كوردی
گەندەڵیی سیستماتیک و ئاستەنگەکانی بەردەم ڕووبەڕووبوونەوەی یاسایی
(گرێبه‌سته گشتییه‌كانى عێراق به نموونه)
د. سه‌روه‌ر محەمەد عەبدوڵا
بەرایی
له‌م ساڵانەی دواییدا نیشانه‌ى پرسیار له سه‌ر یاسا و دادگاكان دروست بوو سه‌باره‌ت به به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵى له زۆرێک له وڵاتاندا. توێژینه‌وه پراكتیكى و تیۆرییەکان زیاتر گومانیان خستووه‌ته سه‌ر بوونى یاسایه‌كى تۆكمه كه بتوانێت هه‌موو جۆر و ڕێگاكانى گه‌نده‌ڵى ده‌ستنیشان بكات و دواتر له لایه‌ن دادگاكانه‌وه بتوانرێت به ئاسانى و به شێوه‌یه‌كى بێلایه‌نانه جێبه‌جێ بكرێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، یاسای دژەگەندەڵی له بنه‌بڕكردنى گه‌نده‌ڵیدا له هه‌ندێک كه‌یسى تایبه‌تى وه‌ک وڵاتانی هۆنگكۆنگ و و سنگاپوورەدا توانیویانه ڕۆڵێکی ئەرێنی لە کۆنترۆڵکردنى گه‌نده‌ڵیدا بگێڕن[1]، به‌ڵام له وڵاتانى تردا وه‌ک عێراق و نەیجیریا یاساى به‌ركارى دژه‌گه‌نده‌ڵى ڕۆڵێكى ئه‌وتۆى نه‌بووه و بگره ڕه‌وشى گه‌نده‌ڵى لەم وڵاتانەدا به‌ره‌و خراپتر ڕۆیشتووه، به تایبه‌ت له ته‌شه‌نه‌سه‌ندنى گه‌نده‌ڵیى دارایى و ئیدارى بۆ جۆره گه‌نده‌ڵییه‌كى ڕێكخراو كه ئه‌سته‌مه یاسا به‌ركاره‌كانى دژه‌گه‌نده‌ڵى په‌یى پێ ببه‌ن. ئهم توێژینه‌وه‌یه زیاتر پرسیار ده‌خاته به‌رده‌م یاسا به‌ركاره‌كان كه ڕه‌نگه تاکوو ئێستا یاسا به ڕووكه‌شانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ جۆرێكى به‌ربڵاوى گه‌نده‌ڵیى سیستماتیک بکات. ئهم جۆره له گه‌نده‌ڵى هه‌ندێک جار یاساكان تێده‌په‌ڕێنێت، چونكه ئه‌كته‌ره سیاسى و ئابوورییه‌كان تاكتیكى به‌هێزتر به‌كار ده‌هێنن، كه وه‌ڵامه یاساییه‌كان له ئاستى پێویستدا نین و ناتوانن فرتوفێڵى پشت په‌رده‌ى ئه‌كته‌ره كانى گه‌نده‌ڵى ده‌ستنیشان بكه‌ن. ئهم توێژینه‌وه‌یه به‌دواى وەڵامی ئه‌و پرسیاره‌دا ده‌گه‌ڕێت كه ئه‌گه‌ر گه‌نده‌ڵى ببێت به سیستماتیک و به‌ربڵاو بێت، ئایا وه‌ڵامى یاسا له ئاستى پێویستدا ده‌بێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو گەندەڵییە؟ ئایا وێنه‌كه له عێراقدا چۆنه؟
ناساندنى چه‌مكى گه‌نده‌ڵى
به شێوه‌یه‌كى به‌رفراوان ده‌توانرێت لێكۆڵینه‌وه له ئەده‌بیاتی گەندەڵی پۆلێن بکرێت بۆ چه‌ندین لێکدانەوەی سه‌ره‌كى، به‌ڵام لێره‌دا باس له سێ لێكدانه‌وه‌ى سه‌ره‌كی ده‌كه‌ین. لێکدانەوەی یه‌كه‌م كه پێناسەیه‌كى باوه، ئه‌ویش گەندەڵی پێناسه دەکات بە «خراپ بەکارهێنانی ده‌سه‌ڵاتى گشتی بۆ قازانجی تایبەت[2]». ئەمە ئەو لێکدانەوەیە کە لە لایەن بانکی نێودەوڵەتی و شەفافیەتی نێودەوڵەتی پەسەند کراوە. بەڵام چەند پرسیارێکى سه‌ره‌كى کە لە سه‌ر ئهم پێناسەیەی سه‌ره‌وه دروست دەبێت، بریتییه له‌وه‌ى كه وا به چ پێوه‌رێک “خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتى گشتى” و “قازانجی تایبەت” دیارى ده‌كرێت؟ چۆن بتوانین خراپ به‌كارهێنانى ده‌سه‌ڵاتى گشتى، هەروەها مه‌به‌ست له كاره‌كه به‌رژه‌وه‌ندیى تایبه‌ت بێت؛ بناسینه‌وه؟
لە پاڵ ئەمەش و لە ئەنجامی شیکارکردن بۆ ئەم پێناسەیە، دەکرێت ڕووبه‌ڕووى كۆمه‌ڵێک ئاسته‌نگ ببینه‌وه، لەوانە: ئهم پێناسه‌یه هەندێک لە پرسیارەکان بە کراوەیی به‌جێ ده‌هێڵێت، چی خراپ بەکارهێنانى ده‌سه‌ڵات پێک دەهێنێت و هه‌روه‌ها قازانجی تایبەت لە پراکتیکدا مانای چییە؟ به شێوه‌یه‌كى تیۆری زۆر ئاسانه پێناسه‌كردنى، به‌ڵام ڕه‌نگه كاتێک كه‌یسێک تاوتوێ دەکرێت و ئەم پێناسه‌یه‌ى به‌سه‌ردا جێبه‌جێ بكه‌ین، ئەوکات ڕووبه‌ڕووى چه‌ندین گرفت دەبینه‌وه. له لایه‌كى تره‌وه ئەم پرسانە زۆر ئاڵۆز ده‌بن كاتێک مه‌سه‌له‌ى پێوه‌ر دێته كایه‌وه، ئەمەش ئەو پرسیارە گرنگە دەورووژێنێت کە ئایا به چ پێوه‌رێک بڕیار بده‌ین كه ده‌سه‌ڵاته‌كه خراپ به‌كار هاتووه و ئایا مه‌به‌ستى كه‌سه‌كه به‌رژه‌وه‌ندیى تایبه‌تى كه‌سى بووه؟
شاره‌زایانى بوارى یاسایى و ئیدارى لە دێرزه‌مانه‌وه به پێوه‌رى ئه‌خلاقى مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ گه‌نده‌ڵیدا كردووه، ئهم ڕێچكه‌یه پێى وایه تێگه‌یشتن له چه‌مكى گەندەڵی پێویسته وابه‌سته بكرێت بە پێشێلکردنی نۆرمەکانی کۆمەڵگاوه. ئەم لێکدانەوەیە جەخت لە سەر بەها ئەخلاقییەکانی كۆمه‌ڵگه ده‌كاته‌وه، واته ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵات پێشێلكاریى كرد به‌رامبه‌ر نۆرمه‌كانى كۆمه‌ڵگه، یان به پێچه‌وانه‌ى نۆرمه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌وه به‌كار هات، ئه‌وه به واتا‌ى خراپ به‌كارهێنان دێت[3]. به‌ڵام ئه‌ى چۆن دیار بكرێت كه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى تایبه‌ت به‌كار هاتووه؟ ئەم ڕێبازە سەرنجی خستووەتە سەر تێڕوانینە ناوخۆییەکان، واته تێگه‌یشتنى كولتوورى بۆ گەندەڵی، ئەمەش ئه‌و ڕەفتارانه ده‌گرێته‌وه کە لە لایەن کۆمەڵگەوه بە گەندەڵى دادەنرێت و ئیدانە ده‌كرێن. «ویلیامز» پێشنیاری ئەوە دەکات کە زۆرێک له کۆمەڵگەکان گەندەڵی بەو کردارانە پێناسە دەکەن کە له فەزیلەتی مەدەنی و بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی لا ده‌ده‌ن، له پێناو کێبڕکێی توند له سه‌ر بەرژەوەندیی كه‌سى كه بە شێوەیەکی ئاسایی ئەم جۆرە کردەوانە وەک كارێكى لادان له ئادابى گشتى هه‌ژمار ده‌كرێن، چونکە تەنیا سوود بە تاکێكى دیاریکراو یان کۆمەڵێک کەسی دیاریکراو دەگەیەنن[4]. ڕه‌خنه‌ى بنه‌ڕه‌تى له‌م ڕێبازه ده‌گیرێت كه ڕوون نییه مه‌به‌ست له به‌هاى ئه‌خلاقى چییه، هەروەها چۆن بتوانرێت و به چ پێوه‌رێک ده‌ستنیشانى بكه‌ین كه ده‌سه‌ڵات خراپ به‌كار هاتووه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى تایبه‌تى. له به‌ر ئه‌وه، ستانداردێكى ڕوون نییه له نێو ئه‌ندامه‌كانى كۆمه‌ڵگه كه چۆن نۆرمه‌كان پێشێل كراون، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگه‌‌كان جیاوازن له تێڕوانینیان بۆ به‌ها ئه‌خلاقییه‌كان. ڕه‌نگه لاى كه‌سێک كارێكى دیارىكراو ئاسایى بێت، به‌ڵام لاى كه‌سێكى تر به كارێكى خراپ هه‌ژمار بكرێت. به كورتى: ئهم ڕێچكه‌یه ته‌نها بریتییه له ئیدانەكردن نه‌ک سزادان.
له‌گەڵ پەرەسەندنی كۆمه‌ڵگه‌‌دا، زۆربەی زانایانى بوارى یاسایى و ئیدارى تا ڕادەیەکی زۆر خۆیان لە ئه‌و تێگه‌یشتنه فراوانه‌ی تیۆری ئەخلاقیی کۆمەڵایەتی بۆ گەندەڵی بەدوور گرت، بەڵکوو زۆرێک لەوان ڕێچكه‌ى یاساییان هەڵبژارد. بە پێچەوانەی ڕێبازی ئەخلاقی و کۆمەڵایەتییه‌وه، پێناسەی یاساییانەی گەندەڵی تەنیا پەیوەندیی بە ئیدانەکردنی کردەوەکانەوە نییە، بەڵکوو سزادانی تاوانبارانە[5]. پێوەرەکە ڕاشكاوانه‌یه: ئەگەر کارەکە نایاسایی بێت، ئەوا به گەندەڵى هه‌ژمار ده‌كرێت، تەنانەت ئەگەر پێشێلکاریی به‌ها ئه‌خلاقییه‌كانیشى نه‌كردبێت. ئەگەر کارەکە نایاسایی نەبێت؛ به گەندەڵى هه‌ژمار ناكرێت، تەنانەت ئەگەر پێچه‌وانەى بنه‌ما و به‌ها ئه‌خلاقییه‌كانیش بێت. واته هه‌موو “خراپ به‌كارهێنانێكى ده‌سه‌ڵاتى گشتى بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى تایبه‌تى” پێویسته به یاسا دیارى بكرێت. ئەم تێگه‌یشتنه بۆ گەندەڵی پەیوەندیی به دەوڵەتەوە هەیە و بە تایبەتی لە کاتی پێشێلکردنی یاسا فه‌رمییه‌كانى وڵات. واته به كۆمه‌ڵه كردارێک ده‌ستنیشان كراوه کە لە لایەن دەسەڵاتی یاسادانانەوە داڕێژراون و زیاتر جه‌خت ده‌كرێته‌وه له سه‌ر ئه‌و کردەوانه‌ى كه بە تاوان ده‌ناسرێن. بە شێوەیەکی ئاسایی ئەم جۆرە تاوانانە بریتین لە بەرتیلدان، ساختەکاری، زەوتکردن، گەندەڵی و وەرگرتنی پارە لە گرێبەستە گشتییەکان.
بەڵام تێگه‌یشتنى یاسایی تا ڕاده‌یه‌ک سنوورداره له په‌یبردن به هه‌موو شێوازه‌كانى گه‌نده‌ڵى. هایدنهایمەر بڕواى وایه ئهم تێگه‌یشتنه تا ڕاده‌یه‌ک تەسکە، چونكه تەنها بەشێک لەو كارانه دەگرێتەوە کە زۆربەی خەڵک بە گەندەڵی سەیری دەکەن[6]. ڕه‌خنه له‌م تێگه‌یشتنه ئه‌وه‌یه كه هەندێک کردەوە وەک ڕەفتاری گەندەڵ هەژمار ده‌كرێن، کە یاسا پێشێل ناکەن. بۆ نموونە: تەرخانکردنی نائاسایی مووچەی بەرز لە لایەن بەرپرسە باڵاکانەوە، هه‌ندێک كه‌س هەلی کارى ناوازه‌یان پێ دراوە لە سەر بنەمای پەیوەندیی حزبی یاخود خێڵ. ئەم دوو کردەوەیە دەتوانن تا ڕادەیەکی زۆر دوور بن لە هەر كارێكى نایاسایى، چونکە لە چوارچێوەی یاساییدا ئەنجام دەدرێن. هەروەها ته‌رخانكردنى زه‌وى به شێوه‌یه‌كى یاسایى بۆ خاوه‌ن كۆمپانیایه‌ک به‌بێ ئه‌وه‌ى شایسته بێت، یاخود پێدانى گرێبه‌ستێكى گشتى بە كه‌سێكى سه‌رمایه‌دار، به‌ڵام به‌بێ كێبەركێ یان به كێبەركێیه‌‌كى ساخته و ڕووپۆشكراو به یاسا.
بە پشتبەستن بە پێناسەی یاسایی؛ ئەم کردەوانە بە تەواوی دوورن له پێشێلكاریى یاسایى، لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە لە لایەن خەڵکەوە وەک کردەوەیه‌كى گەندەڵی (خراپ به‌كارهێنانى ده‌سه‌ڵاتى گشتى بۆ قازانجى تایبه‌تى) لەقەڵەم بدرێن. بەم شێوەیە پێناسەی یاسایی بۆ گەندەڵی تەنیا دەتوانێت هەندێک جۆری گەندەڵی ده‌ستنیشان بكات، ئەوانەی کە وەک تاوان لە کۆمەڵگادا پێناسە دەکرێن، وەک دزى و دەستپیسی (اختلاس)… هتد. بۆیە کێشەی ڕێچكه‌ى یاسایی ئەوەیە کە ڕەنگە یاسا نه‌توانێت هەموو ئەو جۆرە گەندەڵییانە بناسێنێت کە وا لاى زۆرێک له توێژه‌رانى ئهم بواره به گه‌نده‌ڵى داده‌نرێن.
بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر ئهم گرفته‌دا، لێکدانەوەی چوارەم هاته كایه‌وه كه گەندەڵی به هەموو کردارێک پێناسە دەکات کە زیان بە بەرژەوەندیی گشتی بگه‌یه‌نێت، ئیدی ئایا كاره‌كه یاسایى بێت یاخود نایاسایى بێت. لێره‌دا پێوه‌ره‌كه ئه‌وه‌یه كه ئایا له ئه‌نجامى ئه‌و كاره‌وه زیان بە به‌رژه‌وه‌ندیى گشتی گه‌یەنراوه؟ لێرەدا پرسیارێک دروست ده‌بێت له سه‌ر ئەم پێوەرە، کە ئایا ئه‌گه‌ر کردەوەیەک سوودی بۆ بەرژەوەندیی گشتی هەبێت، به‌ڵام پێچه‌وانه‌ى یاسا و نۆرمە کۆمەڵاییه‌ته‌كانیش بێت، بە گەندەڵى هه‌ژمار ده‌كرێت[7]؟ کێشەیەکی تری ئەم لێکدانەوەیە ئەوەیە کە چۆن دیاریی بکەین کە بەرژەوەندیی گشتی چییە؟ كێ ئهم به‌رژه‌وه‌ندییه گشتییه دیارى ده‌كات؟ وەڵامێک بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە کە ڕای گشتی باشترین پێوه‌ر بێت بۆ تێگه‌یشتن له بەرژەوەندیی گشتی، بەڵام وەک پیتێرز و وێڵچ ئاماژەی پێ دەکەن، ڕەنگە ڕای گشتی لە نێوان چین و توێژەکانی کۆمەڵگەدا جیاواز بێت، بۆیه گرانه بگه‌ینه ده‌رئه‌نجامێكى دروست له سه‌ر ئهم پێوه‌ره[8].
بە كورتى و ڕوونی، چەمکی گەندەڵی ئاڵۆز و ناڕوونە و ئەگەری زۆرە هەر لێكدانه‌وه‌یه‌ک هه‌ڵبژێرین، ئەوا ڕووبه‌ڕووى چه‌ندین ئاڵنگارى ببینه‌وه. لە ڕاستیدا، وەک زۆرێک لە چەمکەکانی دیکە لە زانستە کۆمەڵایەتییەکاندا، “لە بنەڕەتدا ناكۆكیى لە سەرە”[9]. زۆرێک لەو پرسانەی سەرەوە وابەستەن بە حاڵه‌ته‌كه‌وه، واتە «كۆنتێكست»ە‌کە‌وه و ئەو پرسیارە دەورووژێنن کە ئایا یەک پێناسە بۆ گەندەڵی دەتوانێت لەگەڵ هەموو بارودۆخەکاندا بگونجێت؟ یان ئایا جۆره‌كانى گەندەڵی هەمیشە به یه‌ک لێكدانەوە ده‌توانرێت بناسرێنه‌وه؟ كه‌واته گەیشتن به ئه‌نجامێكى ورد و یه‌كلاكه‌ره‌وه، تا ڕاده‌یه‌كى زۆر ئه‌سته‌مه. ویلیامز سەبارەت بە پێناسەکردنی گەندەڵی دەڵێت کە وا پڕۆسەیەکی ماندووکه‌ره و گفتۆگۆیه‌كى بێسنوور و بێکۆتایه[10]. تانزی بڕواى وایه کە گەندەڵی ڕەنگە وەسفکردنی ئەوەندە ئاسان نەبێت، بەڵام ناسینه‌وه‌ى ئەوەندە قورس نییە[11]. یان ڕەنگە بتوانین لەگەڵ بروکس هاوڕا بین کە گەندەڵی “کردەوەیەکی مەبەستدارە بۆ کەم تا زۆر قازانجی تایبەت”[12]، قازانجی تایبەت بە ڕێگەی ستانداردی جۆراوجۆر ده‌توانرێت بناسینه‌وه. لە ڕاستیدا گەیشتن بە پێناسەیەکی ورد بۆ گەندەڵی پڕۆسەیەکی بێکۆتاییە، بۆیە دەبێت سەرەڕای نادڵنیایی لە شوێنێکدا وه‌ستانێک بكه‌ین و ته‌نها سه‌یرى گۆشه‌یه‌كى ئهم كێشه‌یه بكه‌ین. له عێراقدا جۆرێک له گه‌نده‌ڵیى شاراوه به‌ربڵاوه كه به شێوه‌یه‌كى یاسایى ڕێک خراوه، به‌ڵام ناسینه‌وه‌ى ئه‌سته‌م نییه. بۆیه له‌م باسەدا زیاتر جه‌خت لەم جۆره گه‌نده‌ڵییه ڕێكخراوه ده‌كه‌ینه‌وه، كه تایبه‌ته به بارودۆخى عێراق له دواى ساڵی 2003. پێش ئه‌وه، باسى هۆكارى سه‌ره‌كیى سه‌رهه‌ڵدانى ئهم گه‌نده‌ڵییه سیستماتیكییه بكه‌ین كه په‌یڕه‌وكردنى سیستمى پشكپشكێنه (محاصصه)ى تائیفییه و حیزبییه. بۆیه لێره‌دا به كورتى باسى ئهم دیارده‌یه ده‌كه‌ین و دواتر باس لەوە دەکەین کە وا ئهم دیارده‌یه بووەتە هۆى به‌رهه‌مهێنانى چ جۆره گه‌نده‌ڵییه‌ک.
تائیفەگەری لە عێراقی دوای ساڵی ٢٠٠٣دا
له دواى ساڵی ٢٠٠٣، ژیانى سیاسى له عێراقدا به سێ تایبەتمەندیی سه‌ره‌كى جیا ده‌كرێته‌وه: حکومەتی تائیفی، دروستکردنی هاوپەیمانی لە نێوان لایەنە سیاسییەکاندا و مەحسوبیەت له پێدانى پله تایبه‌ته‌كاندا (الدرجات الخاصة)، کە لە سەر بنەمای حزبایەتی و تائیفەگەری ئەنجام دراوە. سه‌باره‌ت به سیستمى تائیفیه‌ت، دوای داگیرکردنی عێراق هاوپه‌یمانان ئه‌نجوومه‌نى حكومڕانیى عێراقیان لە سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆنى عێراق دروست کرد كه زۆربەی کاتەکانیان لە مه‌نفا بەسەر بردبوو. ئەنجوومەنه‌كه له بیست و پێنج ئەندام پێك هاتبوون، كه ڕەنگدانەوەی دابەشکاریی تائیفی و نەتەوەیی بوو: شیعە سیازدە نوێنەری هەبوو، سوننە پێنج نوێنەر و کورد پێنج نوێنەری هەبوو، لە کاتێکدا یەک تورکمان و یەک ئاشوورییش هه‌بوون[13].
بەڵام ئەم پێکهاتە تائیفییە بێ کەموکوڕی نه‌بوو. بۆ نموونە؛ هەندێک لە ئەندامەکانی عەلمانی بوون یان تەنانەت لە حزبی کۆمۆنیست بوون، بەڵام لە سەر بلۆکی شیعە هه‌ژمار کرابوون. ئەحمەد چەلەبی کە سەرکردەیەکی عەلمانیی پارتی کۆنگرەی نیشتمانی بوو، حەمید مەجید مووسا سەرکردەی حزبی شیوعی بوو لە عێراق، هه‌ردووكیان لە سه‌ر تائیفەی شیعه هەژمار کرابوون. لە پاڵ ئەمەشدا، زۆرینەی ئەندامانی لە نێوان ئۆپۆزسیۆنەکانی عێراق (کۆنگرەی نیشتمانی) هەڵبژێردران، کە له سه‌ر هێڵە نەتەوەیی و ئایینییەکان دابەش بووبوون، بەڵام بە هۆی دژایه‌تیى بەعسییەکان و بە تایبەتی خەڵکی سوننە کۆ کرابوونەوە. ئەم دوژمنایەتییە لە ناو کۆمەڵگەدا ڕقوکینەی نێوان پێکهاتەى سوننە و شیعەکانی وڵاتەکەی زیاتر کرد. ئه‌وه‌ى هاوپه‌یمانان ویستیان، كه لە دوای جەنگ زیاتر دیموكراتیزه‌كردنى وڵات و هەڵدانه‌‌وه‌ی لاپەرەیەکی نوێى پێكه‌وه‌ژیان بوو له نێو گشت پێكهاته‌كانى عێراقدا، بەڵام سیستمى پشكپشكێنه (محاصصه) بووه بەردی بناغەی نوێی حوکمڕانیی عێراق و بەربەستێکی گەورە بوو لە بەردەم پەرەپێدانی هەستی پێکەوەیی له عێراقى دواى سەددام حسێن.
ده‌رئه‌نجامى ئهم سیستمه تائیفییه، پێكهێنانى حكومه‌تێک بوو له فۆرمێكى تایبه‌تدا كه ئه‌ویش زیاتر برەو‌دان بوو به هاوپه‌یمانیى سیاسى له نێوان زۆرێک له پارته‌كان له سه‌ر بنه‌ماى تائیفیه‌ت كه به‌بێ هاوپه‌یمانییه‌كى به‌هێز ئه‌سته‌مه هیچ پارتێک یان گرووپێک بتوانێت پۆستێكى باڵا و بگره وه‌زاره‌تێكیش به‌ده‌ست بهێنێت. ئەم جۆرە هاوپەیمانییە پێویستییه‌كى هێنایه ئاراوه، ئه‌ویش سیاسه‌تى به‌شدارى و پێدانى پۆست به گشت گرووپه به‌شداره‌كانى پڕۆسه‌ى سیاسى بوو. له به‌ر ئه‌وه دانوستانی نێوان حزبەکانی له سه‌ر به‌رنامه‌ى گه‌شه‌پێدان و ئاوه‌دانكردنه‌وه نه‌بوو، به‌ڵكوو له سه‌ر بنه‌ماى زیاتر به‌ده‌ستهێنانى پله و پۆست و دروستكرندنى كاریگه‌رى له گۆڕه‌پانى سیاسیى عێراقدا بوو، بۆیه زیاتر و زیاتر تائیفی سیاسی پەرەی پێ درا. سیستمێکی لەم شێوەیە دواتر بووه نەریتی پێکهێنانی کابینه‌یه‌ک له دوای یه‌كه‌كانى عێراق. بەڵام ده‌بێت دان به‌و ڕاستییه‌دا بنێین كه به‌بێ هاوپەیمانی له نێوان پارتە سیاسییه‌كانى به‌شدار له هه‌ڵبژاردندا، هیچ هێزێكى سیاسى ناتوانێت حكومه‌ت پێک بهێنێت. لە دۆخی عێراقدا و ئێستا سیستمی خاڵ په‌یڕه‌و ده‌كرێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دابەشکردنی ڕاستەقینەی پۆسته باڵاكانى ناو دامه‌زراوه سیاسییه‌كان. سیستمی خاڵ کە لە سەر بنەمای کورسیی پەرلەمان دامەزراوە، گه‌ره‌نتیى بنەڕەتییه له به‌ده‌ستهێنانى پۆستەکاندا. بۆ نموونە؛ لە کاتی پێکهێنانی حکومەت لە ساڵی ٢٠١٨دا، پارتێک یان هاوپەیمانییەک کە چل و هەشت کورسیی پەرلەمانی هەبێت، بیست و چوار خاڵیان دەبێت بۆ پێدانى پۆسته سیاسییه‌كان[14].
بۆ زیاتر وردبوونه‌وه له دابه‌شكاریى پۆسته باڵاكان كه بە “سێ سەرۆکایەتی” ناسراون، سه‌رۆكى كۆمار و سەرۆکی پەرلەمان و سەرۆکوەزیران، حزبێک یان هاوپەیمانییەک دەبێت نزیکەی پازدە خاڵ به‌كار بهێنن بۆ بەدەستهێنانی یەکێک لەم سێ پۆستە، یان دە خاڵ، بە مەرجی بەدەستهێنانی کورسیی یەکێک لە جێگرەکانیان. دابەشبوونی نافەرمیی وەزارەتەکان بەم شێوەیەیە: ٥٤٪ شیعە، ٢٤٪ سوننە، ١٨٪ کورد، ٤٪ کەمینەکان. بۆ نموونه؛ لە ئەنجامدا لە کۆی 22 وەزارەت لە کابینەکەی عادل عەبدولمەهدیدا، 12 وەزارەت دەدرێتە شیعە، شەش وەزارەت بە سوننە، سێ وەزارەت بە کورد و یەک وەزارەت دەدرێت بە کەمینەکان (مەسیحی). گرنگە جیاوازی بکرێت لە نێوان وەزارەتە ئاساییەکان و ئەوەی بە “وەزارەتە سیادییه‌كان” ناسراون، كه بە پێگەی بەرزتر و دەسەڵاتی گەورەتر و بودجەی گەورەتر جیا ده‌كرێنه‌وه. بە پێی ڕێککەوتنێکی نەنووسراو، وەزارەتی ناوخۆ لە ساڵی (٢٠٠٦)ەوە لە لایەن سوننەوه به‌ڕێوه ده‌برێت، هاوکات شیعەیەک بەرپرسی وەزارەتی بەرگرییە، دواتر شیعە و کورد هەریەکەیان وەزارەتی دارایی و دەرەوەیان هەیە. ئەگەر کورد کۆنترۆڵی وەزارەتی دارایی بکات، شیعەکان وەزارەتی دەرەوە دەگرنە ئەستۆ. بگه‌ڕێینه‌وه بۆ سیستمى خاڵ، بۆ ئەوەی حزبەکان یان هاوپەیمانان کۆنترۆڵی ئەو وەزارەتانە بەدەست بهێنن، پێویستە پێنج خاڵ بۆ وەزارەتێکی سیادى و چوار خاڵ بۆ وەزارەتێک یان ده‌سته‌یه‌كى سه‌ربه‌خۆى دەوڵەت تەرخان بکەن. تەنها ئەو لایەنە هاوپەیمانانەی کە نوێنەرایەتییەکی بەرچاویان لە حکومەتدا هەیە دەتوانن ئەو وەزارەتانە ببەنەوە. كه‌واته سیستمى هاوپه‌یمانى بووه‌ته پێویستییه‌كى بنه‌ڕه‌تى لاى حزبه سیاسییه‌كانى عێراق كه به‌بێ هاوپه‌یمانییه‌كى به‌هێز و خاوه‌ن كورسیى زۆر له په‌رله‌ماندا؛ ئه‌سته‌مه بتوانن پۆستى باڵا و وه‌زاره‌تى سیادى و وه‌زاره‌تى ئاسایی و ده‌سته سه‌ربه‌خۆكان به‌ده‌ست بهێنن.
به‌ڵام له سه‌رده‌مى كابینه‌ى مالیكیدا، به تایبه‌ت دواى خولى دووه‌مى بوونه‌وه به سه‌رۆکوه‌زیران له دواى ساڵی ٢٠١٠، جۆرێک له دابه‌شكاریى تر هاته ئاراوه، ئه‌ویش سیستمى پێدانى پۆستى باڵا له ناو وه‌زاره‌ته‌كاندا كه به پله‌ى تایبه‌ت (الدرجات الخاصه) ناوزه‌د كران، ئه‌وانه‌ش زیاتر پله‌كانى بریكارى وه‌زیر و به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى و هه‌ندێ له ده‌سته سه‌ربه‌خۆكان ده‌ستنیشان كران[15]. نزیکەی پێنج هه‌زار کارمەندی باڵای مەدەنی لە پلە تایبەتەکاندا وەک بریکاری وه‌زیر و به‌ڕێوه‌به‌ره گشتییه‌كان بۆ حزب و گرووپه‌كانى به‌شدار له حكومه‌تدا ته‌رخان كران، كه پێویست بوو پێوه‌رى سه‌ره‌كیى كه‌سێكى به‌ئه‌زموون و پڕۆفیشناڵ بێت له كارى حكومه‌تدا. ئهم پله تایبه‌‌تانه ڕاسته‌خۆ بوونه نوێنه‌رى لایەنە سیاسییەکان لە سەرتاسەری حکومەتی عێراقدا. ئەوان پۆستی وەک بەڕێوەبەری گشتی و بریکاری وەزیر و سەرۆکی کۆمپانیاکانی دەوڵەتیان هەیە. ئەم کەسانە ڕاستەوخۆ بەرپرسی گرێبەست و مۆڵەتدان و تەرخانکردنی یارمەتییە گشتییەکان لە ناو وه‌زاره‌ته‌كاندا ده‌گرنه ئه‌ستۆ. دواتر ئهم جۆره له دابه‌شكارییه شۆڕ بووه‌وه بۆ ناو زۆرێک له دامه‌زراوه‌كانى ترى ده‌وڵه‌ت له گشت پارێزگاكانى عێراقدا. لایه‌نه سیاسییه‌كان سوودیان له ئه‌زموونى دواى ساڵانی ٢٠٠٣ بۆ ٢٠٠٨ وه‌رگرتبوو، كه زۆرێک له نوخبه‌ى سیاسى كه‌یسه‌كانیان له دادگاكانى عێراقدایه و گه‌نده‌ڵى بووه ئامرازێكى به‌هێز بۆ یه‌كترى تۆمه‌تباركردن و هه‌ندێكیان تاکوو ئێستاش كه‌یسه‌كانیان له ژێر لێكۆڵینه‌وه‌دایه و هه‌ندێكى تریان به غیابى حوكم دراون. بۆیه زۆرێک له لایه‌نه سیاسییه‌كان له ئێستادا نایا‌نه‌وێت ڕاسته‌خۆ په‌نجه‌ى تۆمه‌تیان بۆ درێژ بكرێت سه‌باره‌ت به دزى و گه‌نده‌ڵى، به‌ڵكوو كاره‌كانیان به ڕێكخراوتر په‌رده‌پۆش كردووه به ڕووپۆشێكى شەرعى و یاسایى. ئهم شێوازه له كاركردن، ده‌رفه‌تى خۆدەربازکردنیان له یاسا و دادگا زۆر ئاسانتر ده‌كات. له ئێستادا بریكار و به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى (پله تایبەته‌كان) بوونه‌ته هۆكارێكى به‌هێز بۆ لادانی پارەى گشتى به شێوه‌یه‌كى ڕێكخراو، ئه‌ویش به ته‌رخانكردنى گرێبه‌سته گشتییه‌كان بۆ كه‌سانى نزیک له لایەنە سیاسییەکان و دابه‌شكردنى قازانجه‌كه به هاوبه‌شى له نێوان هه‌ردوو لا کە لە خواره‌وه به درێژى باسی ده‌كه‌ین.
گەندەڵیی ڕێكخراو (سیستماتیک)
پراکتیزه‌كردن و هێنانه‌كایه‌ى سیستمى پشكپشكێنه (محاصصه)، له هه‌مووى گرنگتر دابه‌شكارى له پله تایبه‌ته‌كاندا، بوونه هۆى سه‌رهه‌ڵدانى جۆرێک له گه‌نده‌ڵیى ڕێكخراوى شاراوه یاخود گەندەڵیی سیستماتیک. ئەم گەندەڵییە سیستماتیکە به زۆرێک له ئۆرگانەکانی ده‌وڵه‌تدا شۆڕ بووه‌ته‌وه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێگه‌ى تێبینییه به لاى كه‌سانى شارەزاوه، گه‌نده‌ڵى له زۆرێک له گرێبه‌سته‌كان و مۆڵه‌ته گشتییه‌كاندا ده‌كرێت. پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه چۆن و بۆچى ده‌توانین به ناوى “گه‌نده‌ڵیى سیستماتیک” ناوزەدى بكه‌ین. وەزیر و بەرپرسانی حکومەت له پله تایبه‌ته‌كاندا دەسەڵاتی پێدانی گرێبەست بە لایەنگرانی خۆیانیان هه‌یه، یان به شێوازێكى تر، كۆنترۆڵى وه‌زاره‌ته‌كا‌نیان كردووه. هەروەها شێوازى ئاڕاسته‌كردنى گرێبه‌سته‌كان به پۆشاکێکی شەرعى و یاسایى دەدەن به كه‌سانێک كه خۆیان پێشتر ڕێككه‌وتنیان له سه‌ر كردووه. بەم ڕێگایە گەندەڵی نۆرماڵ دەبێتەوە و لە دەسەڵاتی دادوه‌رى و ده‌سته‌ى نه‌زاهه‌ش دەردەچێت. ئهم شێوازه لە ئاستێکی بەرزدا پراکتیزە دەکرێت و ڕێگەپێدراوە و نابێته كارێكى تاکەکەسی، به‌ڵكوو زۆر جار په‌نا ده‌به‌نه به‌ر دروستكردنى لیژنه و له لایه‌ن کۆمەڵە كه‌سێكه‌وه ئیمزا ده‌كرێت.
کاریگەریی پلە تایبەتەکان نەک تەنها لە پۆستە فەرمییەکانیان لە وەزارەتەکاندا سەرچاوە دەگرێت، بەڵکوو ڕەنگە لەوەش گرنگتر، پاراستنى پله تایبه‌ته‌كانە له هه‌ر ئه‌گه‌رێكى لێپێچینەوە (ملاحقة) له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى یان ده‌سته‌ى نه‌زاهه‌وه، چونكه ئه‌مانه وابه‌سته‌ى كه‌سانى پله باڵاى سیاسین کە لە پۆسته باڵا حكومییه‌كاندان. کاتێک بەڕێوەبەرێکی گشتی لە پلە تایبەتەکاندا لەگەڵ وەزیرەکان كه ڕه‌نگه له حیزبه‌كه‌ى خۆیان نه‌بن لە سەر پرسێکی دیاریکراو ناکۆک دەبێت، کاریگەریی سیاسیی بەڕێوەبەرە گشتییه‌كان (پله تایبه‌تییه‌كان) بەسەر وەزیردا زاڵ دەبێت و بەڕێوەبەرە گشتییەکان دەتوانن كاریگه‌رى دروست بكه‌ن كه هەر چییەک هەڵبژێرن؛ هه‌ر ئه‌وه بێـت.
لە ناو ئەم پێکهاتەیەدا، هەموو پلەیەکی تایبەت هەوڵ دەدات سامان و کاریگەریی كه‌سه باڵا سیاسییه‌كه‌ى زۆر بکات. ئێستا كه‌سانى سیاسى؛ مه‌كتەبى دارایى و ئابووریى تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه و لەو شوێنانەی کە پێوەرە سیاسییەکان زاڵن، هه‌وڵ دراوه كۆنترۆڵى ته‌واوه‌تیى گرێبه‌ست و مۆڵه‌ته گشتییه‌كان بكرێت و به هاوبه‌شى ته‌رخان بكرێـت بۆ كۆمپانیا و خاوه‌نكارى نزیک له حیزب و بگره به ژێربه‌ژێرى به ڕێژه‌یه‌كى دیاریكراو كه‌سى سیاسى یان حیزب به‌شداره له قازانجى پڕۆژه‌كه‌دا کە له هه‌ندێک حاڵه‌تدا ده‌گاته سه‌رووى ٥٠٪. به‌م شێوه‌یه دامەزراوەکانی دەوڵەت لە ڕێگەی كه‌سانێكه‌وە کۆنترۆڵ كراوه كه له پشته‌وه‌ن و دیار نین. هه‌ڵبژاردنى كه‌سانى پله تایبه‌ت بۆ ئه‌و مه‌به‌سته خزمه‌تێكى گەو‌ره‌ى پێ كردوون. ئەم جۆرە پەیوەندییانە هه‌ندێک كات ناوەندییه، واته ڕاسته‌خۆ كه‌سى سیاسى په‌یوه‌ندییه‌كى توندتۆڵى له‌گه‌ڵ پله تایبه‌ته‌كاندا هه‌یه، واته لە سەرەوە بۆ خوارەوە درێژ دەبنەوە. ڕەنگە دامەزراندنەکان لە سەر بنەمای دڵسۆزیی كه‌سه‌كه ئەنجام بدرێت، واته كارامەیی و توانایی کەسەکە ڕۆڵێكى ئه‌وتۆ نابینێت له دامه‌زراندنى پله تایبه‌ته‌كاندا، به‌ڵكوو دڵسۆزی ده‌توانرێت مسۆگەر و به‌رده‌وامیى پێ بدرێت ئه‌گه‌ر بێت و كه‌سى پله تایبه‌ت بپارێزرێت له هه‌ر ئه‌گه‌رێكى لێپێچینەوە، ڕەنگە بڕێک قازانجیشى پێ ببەخشرێت. لە ماوەی یەکەم خولی سەرۆکایەتیی نووری مالیکی لە ساڵی ٢٠٠٦ تاکوو ٢٠١٠، پۆستى پله تایبه‌ته‌كان زیاتر به‌سیاسى كرا. دواتر دواى به‌هێزبوونى پارته‌كه‌ى مالیكى و زۆرێک له پارتە سیاسییە گەورەکان، کێبەرکێیان لە سەر پۆستی پله تایبه‌ته‌كان دەکرد بۆ لایەنگرانیان.
لە نێوان ساڵانی ٢٠١٠ و ٢٠١٥دا، لیژنەی “هاوسەنگیی نیشتمانی” دروست كرا بە مەبەستی پاراستنى هاوسه‌نگى بوو له دامەزراندنی پلە تایبەتەکان لە نێوان هەموو لایەنە سیاسییەکان، بەڵام زۆربەی گفتوگۆکان لە پشت دەرگا داخراوەکانەوە بوون. لە ساڵی ٢٠٠٦دا بڕيار درا بە دامەزراندنى ٢٩٦٢ پله تایبه‌ته‌كان. به‌ڵام له ساڵانى دواى (٢٠١٠)ەوە ساڵ به ساڵ ژمارەی دامەزراندنی پلە تایبەتە گشتییەکان لە سەرتاسەری دەوڵەتی عێراقدا زیادی کرد. لە ساڵی ٢٠١٩دا به‌رز بووه‌وه بۆ ٥٣٠٨. ئه‌مانه هه‌موویان به‌سیاسی کران. به‌ڵام مالیکی لە کاتی کاری سەرۆکوەزیراندا ٣٥٪ی سەرجەم فەرمانبەرانی پلە تایبەتەکانی دامەزراندووە، به‌م شێوه‌یه توانیى كاریگه‌ریى به‌سه‌ر زۆرێک له دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ته‌وه هه‌بێت[16].
ئێستا لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان ئاگاداری ئەو کاریگەرییە بوون کە ئەم پله تایبه‌تا‌نە هه‌یانبووە، بۆیه ده‌بینین له پڕۆسەی پێکهێنانی كابینه وه‌زارییه‌كاندا دابه‌شكردنى پله تایبه‌ته‌كان سەنتەر بوون له كاتى گفتوگۆكاندا. بۆ نموونە؛ لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨دا سەدرییەکان کە زۆرترین ڕێژەی دەنگەکانیان بەدەست هێنا، پشکیان بە ٢٠٠ پلەی تایبەت دەستنیشان کرا. به هه‌مان شێوه، هه‌موو كوتله و هاوپه‌یمانییه‌كان پشکی خۆیانیان به‌ر كه‌وت. ئەوان زیاتر سەرنجیان لە سەر بەدەستهێنانی دەستڕاگەیشتن بە پله تایبەتەکان بوو نەک وەرگرتنی پۆسته باڵاكانى کابینە وه‌زارییه‌كان. لایەنە سەرکەوتووەکانی دیکە هەموویان پشکی دادپەروەرانەی خۆیان لە پۆستە پلە تایبەتەکان قبووڵ کرد، لایەنگرانیان خستە لوتکەی ده‌سه‌ڵات له وه‌زاره‌ته‌كاندا.
ئێستا ڕەنگە لایەنەکان تێبگه‌ن كه ئەنجامى ئهم دابه‌شكارییه پڕۆسه‌ى به‌سیاسیكردنى دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت بوو، كه لە لایەکەوە ئەم سیاسەتە بووە هۆی خراپیى ئاڕاسته‌كردنى بودجەى گشتى و دروستكردنى بارگرانى له سه‌ر بودجه‌ى ده‌وڵه‌ت، له لایه‌كى تره‌وه بوونه هۆى خراپیی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری بە هۆی ئاڕاسته‌كردنى بڕێكى زۆرى مۆڵەت و گرێبه‌سته گشتییه‌كان به كه‌سانى ناشایسته و كه‌سانى وابه‌سته به سیاسییەكان. نموونه له ئاڕاسته‌كردنى ئهم گرێبه‌سته گشتییانه زۆرن، له‌وانه یه‌كێک له په‌رله‌مانتاره‌كان باسى دابینكردنى خواردنى ٧٠٠٠٠ زیندانیكراو له عێراقدا دەكات كه بۆ هه‌موو ڕۆژێک یازدە هه‌زار دینار دابین كراوه له بودجه‌ى ده‌وڵه‌ت بۆ هه‌ر زیندانییه‌ک بۆ سێ ژه‌م نانخواردن، گرێبه‌سته‌كه دراوه به كۆمپانیایه‌ک به شێوه‌یه‌كى یاسایى، به‌ڵام كاتێک بەدواداچوونی خواردنى زیندانیكراوان كراوە، بۆیان ده‌ركه‌وتبوو تێچووی هه‌رسێ ژه‌مه‌كه له باشترین حاڵه‌تدا لە چوار بۆ پێنج هه‌زار دینار تێپه‌ڕ ناكات[17]. كاتێكێش ویستوویانە لێپرسینه‌وه له كۆمپانیاكه و چۆنێتیى پێدانى گرێبه‌سته‌كه بكه‌ن، بۆیان دەركەوتبوو گرووپێكى سیاسیى باڵا له پشتیه‌وه هه‌یه.
لە وەزارەتی تەندروستیی عێراق، نزیکەی ٤٠٪ی بودجەی ساڵانەی حکومەتی فیدراڵی بۆ هاوردەکردنی دەرمان لە ڕێگەی پڕۆسەیه‌كى گەندەڵیی سیستماتیكه‌وه تەرخان دەکرێت. ئەو کۆمپانیایانەى کە پەیوەندیی بەهێزیان له‌گه‌ڵ گرووپه سیاسییه‌كان هه‌یه، گرێبەستەکان دەبەنەوە. لە کۆتاییدا سوود بە چه‌ند لایەنێكى سیاسیی دیاریكراو دەگەیەنن[18]. تێچووی ئەم جۆرە مامەڵە دەرمانسازییانە دەتوانێت بگاتە نزیکەی سێ ملیار دۆلاری ئەمەریکی لە ساڵێکدا.
لە عێراقدا کێبەرکێ بۆ بەدەستهێنانی گرێبەستی گشتی لە ڕووی تیۆرییەوە کراوەیە بۆ هەمووان، بەڵام لە پراکتیکدا ده‌درێت بەو کەسانەی کە پەیوەندییان لەگەڵ نوخبەی دەسەڵاتداردا هەیە[19]. بە شێوەیەکی ئاسایی ئەم جۆرە قۆرخکارییە دەستکردە پەیوەندیی بە “ئیمتیازاتی سیاسییەوە” هەیە، کە سه‌رۆكى پێشووی ده‌سته‌ى ده‌ستپاكیى عێراق ڕه‌حیم العگیلى كه پێشتر دادوه‌ر بووه، بە “الفساد المقنن” واته بە گەندەڵی یاسایی ناوزه‌دى کردووە. ئه‌و دادوه‌ره ڕوونی كرده‌وه کە وا «هەر لایەنێکی سیاسی لە کابینەی حکومەتدا وەزیرێک يان زياترى هەیە، یان كۆمه‌ڵێک پله‌ى تایبه‌تى بۆ ته‌رخان كراوه، هەریەکەش هەوڵ دەدات زۆرترین پارەی تەرخانکراو بۆ بەشی ئەو وەزاره‌ته بێت. جگە لەوەش، هەر وەزارەتێک لە لایەن زۆرێک لە پلە تایبەتەکانەوە کۆنترۆڵ كراوە کە سەر بە گرووپە سیاسییەکانن. گرێبەست یان مۆڵەتی وەزارەت دەدرێت بەو بازرگانانەی کە پەیوەندییان بە گرووپی سیاسیی خۆیەوە هەیە[20]».
ئه‌مانه ته‌نها له ناو وه‌زاره‌ته‌كانیش ئەنجام نادرێن، به‌ڵكوو درێژ بووه‌ته‌وه بۆ ده‌سته‌كان، بۆ نموونه ئه‌ندازیارێک باسی له ته‌رخانكردنى زه‌وى كرد له لایه‌ن ده‌سته‌ى هاندانى وه‌به‌رهێنانه‌وه بۆ كۆمپانیاكان و وتى: ئێمه خانوومان كردووه بۆ كۆمه‌ڵێک خه‌ڵكى كه‌مده‌رامه‌ت و زه‌وییه‌كه‌مان به نرخێكى ڕه‌مزى له حكومه‌ت وه‌رگرتووە و خانووه‌كان به هه‌رزانترین كەرستە و نزمترین كواڵتى دروست كردووه، كە هه‌ر خانوویه‌ک بڕى هەژدە هەزار دۆلاری ئەمەریکیی تێچووە، به‌ڵام هه‌ر خانوویه‌ک فراوشراوە به بڕى هەشتا هەزار دۆلاری ئەمەریکی به هاوڵاتى. واته له هه‌موو حاڵه‌ته‌كاندا هاوڵاتى باجه‌كه‌ى داوه[21]. ئه‌مه‌ش پاش ڕێكکه‌وتنى كۆمپانیاكه له‌گه‌ڵ كه‌سانى سیاسى بۆ ئه‌نجامدانى كاره‌كه كه كه‌سه‌كان له پله‌ى باڵاى ناو حزبى ده‌سه‌ڵاتن.
یه‌كێک له خاوه‌نكاره‌كان پێى وایه ئه‌گه‌ر به‌شى كه‌سانى سیاسى نه‌دات یان گرووپێكى سیاسى له پشتیه‌وه نه‌بێت، ئه‌وه هیچى بۆ ناكرێت. ئه‌و ده‌ڵێت: “من ئه‌زموونم هه‌یه و كارگه‌م هه‌بووه ئێستا داخراوه و ناتوانم كارى تێدا بكه‌م، له به‌ر هۆكارى ئه‌وه‌ى نه‌متوانى خۆم پاڵپشت بكه‌م به كه‌سانى سیاسى”، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: “ده‌وڵه‌مه‌ندبوون لێره كارێكه تێچووى كه‌مه، بۆ نموونه ئیشی خانووبه‌ره ئاسانه، تۆ زه‌وییه‌ک وه‌رده‌گریت به نرخێكی ڕه‌مزى، دواتر ده‌یكه‌ت به شوقه و خانوو، به دوو تا چوار به‌رامبه‌ر و قازانج ده‌یفرۆشیته‌وه. یان بازرگانى تێچووى زۆر كه‌مه، وه‌ک هێنانى شتومه‌ک له وڵاتێكه‌وه بۆ عێراق و گرتنى گرووپێكى سیاسیى دیاریكراو كه پشتت بگرن”[22].
به‌ڵام له پرسیارى ئه‌وه‌ى كه ئایا ئه‌گه‌ر پله تایبه‌ته‌كان گرێبه‌ستێک بده‌نه كۆمپانیایه‌ک، به‌ڵام وه‌زیر ڕه‌خنه‌ى هه‌بێت و ڕه‌زامه‌ند نه‌بێت، له‌م باره‌یه‌وه وه‌زیرێكى پێشوو وتى: «خۆم ئه‌و كاره‌م كردووه (واته نه‌مویست گرێبه‌ست بده‌مه ئه‌و كۆمپانیا دیاریكراوه)، به‌ڵام نامەی زۆر خراپ و هه‌ڕه‌شه‌ئامێزم بۆ هاتووه و بۆیه نه‌متوانى به‌ره‌نگاریان ببمه‌وه[23]». له عێراق له وه‌زاره‌تى بازرگانیدا هه‌مان كێشه هه‌بوو كاتێک به‌ڕێوه‌به‌ره گشتییه‌كان و وه‌زیر ڕه‌زامه‌ند نه‌بوون له سه‌ر پێدانى گرێبه‌سته‌كان به كه‌سانێک كه شایسته نه‌بوون به پێوه‌ر و ڕێنماییه به‌ركارەكانى وه‌زاره‌ت، به‌ڵام گرووپێكى ده‌ستڕۆیشتوو به هێزى چه‌كدارییه‌وه چوونه سه‌ریان و گرێبه‌سته‌كانیان وه‌رگرتبوو.
دکتۆر ڕێبوار كەريم پەرلەمانتار لە لیژنەی دەستپاکی، لە نێوان ساڵانی (٢٠١٨-٢٠٢٢) باسی ئەزموونی خۆی کرد بە خستنەڕووی نموونەیەک له دوو گرێبەست كه درابوو بە دوو کۆمپانیا لە فڕۆکەخانەی بەغدا لە ساڵی ٢٠١٨دا، وتی: «نامەیەکمان بۆ کاپتن ئێكس نارد بؤ ئەوەى سەردانى لیژنه‌كه‌مان بكات، پاشان چەند پرسیارێکمان ئاڕاسته کرد سەبارەت بەو گرێبەستانەی کە دراون بەم دوو کۆمپانیایە و بە هۆی زۆر هۆکارەوە گومانمان هەبوو، هه‌روه‌ها به وەڵامەكانى كاپتن ڕازی نەبووین. بۆیە ئێمە ڕێک کەوتین لە سەر ناردنی هەموو وردەکارییەکانی پەیوەست بەم دوو گرێبەستەوه. به‌ڵام دواى ماوه‌یه‌ک له چاوه‌ڕوانى، هیچ زانیارییەکی لەو بارەیەوە بۆ نەناردین، ئەویش بە هۆی هاودەنگیی فراکسیۆنە سیاسییەکان لەگەڵ ئەو کۆمپانیایانە، بەو مانایەیە کە کۆمپانیاکان پشکیان داوەتە سیاسەتمەداران[24]».
لە ئێستادا هەموو لایەنە سیاسییەکانی عێراق مەکتەبی ئابوورییان هەیە، ئێستا کۆمپانیای گەورە و بچووک و مامناوەندیان هه‌یه. زۆر جار بۆ بردنه‌وه‌ى گرێبه‌ستێک؛ كۆمپانیاكانى خۆیان بانگ ده‌كه‌ن بۆ كێبەركێ، واته ته‌نها مه‌به‌ست تێپه‌ڕاندنى ڕۆتین و ڕێڕه‌وه یاساییه‌كه‌یه. له‌م باره‌یه‌وه كه‌سێكى ئابووريناس وتى: «کە خۆم ئاگادارم بۆ پێدانى گرێبه‌ستێک به كۆمپانیایه‌كى دیاریكراو، کاتێک یازدە كۆمپانیاى گه‌وره و بچووک و مامناوه‌ند به‌شداریی كردووه، به‌ڵام زۆر جار بۆ یه‌ک كۆمپانیا ده‌رده‌چێت و كۆكردنه‌وه‌ى ئهم جۆره كۆمپانیایانه بۆ به‌ده‌ستهێنانى گرێبه‌ستێكى گەورە ته‌نها مه‌به‌ست تێپه‌ڕاندنى لایه‌نه یاساییه‌كه‌یه‌تى[25]».
له هه‌ندێ حاڵه‌تدا گرووپه سیاسییه‌كان هێز به‌كار ده‌هێنن و به ناوى بابه‌تى ئاسایشه‌وه گرێبه‌سته‌كان وه‌رده‌گرنه‌وه. بۆ نموونه؛ چه‌ندین گرێبه‌ست له عێراقدا له ئێستادا له ده‌ست گرووپى حزبوڵا (حزب الله) و میلیشاكانى تردان، به شێوه‌یه‌ک له ئێستادا زۆرێک له گرووپه‌كان كۆمپانیاى تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه و ڕاستەوخۆ خۆیان ده‌چنه كێبەركێكه‌وه و بە نموونە ئاوه‌دانكردنه‌وه، هێنانى شتومه‌ک و كشتوكاڵ، كه ته‌نانه‌ت له‌م دواییه‌شدا دروێنه‌ى ده‌غڵودان. زۆرێک له گرێبه‌سته گه‌وره و مامناوه‌نده‌كان لە ژێر كۆنترۆڵى هێزەکانی حەشدى شەعبیدایە[26].
لە پاڵ ئەمەشدا، زۆر جار مۆڵه‌ته‌كان دراون به كۆمپانیایه‌ک كه پێویسته پاره‌كه‌ى به‌شێكى بۆ حكومه‌ت بێت، به‌ڵام گرێبه‌سته‌كه به نادادپه‌روه‌ر دانراوه. بۆ نموونه؛ له هه‌رێمى كوردستان گرێبه‌ستی ئه‌نجامدانى كاروبارى گومرگەکان له سنووره‌كاندا به شێوه‌یه‌ک كراون كه نیشانه‌ى پرسیاریان له سه‌ره كه ئایا پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندیى گشتیى تێدا ڕه‌چاو كراوه یان زیانگه‌یاندنه به به‌رژه‌وه‌ندیى گشتى. زۆرێک له گرێبه‌سته‌كان له نێوان حكومه‌ت و كۆمپانیایه‌كى دیاریكراودا كراون بۆ ئه‌نجامدانى كارێک، كه به گوته‌ى به‌ڕێوه‌به‌رى یه‌كێک له خاڵه گومرگییه‌كان زۆر ئاسانه و به حكومه‌ت ده‌كرێت. بۆ نموونه؛ كێشانى ئۆتۆمۆبێلى بارهه‌ڵگر ئه‌ركێكى ته‌كنیكیى قورس نییه كه به حكومه‌ت نه‌كرێت، به‌ڵام ئهم كاره دراوه به كۆمپانیایه‌ک بۆ هه‌ر بارهه‌ڵگرێک نزیكه‌ى پازدە هەزار دینارى عێراقى وه‌رده‌گرێت و له‌و بڕه پاره‌یه به پێى گرێبه‌سته‌كه ته‌نها ٢٠٪ی بۆ حكومه‌ت ده‌بێت و٨٠٪ی بۆ كۆمپانیاكه ده‌بێت. به هه‌مان شێوه، زۆرێک له گرێبه‌سته‌كانى پشكنینى خواردن و كه‌ره‌سته‌كان كه دێنه ژووره‌وه؛ به تایبه‌تى كراون و دراون به كۆمپانیایه‌كى دیاریكراو، كه هه‌ر كارێک له‌مانه به بڕە پاره‌یه‌كى دیاریكراو ده‌كرێت. به هه‌مان شێوه‌ى سه‌ره‌وه، زۆربه‌یان ٢٠٪ی داهات بۆ حكومه‌ت و ٨٠٪ی بۆ كۆمپانیاكه ده‌چێت[27]. ئه‌گه‌ر بێت و له ڕووى یاساییه‌وه سه‌یرى بكه‌ین هیچ كێشه‌یه‌كیان نییه، به‌ڵام ئایا به گه‌نده‌ڵى داده‌نرێن؟ وةك لةسةرةورة ئاماذةمان ثيَدا كة يةكيَك لة ثيَوةرةكانى ليَكدانةوة و ناساندنى ضةمكى طةندةلَى بريتيية لة زيان طةياندن بةبةرذةوةندى طشتى، ئةطةر بةثيَى ئةم پێوه‌رة زیانگه‌یاند بێت به به‌رژه‌وه‌ندیى گشتى، بة شيَوةيةكى تر ئةم تيَوةرةگەندەڵی به هەموو کردارێک پێناسە دەکات کە زیان بە بەرژەوەندیی گشتی بگه‌یه‌نێت، ئیدی ئایا كاره‌كه یاسایى بێت یاخود نایاسایى بێت. لێره‌دا پێوه‌ره‌كه ئه‌وه‌یه كه ئایا له ئه‌نجامى ئه‌و كاره‌وه زیان بە به‌رژه‌وه‌ندیى گشتی گه‌یەنراوه؟ به‌ڵام پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه ئایا ئهم گرێبه‌ستانه له‌به‌رژه‌وه‌ندىى گشتى كراوون؟ به ڕوونى ئه‌مانه له به‌رژه‌وه‌ندیى گشتى نییه، چونكه سامانێكى زۆر كه‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گشت، بگره زیانگه‌یاندنه به به‌رژه‌وه‌ندیى گشتى. له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا وه‌ك له سه‌ره‌وه ئاماژمان پێدا شیکاری ئێمە بۆ چەمکی گەندەڵی ئەوە دەردەخات کە ڕەنگە ئه‌نجامدانى ئهم گرێبه‌ستانه به‌م شێوه‌یه مه‌به‌ستدار بێت وه‌ک بروكس ده‌ڵێت گه‌نده‌ڵى “كارێكى به‌مه‌به‌سته”[28]، هه‌روه‌ها تانزى پێى وایه کە ڕه‌نگه نه‌توانین گه‌نده‌ڵى پێناسه بكه‌ین، به‌ڵام ناسینه‌وه‌ى گران نییه[29]. بۆیه ده‌توانین ئهم كارانه به گەندەڵیى ڕێكخراو واته سیستماتیک بناسێنین، تەنانەت ئەگەر به ڕووكه‌شانه له چوارچێوه‌یه‌كى یاساییشدا كرابن، وەک لەو حاڵەتانەى سه‌ره‌وه‌دا باس کراوە. بەو پێیه‌ى ئێمه ده‌توانین به‌و ئه‌نجامه بگه‌ین كه ئه‌مه “ئیمتیاز”ە له سه‌ر حسابى ده‌رامه‌ته گشتییه‌كان و بۆ سوودی کەسی یان گرووپێكى دیاریكراو. بە واتایەکی تر: ئەو کەسانەی کە لەم جۆرە کارانەدا بەشدارن، بەرژەوەندیی گشتی بۆ توێژێکی دیاریکراوی کۆمەڵگە بە تایبەتی دەکەن. وەک هاكکرۆفت دەڵێت کە وا ئەمە به‌تایبه‌تكردنى ده‌رامه‌تى گشتییه[30]. به‌ڵام تاوه‌كوو نه‌چینه ناو ورده‌كارى و پشت ده‌رگا داخراوه‌كانى ئه‌وه‌ى چۆن كراوه و له به‌رژه‌وه‌ندیى كێ كراوه، ئاسانه نییه به یاسا بتوانرێت به گه‌نده‌ڵى له‌قه‌ڵه‌م بدرێت.
دەرئەنجام
بگه‌ڕێینه‌وه بۆ پرسیارى سه‌ره‌كیى توێژینه‌وه‌كه، كه ئایا ئهم نموونانه‌ى لای سه‌ره‌وه به گه‌نده‌ڵى هه‌ژمار ده‌كرێن له كاتێكدا کە به ڕێگه‌یه‌كى یاسایى ئەنجام دراون؟ شیکاری ئێمە بۆ چەمکی گەندەڵی ئەوە دەردەخات کە ئهم كرادارانه‌ى سه‌ره‌وه ئاماژه‌مان پێدان به‌شێوه‌یه‌كى مه‌به‌ستدار كراوون، ئه‌مه‌ش هاورایه له‌گه‌ڵ لێكدانه‌وه‌كه‌ى بروكس كه بڕواى وایه گه‌نده‌ڵى “كارێكى به‌مه‌به‌سته”، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ بۆچوونه‌كه‌ى تانزى دا پێك بێته‌وه كه پێى وایه ڕه‌نگه ئه‌سته‌م بیت به‌تیوه‌رى و به‌وردى ئه‌و كارانه ده‌ستنیشان بكه‌ین كه به گه‌نده‌ڵى داده‌نرێن، به‌ڵام له جیهانى پراكتیكدا ناسینه‌وه‌ى ئه‌وكرده‌وانه‌ى كه به‌گه‌نده‌ڵى داده‌نرێن گران نییه. بۆیه ده‌توانین ئهم كارانه به گەندەڵیى ڕێكخراو واته سیستماتیک بناسێنین، تەنانەت ئەگەر به ڕووكه‌شانه له چوارچێوه‌یه‌كى یاساییشدا كرابن، وەک لەو حاڵەتانەى سه‌ره‌وه‌دا باس کراوە. بەو پێیه‌ى ئێمه ده‌توانین به‌و ئه‌نجامه بگه‌ین كه ئه‌مه “ئیمتیاز”ە له سه‌ر حسابى ده‌رامه‌ته گشتییه‌كان و بۆ سوودی کەسی یان گرووپێكى دیاریكراو.
تێبینییه‌كى تر ئه‌وه‌یه ئهم کۆمپانیایانە هێزى دەستڕاگەیشتن بە ئیمتیازاتی جۆراوجۆریان پێ دراوه، به‌ڵام ئەگەر بە کەناڵە فەڕمییەکان یان پڕۆسەی کێبەرکێی شەفافدا تێپەڕێن، ئه‌سته‌م دەبوو ئهم ئیمتیازانەیان بەدەست بهێنایە. ئەم جۆرە دەستتێوەردان و مامەڵەی ئیمتیازاتانە وا دەکات کۆمپانیاکانی په‌یوه‌ندیدار به كه‌سانى سیاسییه‌وه سوودمەند بن لە سامانی گشتی و مامەڵەی ئیمتیازدار بەدەست بهێنن، چونکە ئەم جۆرە کۆمپانیایانە یان ڕاستەوخۆ خاوەندارێتیی لایەنە سیاسییەکانن، یان لە ژێر کاریگەریی لایەنە سیاسییەکاندان. لە هەموو ئەو حاڵەتانەی باس کران، پاره و سه‌رمایه‌ى یاسایی بۆ خۆیان و لایەنە سیاسییەکان بەدەست دێنن، به‌ڵام ئێمه ده‌توانین به گه‌نده‌ڵیى سیستماتیک پۆلێنیان بكه‌ین، نەک لە بەر ئەوەی نایاسایین، بەڵکوو لە بەر ئەوەی دەستڕاگەیشتنە بە سەرچاوە گشتییەکان بە ئیمتیازات؛ لە سەر حسابی ده‌رامه‌تى گشتییە. ئهم جۆره ئیمتیازاتانه بۆ کەسانی دیکە ڕەت دەکرێتەوە. ئهم كرده‌وانه‌ش بریتین له خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و کێبەرکێی نادادپەروەرانە بۆ قازانجی کەسی یان گرووپێكى دیاریكراو له سه‌ر حسابى گشتى. له كۆتا خاڵدا ده‌توانین بڵیین کە وا پێناسه‌كردنى ئهم كرده‌وانه به گه‌نده‌ڵى و به یاسا له ئێستادا ڕه‌نگه ئه‌سته‌م بێت، به‌ڵام چونكه كارێكى به‌مه‌به‌ست و فێڵكردنه له یاسا، ئەوا وه‌ک تانزى دەڵێت ناسینةوةى ئهم جۆره گه‌نده‌ڵییە ڕێكخراوانه ئه‌سته‌م نییه.
[1] Abdulai, Abdul‐Gafaru. “Political will in combating corruption in developing and transition economies: A comparative study of Singapore, Hong Kong and Ghana.” Journal of Financial Crime 16, no. 4 (2009): 387-417.
[2] World Bank (1997) Helping countries combat corruption: the role of the World
Bank. Available at: http://www1.worldbank.org/publicsector/anticorrupt/corruptn/corrptn.pdf
(Accessed: 20 Oct 2023). The definition available at http://www.transparency.org/what-is-corruption/#define, without providing the
years and date (Accessed: 20 Oct 2023).
[3] Friedrich, Carl J. “Corruption concepts in historical perspective.” In Political Corruption, pp. 15-24. Routledge, 2017.
[4] Williams, Robert. “New concepts for old?.” Third World Quarterly 20, no. 3 (1999): 503-513.
[5] Scott, Comparative political corruption. Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. J.C. (1972)
[6] Heidenheimer, Arnold J., and Michael Johnston, eds. Political corruption: Concepts and contexts. Vol. 1. Transaction Publishers, 2011.
[7] Gardiner, John. “Defining corruption.” In Political corruption, pp. 25-40. Routledge, 2017.
[8] Peters, John G., and Susan Welch. “Political corruption in America: a search for definitions and a theory, or if political corruption is in the mainstream of American politics why is it not in the mainstream of American politics research?.” American Political Science Review 72, no. 3 (1978): 974-984.
[9] Gallie, Walter Bryce. “Art as an essentially contested concept.” The Philosophical Quarterly (1950-) 6, no. 23 (1956): 97-114.
[10] Williams, Robert. “Explaining corruption.” Cheltenham: Elgar (2000).
[11] Tanzi, Vito. “Corruption around the world: Causes, consequences, scope, and cures.” Staff papers 45, no. 4 (1998): 559-594.
[12] Brooks, Robert C. “The nature of political corruption.” Political science quarterly 24, no. 1 (1909): 1-22.
[13] Anderson, Liam, and Gareth Stansfield. The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy or Division?. St. Martin’s Press, 2014.
[14] Al-Shadeedi, Hamzeh, and Erwin Van Veen. “Iraq’s adolescent democracy.” In CRU report, p. 13. 2020.
[15] Dodge, Toby, and Renad Mansour. “Politically sanctioned corruption and barriers to reform in Iraq.” London: Chatham House. https://www. chathamhouse. org/sites/default/files/2021-06/2021-06-17-politically-sanctioned-corruptioniraq-dodge-mansour. pdf (accessed August 25, 2021) (2021).
[16] Ibid.
[17] چاوپێكەوتنى نووسه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌ندامێكى لیژنه‌ى ده‌ستپاكیى په‌رله‌مانى عێراق، له ڕێکەوتی 20/9/2023.
[18] Jiyad, Sajad. “Corruption Is Strangling Iraq. (2022).” Available on: https://tcf.org/content/report/corruption-is-strangling-iraq/ accessed at 20 Nov 2023.
[19] Sawaan, Haithem Kareem. “The corruption of political elites in Iraq–an economic analysis.” Contemporary Arab Affairs 5, no. 1 (2012): 107-127.
[20] چاوپێكه‌وتنى توێژه‌ر له‌گه‌ڵ سه‌رۆكى ده‌سته‌ى ده‌ستپاكیى عێراق، له ڕێکەوتی 112//2015.
[21] چاوپێكه‌وتنى توێژه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌ندازیارێک كه له پڕۆژه‌یه‌ک كارى ده‌كرد و زانیاریى له سه‌ر كۆى پڕۆسه‌كه هه‌بوو، له ڕێکەوتی 11/2023.
[22] چاوپێكه‌وتنى توێژه‌ر له‌گه‌ڵ خاوەنکارێک كه له پڕۆژه‌یه‌ک كارى ده‌كرد و زانیاریى له سه‌ر كۆى پڕۆسه‌كه هه‌بوو، لە 9/5/2022.
[23] Dodge, Toby, and Renad Mansour, Ibid.
[24] چاوپێكەوتنى نووسه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌ندامێكى لیژنه‌ى ده‌ستپاكیى په‌رله‌مانى عێراق د. ڕێبوار كەريم، له ڕێکەوتی 2/10/2023.
[25] چاوپێكەوتنى نووسه‌ر له‌گه‌ڵ ئابووریناسێكى سه‌ربه‌خۆ ، له ڕێکەوتی 9 /2022.
[26] Michael Knights, Iraq Is Quietly Falling Apart, 2023. Available on Internet: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/iraq-quietly-falling-apart. Accessed at: 20 November 2023.
[27] Abdullah, Sarwar, and Tim Gray. “White collar crimes and corruption at border crossings in the Kurdistan Region in Iraq: Causes, effects and challenges for reform.” Journal of Kurdistani for Strategic Studies (2022).
[28] Brooks, Robert C. “The nature of political corruption.” Political science quarterly 24, no. 1 (1909): 1-22.
[29] Tanzi, Vito. “Corruption around the world: Causes, consequences, scope, and cures.” Staff papers 45, no. 4 (1998): 559-594.
[30] Hutchcroft, Paul D. “The politics of privilege: Rents and corruption in Asia.” In Political Corruption, pp. 489-512. Routledge, 2017.
