonline.ir/news/710425/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%88-%D8%A7%D8%AD%DA%A9%D8%A7%D9%85-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C.
[25] بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: ایسنا (26/5/1400)، “«واکسن برکت»؛ از وعده تا عمل”، قابل مشاهده در: https://www.isna.ir/news/1400052518119/.
[26] بی بی سی فارسی (8/8/2021)، “محمد مخبر؛ از دزفول تا پاستور”، قابل مشاهده در: https://www.bbc.com/persian/58092745؛ تابناک (2021)، “در مورد محمد مخبر در ویکی تابناک بیشتر بخوانید”، قابل مشاهده در: https://www.tabnak.ir/fa/tags/32726/1/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%85%D8%AE%D8%A8%D8%B1.
[27] بڕوانە: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 49.
[28] Yeganeh Torbati, Steve Stecklow, Babak Dehghanpisheh (13\11\2013), “Special Report: To expand Khamenei’s grip on the economy, Iran stretched its laws”, available on: https://www.reuters.com/article/us-iran-setad-legal-specialreport-idUSBRE9AC0JS20131113.
[29] دویچەولە (4/6/2013)، “۳۷ شرکت وابسته به ‘ستاد اجرایی فرمان امام’ تحریم شدند”، قابل مشاهده در: https://www.dw.com/fa-ir/%DB%B3%DB%B7-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D9%87-
[30] رادیو فردا (24/10/1399)، “آمریکا رؤسای «ستاد اجرایی فرمان امام» و «آستان قدس رضوی» را تحریم کرد”، قابل مشاهده در: https://www.radiofarda.com/a/us-sanctions-iran-marvi-mokhber/31045240.html.
[31] خامنەایی، همان.
[32] ایمنا (20/5/1400)، “دلیل تاخیر در معرفی کابینه رئیسی چیست؟”، قابل مشاهده در: https://www.imna.ir/news/513823/%D8%AF%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%AA%D8%A7%D8%AE%DB%8C%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-؛ تجارت نیوز (17/5/1400)، “اختلاف میان اطرافیان رئیسی/چرا فهرست کابینه ارسال نشد؟”، قابل مشاهده در: https://tejaratnews.com/%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%86%D9%87-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3%DB%8C.
[33] خاندوزی (2021)، “زندگی‌نامه”، قابل مشاهده در: https://www.khandoozi.ir/%d8%b2%d9%86%d8%af%da%af%db%8c%e2%80%8c%d9%86%d8%a7%d9%85%d9
[34] خاندوزی (2021)، “برنامه‌های اولویت‌دار در وزارت امور اقتصادی و دارایی”، قابل مشاهده در: https://www.khandoozi.ir/%d8%a8%d8%b1%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87%e2%80%8c%d9%87%d8%a7%db%8c-%d8%a7%d9%88%d9%84%d9%88%db%8c%d8%aa%e2%80%8c%d8%af%d8%a7%d8%b1-%d8%af%d8%b1-%d9%88%d8%b2%d8%a7%d8%b1%d8%aa-%d8%a7%d9%85%d9%88%d8%b1/.
[35] کورتکراوەی “Financial Action Task Force”: ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتییە کە لە ١٩٨٩ لەلایەن وەزیرانی دادی وڵاتانی ئەندامەوە دامەزراوە و لە بنەڕەتدا هەڕەشەکانی “پارەسپیکردنەوە” هۆکاری سەرەکیی دامەزراندنی ئەم ڕێکخراوە بووە. لەم پێناوەدا لە ساڵی ١٩٨٩ لە شاری پاریس کۆبوونەوەی لوتکە لەنێوان سەرۆکایەتیی وڵاتانی “G7” و سەرۆکی کۆمسیۆنی ئەورووپا و هەشت وڵاتی تر بەڕێوە چوو. ئامانجی ئەم ڕێکخراوە؛ بەرەنگاربوونەوەی پارەسپیکردنەوە، ڕێگری لە پاڵپشتیی دارایی هێزە تیرۆریستییەکان و هەر هەڕەشەیەکی ترە کە ببێتە هۆی مەترسی بۆ سەر سیستمی دارایی نێودەوڵەتی. ئەم ڕێكخراوە چالاکییەکانی لە ساڵی ٢٠١٢ بەملاوە فراوانتر کردووە و لە ئێستادا بەپێی زانیارییەكانی ماڵپەری تایبەت بەم ڕێكخراوە، زیاتر لە 200 وڵات ئەندامن. سەبارەت بە كۆماری ئیسلامیی ئێران، سەرەڕای هەموو هەوڵەكانی كابینەی ڕۆحانی بۆ ئەندامبوون لەم ڕێكخراوە و پاش مشتموڕێكی زۆری ناوخۆیی، لە ئێستادا بابەتی چوونەناوەوەی ئێران بۆ ئەم ڕێكخراوە لە ئەنجوومەنی دیاریكردنی بەرژەوەندییەكانی ڕژێم بەهەڵواسراوی ماوەتەوە.
[36] ایمنا (20/5/1400)، “مسعود میرکاظمی؛ رئیس سازمان برنامه و بودجه کیست؟ + بیوگرافی”، قابل مشاهده در: https://www.imna.ir/news/513886/%D9%85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF-%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%DB%8C-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-.
[37] همانجا.
[38] قدس آنلاین، همان.
[39] دنیای اقتصاد (21/5/1400)، “رونمایی از تیم اقتصادی رئیسی”، قابل مشاهده در: https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C-100/3789200-.
[40] تابناك (2021)، “در مورد محسن رضایی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید”، قابل مشاهده در: https://www.tabnak.ir/fa/tags/603/1/%D9%85%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B1%D8%B6%D8%A7%DB%8C%DB%8C.
[41] تسنیم نیوز (3/3/1395)، “نگاهی به سوابق اجرایی ‘فرهاد رهبر’ دبیر کارگروه اقتصادی آستان قدس رضوی”، قابل مشاهده در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/03/03/1082419/.
[42] بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: رادیو فردا (27/5/1384)، “فهرست سوابق نظامی – امنیتی وزرای پیشنهادی کابینه احمدی نژاد براساس گزارش رسانه های جمهوری اسلامی”، قابل مشاهده در: https://www.radiofarda.com/a/307391.html.
[43] اقتصاد نیوز (20/5/1400)، “احمدی‌نژادی‌هایِ کابینه رئیسی”، قابل مشاهده در:
https://www.eghtesadnews.com/%D8%A8%D8%AE%.
[44] دنیای اقتصاد (22/5/1400)، “سهم قوه قضاییه و آستان قدس در تیم رئیسی”، قابل مشاهده در: https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-.
[45] قدس آنلاین (20/5/1400)، “سوابق و تحصیلات اسماعیل خطیب وزیر پیشنهادی اطلاعات”، قابل مشاهده در: http://www.qudsonline.ir/news/764373/%D8%B3%D9%88%D8%A7%D8%A8%D9%82-%D9%88-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84%D8%A7%D8%AA-.
[46] قاضی، همان؛ بروجردی، مهرزاد (23/9/2021)، “مردان تحریمی کابینه ابراهیم رئیسی”، قابل مشاهده در: https://twitter.com/M_Boroujerdi/status/1441135687122636800؛ خبرآنلاین (2/9/1390)، ” چند مقام ایرانی در تحریم آمریکا و اروپا هستند؟+ جدول اسامی و علل تحریم”، قابل مشاهده در: https://www.khabaronline.ir/news/185963؛ المشارق (19/8/2021)، ” نامزدهای کابینه رئیسی نشانه‌ای از افزایش نفوذ سیاسی سپاه پاسداران”، قابل مشاهده در: https://almashareq.com/fa/articles/cnmi_am/features/2021/08/19/feature-02.
وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (١) تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٢١ ساڵی یەکەم.