كوردی
هەرێمی سوننە، هەل و تەگەرەکانی بەدیهاتنی
یاسین تەها
بەرایی
لەگەڵ ڕاگەیاندنی سەركەوتنی جۆ بایدن لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمەریكا، جارێكی تر پرسی دابەشكردنی كارگێڕی و سیاسیی عێراق لەسەر بنەمای هەرێم؛ بووە جێگەی مشتومڕی پاڵپشت و نەیارەكانی پڕۆژەكە. ڕیشەی ئەم گفتوگۆیە دەگەڕێتەوە بۆ پێشنیارێكی جۆ بایدن، كە ساڵی 2006 خستوویەتیە ڕوو بۆ دابەشكردنی عێراق بەسەر سێ هەرێمی فیدراڵدا بۆ هەر سێ پێكهاتەی: شیعە، سوننە، كورد. لەم توێژینەوەیەدا باس لە “هەرێمی سوننە” دەكەین وەك ئەگەرێكی گریمانكراو، لە كاتێكدا هەندێ لە سیاسییەكانی ئەم پێكهاتەیە سەركەوتنی “جۆ بایدن”یان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بە دەرفەت زانی تا جارێكی تر داوای زیندووكردنەوەی فیدرالیزمی سوننە بكەن([i]).
پێگەی عێراق لە دنیای سوننەگەریدا
لە خەیاڵدانی زۆرینەی جەماوەری عەرەبی سوننەدا، عێراق قەڵای سوننەگەریی عەرەبییە، زۆر جاریش وتەزایەك بە بەڵگە دەهێننەوە كە دەدرێتە پاڵ عومەری كوڕی خەتاب: “عێراق كەلـلەسەری عەرەب و ڕمی خوایە…” ([ii])، جگە لەمەش ئەم وڵاتە بەكردەیی بۆ پێنج سەدە (٧٥٠-١٢٥٨ز) لانكەی خەلافەتى عەبباسیى سوننە بووە كە پانتاییەكی گەورە لە كولتووری سوننەگەری داگیر دەكات و دوژمن و بەرهەڵستكاری سەرەكیی عەلەوییەكان بوون. لە كۆی چوار مەزهەبی سەرەكیی سوننە (مالیكی، حەنەفی، شافیعی، حەنبەلی)، سیان لەوانە لە عێراقدا چەكەرەیان كردووە و پەلیان هاویشتووە، تەنها ئیمام مالیك نەبێت كە لە شاری مەدینە ژیاوە. لە مێژووی نوێشدا عێراق بووەتە پاشكۆ و جێگە نفوزی دەوڵەتی عوسمانی (١٥٣٤-١٩١٨ز) كە توركی سوننەی حەنەفی بوون و نزیكەی نیوسەدەش حوكمڕانی بەغداى پایتەخت بوون (١٨٣١-١٩١٧ز)، نەک هەر ئەوە، بەڵکوو عوسمانییەكان عێراقیان وەکوو بنکەیەکى بەرەنگاربوونەوەى دەسەڵاتى شیعە سەفەوییەکانى ئێران بەکار هێناوە و هێڵی بەرگریكردنیان بووە بەرامبەر پەلكێشانی سیاسی و جوگرافیی شیعەی سەفەوی بەرەو عێراق([iii])، بەو پێیەی دەیان مەزارگە و زیارەتگای پیرۆزی شیعەی تێدایە و لە ئێستادا بە 170 مەزار تۆمار كراون([iv])، ئەمانەش هۆكارێكن بۆ جۆشدانی گیانی شیعەگەری و هەمیشە جێگە بایەخی شیعە ئێرانییەكان و سەفەوییەكان بووە([v]).
بە هۆی ئەوەشی لە ئایینزای سوننەدا حوكمڕان پاڵپشتیكراو و قبوڵكراوە، مەگەر كوفری گەورەی لێ دەربكەوێت([vi])، زۆر جار تای تەرازوو بەلای سوننەكاندا شكاوەتەوە كە لە دەسەڵاتدارانی عێراقەوە نزیك بوون. لە مێژووی نوێی ئەم وڵاتەدا و لە سەردەمی پاشایەتی كە بنەماڵەى هاشمى بوون، لە کۆى ٥٧ کابینەى وەزاریی كۆی قۆناغەكە (١٩٢١-١٩٥٨)، تەنها چوار جار چانس بەر كەسایەتییە شیعەكان كەوتووە كە سەرۆكایەتیی حكومەت بكەن (ساڵح جەبر، حسێن سەدر، فازڵ جەمالى، عەبدولوەهاب مەرجان)، ئەو 53 كابینەكەی تر لایەن کەسایەتییە سوننەکانەوە سەرۆكایەتی كراون([vii]). لە ماوەی چل ساڵی سەردەمی کۆمارییشدا (1963-2003) كە دەوروبەری 20 كابینەی وەزاریی پێك هاتووە، تەنها حەوت سەرۆکوەزیران بە ڕەچەڵەک لە تایفەى شیعە بوون (ساڵح جەبر – 1947، محەمەد سەدر – 1948، فازڵ جەمالی – 1953، عەبدولوەهاب مەرجان – 1954، ناجی تالب – 1967، سەعدون حەمادی – 1991([viii])، لەگەڵ محەمەد حەمزە زوبەیدی – 1993([ix]). هیچ لەم سەرۆکوەزیرانانەش باکگراوەندى مەزهەبى و تایفییان نەبووە و تەنها بە ڕەچەڵەک و تایفە لەسەر شیعە ئەژمارن. ئەگەر ئەمە ورد بكەیتەوە، بۆ جومگە گرنگەكانی دەوڵەتیش لە خوارەوە، كۆنترۆڵی گیانی سوننەگەریی زۆر ئاشكراتر و زەقتر بووە، تێكڕای ئەمەش وای کرد شوناسى عێراق بە پێچەوانەى واقیعە دیمۆگرافییەکەى لە بەرژەوەندیى سوننە یەکلایى ببێتەوە و ئەم تایفەیە شەرعیەتێكی مێژوویی بۆ خۆیان دروست بكەن لەمافی حوكمڕانیكردنی وڵات، بەتایبەت پاش ئەوەی سەددام حسێن بەزەبروزەنگ زۆر لە هێما و سیمبول و لانكە شیعییەكانی لە عێراقدا كاڵ كردەوە، بەتایبەت سرووتە ئایینییەكان كە مەترسی بوون لەسەر وێناكردنی شوناسێكی شیعی بۆ وڵاتەكە([x]).
دژایەتیی عەرەبی سوننە بۆ پڕۆژەی فیدراڵی
لە 9 نیسانی 2003، لەگەڵ كەوتنی ڕژێمی سەددام حسێندا، سوننەی ناوچە عەرەبنشینەكان لەپڕدا لە حوكمڕانیی سەردەمی بەعسەوە بوونە كەمینەیەكی “بێزراو”، لە ڕێكخستنەوەی بارودۆخی وڵاتدا بەپێی پێوەرە ئەمەریكییەكان (CPA)، بەبێ بوونی هیچ ئامارێكی دانپێدانراوی ورد و دانپێدانراو، ڕێژەی نوێنەرایەتیی عەرەبی سوننەی لە ئەنجوومەنی كاتیی فرمانڕەوادا بە 22%ی خەڵكی عێراق دیاری كرد، بەرامبەر بە 55% بۆ شیعە و 19% كورد و 3% بۆ توركمان و پێكهاتەكانی تر([xi])، بەم پێیەش سوننەكان لە حوكمڕانەوە بوونە كەمایەتی، لە كاتێكدا بەر لە 2003 سیما و پایەكانی دەوڵەت لەژێر هەژموونی ئەم تایفەیەدا بوو، دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكاش ڕێژەیانی بە 32% بۆ 37% خەمڵاندبوو([xii]). لەو كاتەشی سوننەكان لە گێژاوی داڕمان و لەژێر كاریگەریی لێكەوتەی گۆڕانی سروشت و ماكی دەوڵەتدا بوون، هەروەها یاساكانی لە چەشنی “ڕیشەكێشكردنی بەعس” بڕستی لێ بڕیبوون، كورد كەوتنە پێداگریكردن لەسەر چەسپاندنی سیستمی فیدراڵی (2005)، شیعەكانیش بە هۆی ئەو هەستی ستەملێكردن و خۆخواردنەوەی هەیانبوو، ئەمادە نەبوون بگەڕێنەوە بۆ دۆخی پێشوو بە هەر نرخێك بووە، بەم پێیەش سوننەكان بەتەنها و تەریك دژ بە گۆڕانكارییە گەورەكان مانەوە، كە سەرەكیترینیان دابەشكردنی دەوڵەت بوو لەسەر بنەمای هەرێمی جیاجیا([xiii])، هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ترسی زۆری ئەم پێكهاتەیە لە پەراوێزخستن و پووكانەوە لەژێر دەست و پێی زۆرینەی شیعە و كورد كە لە سەردەمی ئۆپۆزسیۆن و هەوڵدان بۆ گۆڕینی ڕژێمی سەددامەوە لە ساڵانی نەوەدەكان پلان و درووشم و پێداگرییان لەسەر بەفیدراڵیكردن و بەهەرێمكردنی دەوڵەت هەبوو([xiv]). جگە لەوەش پڕۆسەی سیاسی پاش 2003؛ لەسەر ململانێ و ناکۆکیی توندى نێوان شیعە و سوننە بنیات نرا([xv])، لەمەشدا سوننەكان خۆیان بەبێ پشتوپەنا و لاواز دەبینی، بەتایبەت كە بە فەرمانی بریمەر 400 هەزار كارمەندی دەزگا ئەمنییەكانی سەددام كە زۆرینەیان لەوان بوون؛ نێردرانە ماڵەوە([xvi])، ئەمە جگە لەوەی زۆر جار ئۆباڵی سەردەمی دیكتاتۆریەتیان دەخرایە ئەستۆ. هەر لە میانەی نكوڵیكردن و هەوڵی بەرگرتن لەم دۆخە نوێیەش، بەشێکی زۆری وزە و توانا مرۆییەكانی ناوچە سوننەنشینەكان چوونە ڕیزی ڕێکخراوى ئەلقاعیدە و گرووپە چەکدارە یاخییەکانی تر، بەنیازى ڕاگرتنی میلی گۆڕانكارییەكان. ناوچە سوننەكان ڕق و توڕەیی زۆری خۆیان بەسەر ئەمەریكییەكاندا ڕژاند كە هۆكاری داڕمانی پێگە و شكۆی ئەوان بوون، بەتایبەت لە فەلوجە و ئەنبار و ڕۆژئاوای عێراق و پشتێنەی بەغدا كە بەشێكی ناو نرابوو “سێگۆشەی مەرگ”([xvii]).
پڕۆژەی داعش و پڕۆژەی سوننە
لە ساڵی 2014 كە داعش 1/3-ی خاكی عێراقی گرت، ناوچە سوننەنشینەكانی عێراق لە موسڵ و سەلاحەدین و ئەنبار بەم جۆرە پەرتەوازە و دابەش بوو، هەندێكی بوو بە ناوچەی قەڵەمڕەوی داعش، هەندێكی تری بوو بە سەربازگەی حكومەت و میلیشیا چەكدارە پاڵپشتەكانی، هەندێكی تری بوون بە ناوچەی ڕووبەڕووبوونەوە و خەڵكەكەی ئاوارە بوون و ژێرخانەكەی داڕما([xviii])، ئەمەش سوننەکانى خستە بەردەم بارودۆخێکى نوێ. سەرەتا بەشێکى بەرچاو لە سوننەکان وەک هۆیەک بۆ ڕزگاربوون لە حوکمى تایفەى شیعە مامەڵەیان لەگەڵ داعش کرد و هەندێ لە سەرکردەکانى ئەم پێکهاتەیەش پەلکێشانى داعشیان بە “شۆڕش” دایە قەڵەم([xix])، بەڵام بە ڕاگەیاندنى پڕۆژەى خەلافەت لە لایەک و کارە نامرۆیى و پڕ وەحشیگەرییەکانى ڕێکخراوەکە لە ناوچە سوننەکان، دەریخست پڕۆژەى داعش پڕۆژەى سوننەگەرى نییە بەو ستایلەى جموجووڵى جەماوەریى سوننەکان دەیویست (خۆپیشاندان و مانگرتنەکانى ٢٠١١ لە پارێزگا سوننەکان، بەتایبەت ئەنبار)، بەڵکە پڕۆژەى حوکمێکى ئایینیى خۆسەپێنى توندوتیژى شمولییە کە جێگاى نوێنەرایەتیى تایفیى تێدا نابێتەوە و بەکەڵکى ژیانکردن نایەت([xx]). هاوتەریب لەم بێهیوابوونە لە داعش، ناوچە سوننەکان یەخانگیرى زۆر ئاڵۆزى و لەمپەڕی تر بوونەوە کە زەقترینیان زیادەرۆییەکانى حەشدى شەعبى و وێرانبوونى شارەکانیان بوو کە لە زۆر ڕاپۆرتى نێودەوڵەتیدا تۆمار کراوە([xxi]).
هەرێمى سوننە وەک بژاردە
باوترین بژاردە کە زۆر جار وەک چارەسەرێک بۆ دۆخى سوننەى عێراق دەخرێتە ڕوو، دروستکردنى هەرێمێکە بۆ ئەم پێکهاتەیە لەسەر بنەماى ئیدارى یان سیاسى و هەندێک جاریش دەوترێت تایفى لە شێوەى هەرێمى کوردستان. ئەم هەرێمە گریمانکراوەش کە باس دەکرێت و هەڵهێنجراوى خوێندنەوەى مادەکانى ١ و ١١٧-١١٩ دەستوورى ساڵى ٢٠٠٥-ى عێراقە، بەشێک بوو لە پڕۆژەکەى بایدن(٢٠٠٦)، بۆ یەکەم جاریش لە ٢٠٠٤ لەلایەن پارێزگارى ئەنبارەوە بانگەشەى بۆ کرا، پاشان ڕێبەرى ناسراوى سوننە عەدنان دلێمى لە زنجیرەوتارێکدا لە ساڵى ٢٠١٠ كەوتە بانگەشە بۆ كردنی، بەدواى ئەوەشدا لە ساڵانى ٢٠١١ بەدواوە هەر سێ پارێزگاى دیالە، نەینەوا، سەلاحەدین بە شێوەى کردەنى لە ڕێگاى ئەنجوومەنەکانیانەوە هەوڵى دروستکردنى هەرێمیان دا([xxii])، بەڵام ئەم هەوڵانە و هەوڵی ترى هاوشێوە لە ناوەڕاست و باشوورى عێراق بەتوندى لەلایەن نوورى مالیکیى سەرۆکوەزیرانەوە بە پاساوى سیاسى ڕەت کرانەوە([xxiii])، لە کاتێکدا ئەركى ياسايی سەرۆکوەزیران ڕەوانەکردنى ئەو داواكاریيانەیە بۆ کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکان تا ڕاڕەوى دەستوورى خۆى وەربگرێت، بە مەرجێک لە ١/٣ ئەندامانى ئەنجوومەنى پارێزگا یان ١/١٠ دەنگدەرانى پارێزگاکەوە سەرچاوەى گرتبێت و لە هیچ حاڵەتێكدا سەرۆكوەزیران مافى ڕەتکردنەوە یان ڕاگرتنى نییە([xxiv]).
هاندەرە نوێیەکانى هەرێمى سوننە
لەپاش دەرچوونى بڕیارى دەرکردنى هێزەکانى ئەمەریکا لە عێراق لە دەستپێکى ٢٠٢٠ و لەژێر کاریگەریی لێکەوتەکانى کوشتنى قاسمى سلێمانى و ئەبو مەهدى، بەبێ ڕەچاوکردنى خواست و هەڵوێستى سوننە یان پرس پێكردنیان لە بارەی ئەو بڕیارە چارەنووسسازە، جارێکی تر باسکردن لە دروستکردنى هەرێم وەک چارەسەر دەرکەوتەوە([xxv])، بەتایبەت هێزەکانى ئەمەریکا زیاتر بنکە و بارەگاکانیان لە ناوچە سوننەکاندایە، هەندێک لایەنیش هەرێمی سوننەیان بۆ ئەوە دەوێت ببێتە گەرەنتی بۆ ڕێگرتن لە گەیشتنى ئێران بە دەریاى سپیى ناوەڕاست([xxvi])، یان ببێتە ڕاڕەوێک بۆ هەناردەکردنى نەوت و گازى وڵاتانى کەنداو بۆ تورکیا و وڵاتانى ئەورووپا([xxvii])، ئەمە جگە لە بێزاریى سوننەکان لە خۆسەپاندنى هێزە چەکدارەکانى حەشدى شەعبى لە ناوچەكانی جەماوەرەكەیان([xxviii]) کە زۆر جار قەسابخانەى لە چەشنى ئەوەى گوندى “فرحاتیه”ى لێ دەکەوێتەوە لە سەلاحەدین کە ٨ کەسى تێدا بووە قوربانى(ئۆکتۆبەرى ٢٠٢٠) و هەندێ ڕێکخراوى مافى مرۆڤ بزووتنەوەى عەسایبیان تۆمەتبار کرد بە ئەنجامدانی([xxix]). هەر كاتیش پرسی باسی كشانەوەی ئەمەریكا لە عێراق بێتە گۆڕێ، مەترسییەكان لە پەرەگرتنی نفوزی ئێرانی پاڵ بە داواكارییەكانی هەرێمی سوننەوە دەنێت ([xxx]).
لەمپەر و ڕێگرییەکان
بژاردەى هەرێمى سوننە کە وەک چارەسەر باس دەکرێت و لەگەڵ هاتنى بایدندا زیاتر ژیاوەتەوە، بژاردەیەکى ئاڵۆز و پڕ لە کێشە و گرفتە، هەر لەبەر ئەمەش لەلایەن هەندێ لە چالاکانى سوننە خۆیانەوە زیاتر بە “وەهم” لەقەڵەم دەدرێت تا ئەوەى ئەگەرى بەدیهاتنى هەبێت([xxxi])، هەندێک لەو ڕێگرییانەش جێگەى هەڵوەستە و ئاماژەپێکردنن و بەم جۆرەی خوارەوەن.
– ڤیتۆى شیعە
باوەڕێکى زاڵ هەیە کە شیعەکانى عێراق، لەسەروو ئەوانیشەوە دەسەڵاتدارانى ئێران، ڕێگر بن لە دروستکردنى هەرێمێک لەسەر بنەماى شوناسى تایفى بۆ سوننە لەسەر خاكی عێراق، ئەمەش پاساو و هۆکارى زۆرى هەیە، لەوانەش: ترس لە پێکدادانى سەربازیى هەرێمی سوننە و دراوسێ شیعەكانیان، ئەگەرى پەلکێشانى سعودیە و ئیمارات بۆ هەرێمەکە كە دوو دەوڵەتی نەیاری شیعەن، ئەمە جگە لە خواستى هەندێ لە لایەنە شیعەکان، بۆ هێشتنەوەى عێراق بە ناوەندی لەژێر هەژموونى شیعەدا. بەو پێیەشى ئەم بیرۆکەیە پێشتر لەلایەن جۆ بایدنەوە پاڵپشتى کراوە، تابۆیەکى ڕەش و بێزراو دەبێت بۆ ئێرانییەکان کە دژایەتیى هەموو بژاردەیەکى ئەمەریکى لە لایان بووە بە نەریت، لەم میانەیەشدا میدیاکانى سوپاى پاسداران گرنگی بەو لێدوان و شیكارانە دەدەن كە پڕۆژەى هەرێمى سوننە بە “جێگرەوەى داعش” و “پڕۆژەیەكی تایفى” وێنا دەكەن([xxxii]).
– سنوور و ناوەرۆکى هەرێمەکە
هێزە سوننەکان زۆر جار لە گوتارەکانیاندا هێز و سەنگى خۆیان پەیوەست دەکەن بە شەش پارێزگاوە (نەینەوا، سەلاحەدین، دیالە، ئەنبار، کەرکووک، بەغدا)، لە سەردەمى مالیکییشدا لە ئەدەبیاتى سوننەکاندا بە “شەش پارێزگا ڕاپەڕیوەکە” دەناسران([xxxiii])، بەڵام نەخشەى جوگرافى دەریدەخات سەرجەم ئەم پارێزگایانەش سنوورى تێکەڵ و کێشەلەسەریان هەیە لەگەڵ کورد و سوننە، هەشیانە وەک کەرکووک، سەراپا پارێزگاى کێشەلەسەرە و بەر مادەى ١٤٠ دەستوور دەکەوێت([xxxiv]).
ـ سەرکردایەتى و پایتەخت
زۆر باس دەکرێت کە ئەنبار شیاوە بۆ ئەوەى ببێتە چەقى هەرێمى سوننە، لەم پارێزگایەشدا گاز و سامانى سروشتیى زۆر هەن (٥٣ ترلیۆن مەتر سێجا گاز) کە دەشێت قەرەبووى كێشەی سەرچاوەى دارایی ئەم هەرێمە بکەنەوە([xxxv])، بەڵام لە ئێستادا لە نەینەواش جموجووڵ و داوکاریی هەیە بۆ ئەوەى هەرێمى کارگێڕى دروست بکەن لەسەر بنەماى کارگێڕى نەک مەزهەبى و شوناسى پێکهاتەیی([xxxvi])، جگە لەمەش پەرتەوازەیی سیمایەکى زاڵى سوننەى عێراقە و لە ئێستادا سیمای سەرەكیی ژیانی سیاسی لەناو سوننەی عێراق؛ دوو خاڵى سەرەکییە: بزربوونی دەسەڵاتێكی ناوەندی و ئاوابوونی كێشەی هاوبەش كە بزاوتی عەرەبی سوننە ئاراستە بكات، لەگەڵ دابەشبوون و كەرتبوونی سەركردایەتی و شوناسی هێزە سوننەكان بۆ هێزی لۆكاڵی كە هەریەك گوزارشت لە پارێزگایەك یان دەڤەرێكی جوگرافی دەكات و هەریەك لەو هێزانەش یان سیاسیی ناسراو یان سەرۆكهۆز یان سەرمایەدار ئاڕاستەیان دەكات ([xxxvii]).
عەرەبە سوننەکان چەندین جەمسەرگیرى ناوچەیى و خێڵەکییان هەیە، بەتایبەت لەناو هۆزەکانى ئەنبار و سەلاحەدین و نەینەوا. هەر چى عەشایەرى ئەنبارە خۆیان بە شیاوتر دەزانن بۆ ڕێبەرایەتیى سوننە، بەو پێیەى یەکەم پارێزگان خۆیان ڕزگار کردبێت لە ئەلقاعیدە و خاوەن قەوارە و ناوبانگى تایبەتى خۆیانن و پڕۆژەى سەحوەکانیان هەبووە، تەواوى پارێزگاکەشیان سوننەیە. بەو پێیەشى پێشتر تکریت پایتەختى حوکمڕانیى سوننە و پایتەختى بەعس بووە، عەشایەرى سەلاحەدینیش پێداگرن لەسەر ئەوەى دەمڕاستى هەر لەنێوان ئەواندا بمێنێتەوە، پارێزگاى نەینەواش پاساوى خۆیان هەیە و باس لەوە دەکەن ئەوان یەکەم پارێزگان سەربەخۆیى خۆیان لە بەغدا ڕاگەیاندووە([xxxviii])، لەسەر ئاستى سیاسى و پەرلەمانیش لەدواى ٢٠١٨ سوننەكان لە چەشنی شیعە و كورد، نەیانتوانی لەم خولەی پەرلەماندا (2018-2022) هاوپەیمانێتییەكی یەك ڕیز پێك بهێنن، باوەڕ وەهایە ئەم پەرتەوازەییەش درێژە بكێشێت بۆ هەر پرسێکى چارەنووسساز کە بێتە ڕێگەیان.
– سوننە ناڕازییەکان
ئەو سوننانەى لە بەغدا و پارێزگا تێکەڵەکان یان باشوورى عێراق دەژین، بژاردەى هەرێمى تایبەت بەم پێکهاتەیان بەدڵ نییە، لەوانەش “جماعة علماء العراق فی الجنوب” کە داکۆکیکارى یەکێتیى خاکى عێراق و دۆست و شەریکى سیاسیى شیعەکانن و زۆر جار بە پاشکۆیەتیى شیعە تۆمەتبار دەکرێن، چونکە سەرۆکەکەیان لە لیستە شیعەکانەوە نزیکە ( ([xxxix]، هەڵوێستی ئەمانەش تیشك دەخاتە سەر كێشەیەكی گەورەتر كە چارەنووسی ئەو خەڵكە سوننەن كە لە پارێزگا شیعەكانی وەك بابل و بەسڕەدا هەن، یان ئەو شیعانەی دوجەیل و دەوروبەری سامەڕا كە لە بندەستی پارێزگای سەلاحەدینی سوننەدان و ئەم تێكەڵوپێكەڵییە تایفییە ڕێگرە لە جیاكردنەوەی سنووری مەزهەبیانە و تایفیانەی شیعە و سوننە.
– سیناریۆكانی ئایندە
سیناریۆی یەكەم: دروستكردنی هەرێمی سوننە بەپێی بڕگە و مادەكانی دەستووری عێراق، لەگەڵ دروستبوونی مشتومڕی زۆر لەسەر شوناسی ئەو هەرێمە لەنێوان ئیداری و سیاسی و تایفی، ئەم هەرێمە فیدڕالییە نەشازەی عێراق ڕێك دەكاتەوە كە ئێستا تەنها یەك هەرێمی هەیە (كوردستان)، دەرگاش بۆ دروستبوونی هەرێمی تری لە چەشنی بەسڕە یان فوڕاتی ناوەڕاست دەكاتەوە لە ئایندەی دووردا.
سیناریۆی دووەم: لەبەر ڤیتۆی هێزە شیعەكان و لەمپەرە زۆرەكان، هەرێمی سوننە دەگۆڕێت بۆ هەرێمی پارێزگا سوننەكان لە چەشنی هەرێمی ئەنبار یان هەرێمی نەینەوا، ئەمەش سەرباری هەبوونی زەمینەی سەركەوتن، ڕێگر و لەمپەری زۆرە لە چەشنی فرەیی پێكهاتەكانی نەینەوا، گرنگیی ئەنبار بۆ هیلالی شیعە و پەیوەستبوونەوە بە سووریا، مەترسیی شیعە لە پەلكێشانی سعودیە و ئوردن بۆ هەرێمی ئەنبار و لەمەش ترسناكتر بۆ شیعە، ئەو دەنگۆیانەیەی كە هەندێ سەركردەی شیعە بڵاوی دەكەنەوە و باس لەوە دەكەن ئیسرائیل بەنیازە ڕۆژئاوای عێراق بكاتە نیشتمانی جێگرەوە بۆ فەڵەستینییەكان.
سیناریۆی سێیەم: ئەگەری زیاتری هەیە كە مانەوەی بارودۆخی سیاسی و كارگێڕیی دەوڵەتی عێراق وەك ئێستا و كەڵەكەكردنی كێشەكان وەك چۆن دەوروبەری سەدەیەكە هەیە، بەتایبەت پێناچێت هیوا هەڵچنین بە جۆ بایدن لە جێگەی خۆی بێت، پاش ئەوەی ناوبراو لە ماوەی هەشت ساڵەی جێگرایەتیی باراك ئۆبامادا (2008-2016) هیچ هەنگاوێكی كردەیی نەنا بۆ پراكتیزەكردنی بیرۆكەی بەهەرێمكردنی عێراق لە كاتێكدا بەرپرسی ڕاستەوخۆی دۆسیەی عێراق بوو.
بۆ ھیچ کەس، دەزگا و لایەنێک نییە، بەبێ ئاماژەدان بە ناوی گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە و رۆژی دەرچوونی ئەم بابەتە بڵاوبکاتەوە.
___________________________________________________
سه‌رچاوه‌كان
([i]) ناس نیوز (8/11/2020)، مشعان الجبوري يحتفل بفوز بايدن.. ويدعوه إلى تنفيذ ’خطة تقسيم العراق’!، https://www.nasnews.com/view.php?cat=44675
([ii]) الخطيب البغدادي، تاريخ بغداد، حققه، بشار عواد معروف، دار الغرب الإسلامي – بيروت، 2002 م، ج1، ص 322.
([iii]) جامعە بابل (16/4/2011)، العراق تحت الحكم العثماني، http://www.uobabylon.edu.iq/uobColeges/lecture.aspx?fid=11&depid=2&lcid=4042
([iv]) قناة الكوثر (20/5/2019)، حصر أعداد المزارات الشيعية المعترف بها في العراق، https://www.alkawthartv.com/news/199227
([vi])عبدالسلام بن برجس: معاملة الحكام في ضوء الكتاب والسنە، مكتبة الفرقان، الریاض، ط6، ص61.
([vii]) المدى (28/11/2010)، رؤساء وزراء العراق في العهد الملكي، ؛ سعودن الثامر: رؤساء الحكومات في العهد الملكي، https://almadasupplements.com/view.php?cat=785؛ طارق حرب (20/12/2010)، المالكي رئيس الوزراء العاشر من رؤساء الوزارات العرب الشيعة، ص 3.
([viii]) المسلة (16/10/2018)، تاريخ منصب رئاسة الوزراء في العراق، https://almasalah.com/ar/news/153173/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE–
حرب: طارق حرب: المالكي رئيس الوزراء العاشر .. مصدر سابق.
([ix]) البوابة نيوز (5/12/2020)، وفاة رئيس وزراء العراق السابق محمد الزبيدي في سجن اميركي، https://www.albawaba.com/ar/%D8%A3%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%
([x]) حمید عبدالله (21/1/2020)، بماذا أجاب صدام حين سألوه: لماذا تكرهون الشيعة؟ https://www.youtube.com/watch?v=Lq8U4F4i-Dw،
([xi]) الأناضول (8/11/2019)، العراق.. فسيفساء الديانات والطوائف والقوميات، https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84-
([xiii]) نغم محمد صالح، الفیدرالية في الدستور العراقي عام 2005، الواقع والطموح، مجلة الدراسات الدولية، العدد 41، ص 53_54.
([xiv]) نجاح محمد علي، (10/10/2006)، العراق بین الفیدرالیة والتقسیم، https://www.swissinfo.ch/ara/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8
([xv]) حارث حسن (23/ 4/ 2014)، الأزمە الطائفیة فی العراق: إرث من الإقصاء،
https://carnegie-mec.org/2014/04/23/ar-pub-55405
([xvi]) ميدل أيست أون لاين (23/5/2003)، بريمر يعلن حل القوات المسلحة العراقية، https://middle-east-online.com/%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D9%85%
([xvii]) هاوارد جيه شاتز و إيرين إليزابيث جونسون (2106)، الدولة الإسلامية التي عرفناها، https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR1200/RR1267/RAND_RR1267z1.arabic.pdf؛ بسمة فايد (3/11/2019)، خريطة حواضن التطرف والإرهاب… العراق، https://www.europarabct.com/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82
([xviii]) سعيد بن حازم السويدي (26/12/2014)، هل يتشيع العرب السنة في العراق؟، https://middle-east-online.com/%D9%87%D9%84-%D9%8A%D8%AA%D8%B4%D9%8A%D8%B9-
([xix]) عراقي نيوز (10/3/2017)، لحظة ظهور خميس خنجر على قناة العربية الحدث وهو يدعو داعش بالثوار، https://www.youtube.com/watch?v=nBGAATtJxZ8
([xx]) هاوارد ضيه شاتز و إيرين إليزابيث جونسون (2106)، الدولة الإسلامية التي عرفناها.. مصدر سابق
([xxi]) رادیو سوا (14/10/2014)، العفو الدولية: ميليشيات شيعية ترتكب جرائم حرب في العراق، https://www.radiosawa.com/archive/2014/10/14/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%81%D9%88- ؛ مروان المعشر (8/ 2014) بين إقصائية المالكي وجاهلية “داعش”، https://alghad.com/%D8%A8%D9%8A%D9%86-
([xxii]) يحيى الكبيسي (26/3/2016)، خرافة الفيدرالية «السنية» وتسويق الوهم، https://www.alquds.co.uk/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%81%D8%A9-
([xxiii]) غسان علي (3/6/ 2012)، المالكي يرفض إعلان الأقاليم كرد فعل سياسي، https://www.iraqhurr.org/a/24602335.html
([xxiv]) يحيى الكبيسي (26/3/2016)، خرافة الفيدرالية «السنية» وتسويق الوهم، https://www.alquds.co.uk/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%81%D8%A9-
([xxv]) محمد مرشد عقابي (20/1/2020)، الاقلیم السني في العراق حلم هل سيتحقق، https://www.alwattan.net/news/108262
([xxvi]) صوت العراق (٢٥/٢/٢٠٢٠) ضرورة اقليم سني عربي..لكسر تمدد ايران للمتوسط، https://www.sotaliraq.com/2020/02/25/%D8%B6%D8%B1%D9%88%
([xxvii]) مرصد الشرق الأوسط وشمال أفریقا (٢٢/١٠/٢٠٢٠)،مشروع “الاقليم السني” في العراق يعود إلى الواجهة، https://mena-monitor.org/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-
([xxviii]) نشوى الحفني (٣٠/١٠/٢٠٢٠)، بين مطالبات السُنة ورفض الشيعة .. هل يمكن إنشاء “إقليم عربي” سُني يخلصهم من النفوذ الإيراني؟ https://kitabat.com/news/%D8%A8%D9%8A%D9%86-
([xxix]) صحيفة الشرق الأوسط (23/10/2020)، تداعيات «مجزرة الفرحاتية» تنذر بتصعيد سياسي، https://aawsat.com/home/article/2580891/%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D8%A7%D8%AA-
([xxx]) أحمد السهيل (2/2/2020)، مخاوف من تصاعد نفوذ إيران والانسحاب الأميركي تدفع للترويج لإقليم سني في العراق، https://www.independentarabia.com/node/91321
([xxxi]) يحيى الكبيسي (26/3/2016)،خرافة الفيدرالية «السنية» وتسويق الوهم، https://www.alquds.co.uk/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%81%D8%A9-
([xxxii]) وكالة تسنيم (4/2/2016)، سفير النظام السعودي يلتقي مسعود برزاني للتنسيق بشان التحضير الى اقامة اقليم سني، https://www.tasnimnews.com/ar/news/2016/02/04/991353؛ وكالة تسنيم (28/11/2015)، «صمت» حكومة العبادي على «مشاريع التقسيم» يثير غضب الكتل السياسية، https://www.tasnimnews.com/ar/news/2015/11/28/928698/
([xxxiii]) بي بي سي (15/11/2013)، العراق: اجراءات أمن مشددة في “المحافظات الست المنتفضة”، https://www.bbc.com/arabic/middleeast/2013/11/131115_iraq_friday_anti_gov_demos
([xxxiv]) عبدالغني يحيى (26/8/2014) خرافة المحافظات الست المنتفضة ودلالاتها التوسعية والعنصرية، https://non14.net/53614
([xxxv]) صباح ناهي (12/8/2020)، هل بات إعلان الإقليم السني العراقي وشيكا؟، https://www.independentarabia.com/node/142296/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D
([xxxvi]) أثيل النجيفي (1/12/2020)، تغريدة على تويتر، https://twitter.com/AthilAlnujaifi/status/1333689845844152321
([xxxvii]) ريناد منصور (3/3/2016)، المأزق السنَّي في العراق، https://carnegie-mec.org/2016/03/03/ar-pub-62945
([xxxviii]) سعيد البكاء (20/12/2015)، الاقليم السني دخان بلا نار، https://kitabat.com/2015/12/20/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-
([xxxix]) العربي الجديد (15/1/2020)، عودة جدل “الإقليم السني”: توظيف أميركي – إيراني للورقة الطائفية في العراق، https://www.alaraby.co.uk/%D8%AC%D8%AF%D9%84-
