وەرگێڕان: ژیلوان لەتیف یارئەحمەد

شاری زیرەك نموونەی ناوچەیەكی ژیاریی مۆدێرن و تەكنۆلۆژیستە، كە تێیدا جۆرە جیاوازەكانی تەكنۆلۆژیای زانیاری و پەیوەندیی “ICT” لە شێوەی هەستەوەرە ئەلكترۆنییەكان بەكار دێنێت بە مەبەستی كۆكردنەوەی زانیاریی تایبەت لە ڕێگەی هاوبەشیكردن و گۆڕینەوەی تۆڕی زانیاریی نێوان هاوڵاتییەكانی، تا بتوانێت كار بۆ زیادكردن و ڕێكخستنی هەنگاوەكانی كارامەیی كاركردن و بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی داهاتیان بكات، ئەویش بە  پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی هاوچەرخ لە ڕێگەی باشتركردن و بەرزكردنەوەی کواڵتیی ژیانیان یاخود  بەدەنگەوەهاتنی داخوازییە مۆدێرنەكانی هاوڵاتییان.

لە شارە زیرەكەكاندا پڕۆسێسێكی تەكنۆسیستماتیك ئەركی ڕێكخستنە ناوخۆییەكانی دەگرێتە ئەستۆ، ئەویش لە ڕێگەی كۆكردنەوەی دەیتا و زانیاری لە بارەی گرنگترین ڕەگەزە پێكهێنەرەكانی، لە نموونەی: هاوڵاتییان، داهات و ئاستی ئابووری، كەرەستە، بینا و شوێنی نیشتەجێبوون، بەڕێوەبردنی هاتوچۆ و سیستمی گواستنەوە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانی وەك: كارەبا، تۆڕەكانی دابینكردنی ئاو، میتۆدەكانی پەروەردەیی، تەندروستی و سیستمە كۆمەڵایەتییەكانی، لەم ڕێگەیەوە شارە زیرەكەكان لە ڕێگاکانی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و چۆنێتیی چاودێریكردن و شیكردنەوە و پلاندان كار بۆ بەڕێوەبردنی شارەكە دەكات.

لە نێو شارە زیرەكەكاندا پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ هەیە لە نێوان سیستمەكانی تەكنەلۆژیای زانیاریی “ICT” و ئامێرە فیزیكییە جۆراوجۆرەكان كە بەستراونەتەوە بە تۆڕی ئینتەرنێتی بێسنوور (IoT)، تا لەو ڕێگەیەوە كار بكات بۆ كاراكردنی سیستمی كاركردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزرایی هاوچەرخ بە هاوڵاتییەكانی، لێرەوە تەكنەلۆژیای شارە زیرەكەكان ڕاستەوخۆ كارلێك لەگەڵ ڕێكخستنی سەرخان و ژێرخانی كۆمەڵگە دەكات بە مەبەستی چاودێریكردنی چالاكییە جۆراوجۆرەكانی شارەكە.

لە بنەڕەتدا شاری زیرەك پێناوێكە بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشە بنچینەییانەی كە مرۆڤ لە ئەنجامی نیشتەجێبوون لە مەڵبەندە ژیارییەكاندا ڕووبەڕووی بووەتەوە، لە نموونەی: كۆچی بەرفراوان بۆ شارە گەورەكان، دەرئەنجامە نەرێنییەكانی پیسبوونی ژینگە، بەكارهێنانی وزەی ناپایەدار، زۆربوونی تاوان، كێشەی هاتوچۆ و جووڵە، لاوازیی ژێرخانی ئابووری، لەم ڕووەوە شاری زیرەك كار دەكات بۆ گۆڕینی باری ناهاوسەنگ و وزەی ناپوختە بۆ گەشەكردنێكی ئەرێنیی دانیشتووان، بەرزركردنەوەی كواڵتیی ژیانی هاوڵاتییەكانی، هەر چەندە شارە زیرەكەكان تایبەتمەندیی شارێكی تەكنەلۆژیی نموونەیین، بەڵام بنەمایەكی نەگۆڕ و چەسپاو لە بارەی ڕەگەز و تایبەتمەندییە پێكهێنەرەكانی نییە، چونكە سەرجەم ئەو پێوەرانەی كە توانای پێشكەوتن و ئاستی زیرەكیی شارەكە دەپێون پارامێتری جیاواز بەكار دێنن، لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین تایبەتمەندیی شارە زیرەكەكان لە بارێكی ڕێژەییدا چەند ڕەگەزێك لەخۆ دەگرێت، بۆ ئەم مەبەستە کۆمپانیای “فرۆست و سولیڤان” کە کۆمپانیایەکی پێشەنگی ڕاوێژکارییە، هەشت بنەمایەكی سەرەكی لە بارەی تایبەتمەندیی پڕۆژەی شارە زیرەکەکان پێشکەش دەكات، كە پێك دێن لە: باڵەخانەی تەلارسازیی زیرەک، ژێرخانی ئابووریی زیرەک، وزەی زیرەک، تەکنەلۆژیای زیرەک، جووڵەی زیرەک، چاودێریی تەندروستیی زیرەک، حوکمڕانیی زیرەک و هاوڵاتییانی زیرەک.

تایبەتمەندییەكانی پڕۆژەی شارە زیرەکەکان

سەرچاوە: كۆمپانیای “فرۆست و سولیڤان”

لە ژێر رۆشنایی بۆچوونەكانی كۆمپانیای “فرۆست و سولیڤان”، گرنگترین تایبەتمەندییەكانی شارە زیرەكەكان پێك دێن لە:

1. باڵەخانەی تەلارسازیی زیرەک

لە شارە زیرەکەکاندا باڵەخانە و هونەری تەلارسازیی نوێ و هاوچەرخ بەرهەم دێن كە زۆرینەیان شوێنگەی بازرگانی و ئابوورین، ئەم باڵەخانانە بە جۆرێك پەرە دەستێنن كە سیمای گۆڕانكارییە تەكنەلۆجییەكان بە وردی هەست پێ دەكرێت، هاوكات بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە نموونەییەكانی دەرفەت دەداتە زۆرترین ڕێژەی بەرهەمهێن و كارامەیی هاوڵاتییەكانی، لەگەڵ ئەوەشدا بە مەبەستی گەشەكردنی ئاستەكانی پیشەسازی و توانا و هێزی كۆمپانیاكان، لە شارە زیرەكەكاندا كارئاسانی دەكرێت بۆ دروستكردنی ڕایەڵەیەكی تەكنەلۆژیی پێشكەوتوو هاوشێوەی تۆڕێكی بەرفراوانی دیجیتاڵی لە پێناو كارئاسانی بۆ گواستنەوەی پەیوەندییەكان و فراوانكردنی ئاستی ئەو پەیوەندییانە بە جۆرێك كە دانیشتووانەكەی لە نێو ئۆفیسی تایبەتی خۆی بە سەرانسەری جیهانەوە ببەستێتەوە، ئەم هەنگاوە بە هۆی كارئاسانیی ئەو باڵەخانانەوە دەبن كە مرۆڤ و سیستمەكان بە شێوەیەكی كارایی و داینامیكی پێكەوە كۆ دەبنەوە و یەكیان دەخەن، لێرەوە خاوەن باڵەخانەكان ئاڵنگاری دەكەن بۆ دابینکردنی گرنگترین پێداویستییە بنچینەییەكانی وەك: ژینگەیەكی سەلامەت و پارێزراو، شوێنكاری کارا و پێشكەوتوو، سیستمێكی پەیوەندیی مۆدێرن، ڕێکخستنی تۆڕی “IoT” كە پێكڕا هێز و بڕی بەرهەمهێنان باشتر دەکات.

یەکەم هەنگاو لە دروستکردنی ژینگەیەکی سەلامەت و پارێزراو، پیادەكردنی سیستمێكە كە مامەڵەی دروست لەگەڵ مەترسیدارترین ئاڵنگارییەكان بكات، كێشە و گرفتە بنچینەییەكان بەڕێوە بەرێت، ئەویش لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ڕێبازێكی چیندارەوە بەدەست دێت كە توانای بەرگریكردن و ڕێگریكردنی دەبێـت لە هەر چوونەژوورەوەیەكی لەناكاو مەترسیدار بۆ سەر سیستمە گشتییەكە، ئەم هەنگاوە بە دۆزینەوەی مەترسییەكە پاشان ڕەتكردنەوەی پەسەندكردنی، هەروەها نیشاندانی هێزی ڕووبەڕووبوونەوە و بەرگریكردن، دواجار ڕەتكردنەوە و كردنەدەرەوەی لە هەر چینێك لە چینەكانی نێو باڵەخانە زیرەكەكەدا، لەم ڕووەوە هەر گۆشەیەكی تەلارسازیی بیناكە یاخود ناوچە جیاوازەکانی باڵەخانەكە، پێشكەوتووترین چارەسەرەكانی سەلامەتی و بەرگریكردنیان تێدا دادەمەزرێت. لە نموونەی ڕێگرتن لە دزەكردنی مەترسیدارترین تۆڕە ئینتەرنێتییەكان، كۆنترۆڵكردنی دەستگەیشتن بە زانیارییەكانی ناو باڵەخانەكان، ڕێگرتن لە چاودێریی ڤیدیۆیی و كامێراكان، سیستمی پاراستن و سەلامەتی لە ئاگر و هەر دیاردەیەكی نەخوازراو و چاوەڕواننەكراو.

لە نێو بینا زیرەكەكاندا سیستەمی “فایبەر ئۆپتیک” بە كواڵتییەكی بەرز؛ ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بەڕێوەبردنی دامەزراوەكانی نێو شارەكەدا، بە جۆرێك دەبنە بنەمایەكی یارمەتیدەر بۆ باشتركردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان، لەوانە: كەمكردنەوە و نەهێشتنی وەستانی تۆڕە ئینتەرنێتییەكان، رێگری لە زیادبوونی “باند ویت”، ڕێكخستنی پەیوەندیی تۆڕە فیزیکییەكان كە پەیوەستن بە تۆپۆلۆژیای کێبڵی گشتگیر، كەمكردنەوەی جەنجاڵی و سوودەرگرتن لە وزە بێ بوونی وایەر، بژاردەی نوێ و هاوچەرخ لە هەڵبژاردنی كاری میدیا و پشتیوانیكردنی بەرنامەی جۆراوجۆر لە ئاستێكی فراوان بۆ سەرجەم چینوتوێژەكان، سوودوەرگرتن لە هەردوو ماددەكانی “نەرمەكاڵا” و “ڕەقەكاڵا” لە ڕێگەی ڕاگرتنی هاوسەنگی لە نێوان بڕی بەرهەمهێنانیان.

باڵەخانە زیرەکەکان دەبێت بتوانن پشتگیری لە ژینگەکانی “BYOD” (Bring Your Own Device) بكەن، بە واتای پشتگیریكردن لە بەكارهێنانی ئامێرە تایبەتییەكانی هاوڵاتییان و ئاسانیی بەكارهێنان و گونجاندنی لەگەڵ سیستمە گشتییەكەی نێو باڵەخانەكاندا، پاشان پەیوەندییەكی هاوبەش و ڕاستەوانە دروست بكەن و لە سەر یاساوڕێسا گشتییەكانی نێو شارە زیرەكەکە تا خۆیان بگونجێنن.

بە ڕەچاوكردنی سیستمی كۆنی كاركردن لە نێو شارە گەورەكاندا، كە زۆرینەی هاوڵاتییەكانی لە شوێنێكی بچووكدا چڕ دەبنەوە و خواستی دانیشتووان زیاتر بۆ ناوچەیەكی تایبەت و دیاریكراوی كاركردن و بازاڕە كە بە ناوچەی “نەرم بۆ كاكردن” ناسراوە، پێویستە تایبەتمەندیی شاری زیرەك ڕەچاوی باشتكردنی شوێن و جێگەی باڵەخانەكانی بكات، ئەویش لە ڕێگەی: باشتركردنی بەرهەمهێنان، كارایی لە هێز و توانای ناوچەی كاركردن لە باڵەخانەكەدا، پێشكەشكردنی پەیوەندیی تۆڕی ئینتەرنێتی جێگیری “G5”  و “Wifi”، چارەسەركردنی سیستمی بیستراو و بینراو، ڕووناكی و وزەی بەكارهێنەر، كە پێكڕا هاوكاریی باشتركردنی كاریگەریی باڵەخانەكە دەكەن.

چالاككردنی سیستمی “loT” لە باڵەخانەكاندا، ڕێگە بە خاوەن موڵكەكان دەدات كە ژینگەی سەرەكیی نێو باڵەخانەكەی بە شێوەیەكی مۆدێرن و گونجاو ڕێك بخات، ئەویش لە ڕووی كاراكردنی وزەی پێویست و ڕێكخستنی سیستمی كات كە دوو بنەمای پێویستن بۆ زیادكردنی بڕی بەرهەمهێنان و ڕێكخستنی سیستمی شاررە زیرەكەكان بە گشتی، لێرەوە باڵەخانە زیرەكەكان كار لە سەر پێشكەوتووترین شێوازەكانی هونەری تەلارسازی دەكەن، كار بۆ دەستەبەركردنی گرنگترین هۆیەكانی دابینكردنی پێداویستییەكان دەكەن، كۆچی ناڕێكخراو بە پلاتفۆرمی “IP” ڕێك دەخەن، سیستمی “loT” دادەمەزرێنن، مامەڵە لەگەڵ بەڕێوەبردنی مەترسییەكان دەكەن، تۆڕەكانی ئینتەرنێت و بەرهەمهێنانی هێزی كار و دابەشكردنی ئەركەكانی هاوڵاتییان بە شێوەی سیستماتیك بە هۆی كاریگەریی باڵەخانەی ڕێكخراو و پێشكەوتوو بەرهەم دێنن.

2. ژێرخانی زیرەک

لە شارە زیرەکەکاندا ئیکۆسیستمی پیشەسازی، تۆڕەكان و باڵەخانەكان بە خێرایی گۆڕانیان بەسەردا دێت. سیستمی وزەی هەڵگیراو لە جۆرەكانی سادە و ناوەندی دەگۆڕێن بۆ سیستمێكی دابەشكراوی ئاڵۆز، بۆ نموونە: باڵەخانەكان لە بینایەكی كۆن و بێبەرهەمەوە دەگۆڕێن بۆ تەلاری زیرەك و پێشكەوتوو، بە جۆرێك لە یەك كاتدا دەبنە بەرهەمهێنی وزە سەرەكییەكان و هاوكات بەكارهێنەری، بۆیە باڵەخانەكان لە شارێكی زیرەكدا دەبنە پێكهاتەیەكی چالاك لە بەرهەمهێنان و ڕێكخستنی سیستمی وزە كە ڕاستەوخۆ لە ژێر كۆنترۆڵی خاوەن بیناكاندا دەبێت.

شارە زیرەکەکان هەوڵ دەدەن ژێرخانی خزمەتگوزارییەكانیان باشتر و بەهێزتر بكەن، ئەویش بە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای دەیتا و زانیاری كە لە سەرەتاییترین ئەركیدا بریتییە لە: دابینكردنی ئاو و كارەبا، خانووی گونجاو بۆ هاوڵاتییان، پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی تەندروستی و پەروەردەیی و بەكارهێنانی سیستمی “IT”. پاشان ئیكۆسیستم وەك ڕەگەزێكی بنچینەیی بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی نێو شارە زیرەكەكان پێویستی بە بەردەوامیی وەڵامدەرەوەی پێداویستییە سەرەكییەكانی هاوڵاتییان بێت و هاوكاریان بێت لە بەكارهێنانی سەرچاوەكانی بەرهەمهێنان بە شێوەیەكی بەردەوام.

3. جووڵەی زیرەک

یەکێک لە ئاڵۆزترین ئاڵنگارییەكانی ئێستای شارەكان، مامەڵەكردنە لەگەڵ سیستمی هاتوچۆ و چۆنێتیی جووڵە لە نێو شارە گەورەكاندا، لە ڕێگەی ئەو ڕێگایانەی گیراونەتە بەر بۆ كۆنترۆڵكردنی گەڕان و هاتوچۆ، یاخود دروستكردنی سیستمێكی پێشكەوتوو، كە هاوسەنگی بكات لە نێوان ڕێژەی بەكاربەری ئۆتۆمبێل لەگەڵ خواستی هاوڵاتییان بۆ بەكارهێنانی هۆیەكانی گواستنەوە، بە چەشنێك سەرجەمیان ڕێگەچارەیەكی چەسپاو و بێ كەموكوڕی نین، بۆ نموونە: خاوەن ئۆتۆمبێل لە پاش شۆفێریكردن دەبێت شوێنی گونجاوی هەبێت بۆ وەستاندنی ئۆتۆمبێلەكەی، ئەمە لە كاتێكدا بە بەردەوامی و بێ ترس گرەنتیی دۆزینەوەی شوێنێكی شیاوی نییە كە ئۆتۆمێلەكەی بە سەلامەتی و بێ كێشە ڕابگرێت، لە هەمان كاتدا هیچ ڕێگەیەك نییە بۆ دڵنیابوون لە بوونی هاوسەنگییەكی ڕێژەیی لە نێوان بەكارهێنەرانی ئۆتۆمبێل و شوێن و جێگەی وەستانەكەی، ئەمەش بەو واتایەی كە هێشتا لە كۆتاییدا ئۆتۆمبێلێكی زۆر لە سەر شەقامەكان و لە ناو ڕێگەكان هەن زیاتر لەوەی كە پێویستە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی لە زۆربەی ئەو شارانەی كە چڕیی دانیشتووانەكەی زۆرە ڕێژەی پێویستی هاوڵاتییەكانی ناهاوسەنگ و ناكۆك بن لەگەڵ سیستمی هاتوچۆیەكی تەندروست یاخود ئاسانیی گواستنەوەی گشتی. كەواتە چۆن شارێك لە سەر بنەمایەكی پێشكەوتوو و مۆدێرن دەتوانێت مۆدێلێكی نوێ لە جووڵەی هاتوچۆ و سیستمێكی هاوچەرخ لە شەقام و ڕێگاوبانەكان فەراهەم بكات كە لە ئاست داخوازی و پێداویستییە بنچینەییەكانی هاوڵاتییەكانیدا بێت؟

بە پێی زۆرینەی لێكۆڵینەوە نوێییەكان لە بواری پەرەپێدانی سیستمەكانی هاتوچۆ و ڕێگاوبان، داهاتووی جووڵە بریتییە لە نموونەی ئەو مۆدێلە لە پێشكەوتن كە ئۆتۆمبێلی بێ شوفێر بەرهەم بێنێت، یان پاسی كارەبایی بۆ ئاسانیی گواستنەوەی هاوڵاتییان بۆ ڕێگری لە بەفیڕۆدانی وزەی زیانبەخش و پیسبوونی ژینگە و سوودوەرگرتن لە ئاستی خێراییەكەی، پاشان دروستكردنی هاوسەنگی لە نێوان ڕێژەی ئۆتۆمبێل و پێویستیی هاوڵاتییان، هەروەها ڕێكخستنی سیستمی ترانزێتی نێوان شارەكان بە پێی سیستمی “هایپەرلۆپ”، یاخود سوودوەرگرتن لە گواستنەوەی ئەلكترۆنی و “بۆردی هۆڤەر”… هتد، ئەمانەش سەرجەمیان بیرۆكەیەكی گرنگ و پڕبایەخن كە لە ئێستادا لە قۆناغەكانی سەرەتای جێبەجێكردندان، ئەوانیش قۆناغەكانی تاقیكاری و پەرەپێدانن، بەم هۆیەوە جووڵەی زیرەك گۆڕانكاری لە چۆنێتیی كەڵكوەرگرتن لە كات دەكات بۆ دانیشتووانی شارەكە، پاشان چێژوەرگرتن لە هاتوچۆكردنی بێ گرفت و ماندووبوون لەگەڵ كەمكردنەوەی تێچووی گواستنەوەكانیان.

لەگەڵ ئەوەشدا گواستنەوەی گشتی تەنها لایەنێكی لە دیمەنە گشتییەكانی جووڵەی زیرەك، بەڵكوو ئەو خزمەتگوزارییانەی جووڵەی زیرەك پێشكەشی دەكات گەلەك زیاترە، لەوانە: كۆنترۆڵكردنی كەشوهەوای مامناوەند كە لەگەڵ سروشتی دانیشتووانەكەیدا بگونجێت، هەروەها جووڵەی زیرەك بەرنامەیەكی گونجاو و پێشكەوتوو بۆ شێوازی كڕینی تكتی گەشتكردن و هاتوچۆ پێشكەش دەكات، ئەویش بە سوودوەرگرتن لە پارەی دیجیتاڵی و تەكنەلۆژی، بە جۆرێك لە ماوەیەكی كورت و خێرادا ژێرخانی سیستمێكی هاتوچۆی پێشكەوتوو لە نێوان هاوڵاتییاندا دادەمەزرێنێـت، ئەمانە و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی خێرا لە نموونەی سوودوەگرتن لە گواستنەوە گشتییەكان بە هەماهەنگی لە نێوان بەكارهێنەران و دڵنیابوون لە بەردەستبوونیان بە شێوەیەكی خێرا، بە جۆرێك كەی و لە كوێ ئامادە و پێویستن.

شارە زیرەکەکان چەندین شێوازی گواستنەوەی جۆراوجۆریان هەیە، وێرای ئەوەی زیرەكییەكی بێوێنە لە (بەڕێوەبردنی هاتوچۆ، وەستانی ئۆتۆمبێل و پاركین، گواستنەوەی فرەجۆر بە شێوەیەكی یەكگرتوو و بەستراو پێكەوە) پێشكەش دەكەن و سەرجەمیان پێكەوە جووڵەی هاتوچۆ لە شارەكەدا بە ڕێژەیەكی زۆر بەرز دەكەنەوە، ئەمانەش لە كاتێكدا كە سیستمێكی گونجاو و هاوچەرخ بۆ دۆستانی پیادە و پاسكیلسوارەكان فەراهەم دەكات.

4. وزەی زیرەک

شارە زیرەکەکان بە شێوەیەکی باو و ئاسایی هاوشێوەی شارەكانی ئەمڕۆ کارەبایان پێ نادرێت، بەڵكوو لە بنەڕەتدا  كواڵتی و توانای بەرهەمهێنانی تۆڕە نیشتمانییەکان بەرز دەکرێنەوە، بە شێوەیەكی گشتی داهات و سامانی وزە بە شێوەی نامەركەزی مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و هەر شوێنێك بە پێی تایبەتمەندیی خۆی سوودی لێ وەردەگرێت، بەم جۆرە وزەی زیرەک دەبێتە هەنگاوێک بۆ پێشخستنی ژێرخانێكی بەهێز و پێشكەوتووی وزە كە كارایی و توانای بەرزكردنەوەی داهات پاشان ژینگەیەكی پاك و سەوزتر فەراهەم دەكات.

لەم سۆنگەیەوە وزەی زیرەک پێنج سوودی بنەڕەتی پێشکەش بە شارە زیرەکەکان دەکات، ئەوانیش: (پاشەکەوتكردن، كەمكردنەوەی تێچوون، داماڵینی کاربۆن، خۆڕاگری و توانای زیاتر)، لەم هەنگاو و پێشكەوتنە نوێیانەوە وزەی زیرەك ڕێگە بە شارەكان دەدات تێكەڵەیەك لە نێوان تەكنەلۆژیا و ڕێگای دروست بۆ بەكارهێنانی دێنێتە كایەوە، لە هەمان كاتدا سووڕی ژیان و هەڵسوكەوتی ڕۆژانەی هاوڵاتییەكانی بە تەواوی زانیارییەكانیەوە لەبەرچاو دەگرێت.

شارە زیرەكەكان بە کۆنترۆڵکردنی سامانی وزە دەتوانن ژێرخانی ئێستایان بەکار بهێننەوە بۆ پەرەپێدان و كەڵەكەكردنی سامان لە ڕێگەی بارزگانیكردن و زیادكردنی داهاتیان، ئەویش بە خستنەكاری سیستمێك كە هەڵدەستێت بە کۆکردنەوەی سامانی وزە لە ڕێگەی دروستكردنی وێستگەی بچووکی تایبەت بە وزە کە وزەی زیادەكان دەگەڕێننەوە بۆ تۆڕە گشتییەكە تا دووبارە پڕۆسێس بكرێن و بەرهەم بهێنرێنەوە.

وزەی زیرەک دەبێتە هۆیەكی گرنگ بۆ پاشەکەوتکردن و كەمكردنەوەی تێچووی زۆر بۆ بەڕێوەبردنی ژێرخانی گشتی و تایبەتی لە شارەكەدا، لێرەوە بەرنامەکانی وزەی زیرەک ڕێگە بە شارەکان دەدەن لە ڕێژەی خواستی بەكارهێنان و بڕی بەرهەمهێنانی وزە و خستنەڕووی دەیتا و زانیارییەكان بە شێوەی خێرا و دروست، بەم هۆیەوە بە ئاسانی لە ڕێكخستنی ڕۆژانەی سیستمەكە دەتوانرێت دیاردەكانی هەڵئاوسان یان كەمبوونەوەی بەكاربردن دیاری بكرێن هاوكات هاوسەنگی لە نێوان (خواست و خستنەڕوو، پێشكەشكردنی وزەی پێویست و بەردەوام، كەمكردنەوەی تێچوونەكان، دووركەوتنەوە لە مەترسیی ڕێژەی كەڵەكەبوون لە ئاستێكی بەرزی بەكاربردن و پاشەكەوتكردن و سەرلەنوێ بەكارهێناوەی وزە) بكات.

پیسبوون بە گشتی یەكێكە لە كەموكوڕی و گرفتە گەورەكانی شار بە گشتی، زۆرێك لە شارەكان باری نائاسایی كەشوهەوایان ڕاگەیاندووە، بەڵام وزەی زیرەك چارەسەری گرنگیی ئەم جۆرە لە پیسبوون دەكات، ئەویش بە ڕێگەی داماڵینی كاربۆن بە ڕێژە و قەبارەیەكی گەورە لە نێو ئاووهەوای شارە زیرەكەكاندا. وێڕای ئەوە، وزەی زیرەك بە هۆی بوونی هاوسەنگی لە نێوان بڕی بەرهەمهێنان و دڵنیایی لە بەرهەمهێنانە هەمیشەییەكەی بەكارهێنانی؛ بە شێوەیەكی ئازادانە مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت كە بەم جۆرە بەكارهێنانەی وزە لە نێو شارە زیرەكەكاندا دەوترێت “دیموكراتیزەكردنی بەكارهێنانی وزەی زیرەك”، ئەمەش بەو هۆیەی كە مەترسیدارترین بەربەستە لۆجستی و تەكنەلۆژییەكان كە دەبنە ڕێگر لە بەردەم بەرهەمهێنانی وزە لە ناو شارە زیرەكەكاندا لەناو دەچوون و زیانێكی ئەوتۆیان نابێـت، هەروەها نامەركەزیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ وزەی شارە زیرەكەكان وا دەكات جۆرێك لە خۆڕاگریی وزەیی بێنێتە كایەوە، بەم شێوەیە پلان و بەرنامەكانی وزەی زیرەک بە شێوەیەکی کاریگەر مامەڵە لەگەڵ هاوسەنگکردن لە نێوان وزەی نوێ و دابینكردن و پاراستنی دەكات.

5. تەکنەلۆژیای زیرەک

لە شارە زیرەکەکاندا تەکنەلۆژیا بە ڕێژەیەكی فراوان بەکار دەهێنرێت بۆ کەمکردنەوەی ئەو کێشانەی کە بە هۆی دانیشتووانەوە دروست دەبن، ئەویش لە پێناو باشكردنی شێواز و كواڵتیی ژیانیان، لێرەوە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لە شارێکی زیرەکدا بۆ بەرهەمهێنانی وزە و دروستکردنی پێداویستییە بنەڕەتییەكانە، لە بەرانبەر کەمکردنەوەی ئەو پاشماوە كەڵەكەبووانەی لە كاتی دروستکردنی باڵەخانە و كاری نۆژەنکردنەوە دروست دەبن، پاشان چۆنێتیی بەڕێوەبردن و مامەڵەكردن لەگەڵ بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاو و دامەزراندنی سیستمێكی بەردەوام و ڕێكخراو.

6. چاودێریی تەندروستیی زیرەک

لە شارە زیرەکەکاندا سیستمی “IoT”؛ دەستگەیشتن بە چاودێریی تەندروستی بە كواڵتییەكی بەرز و گونجاو ئاسان دەكات، لە ڕێگەی بەدواداچوون و پێشكەشكردنی بەدەنگەوەهاتنێكی سەركەوتووانە بۆ نەخۆش یاخود كەمكردنەوەی تێچوونەكان، كواڵتیی ئامێرەكان، كارامەیی كارمەندەكان… هتد؛ كە تێكڕا یارمەتیدەر دەبن بۆ بەدەنگەوەهاتنێكی شایستە. لە نێو شارە زیرەكەكاندا چاودێریی تەندروستیی زیرەك بە شێوەیەكی بێسنوور دەست دەكات بە خزمەتكردنێكی نموونەیی و شایستە.

 پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی چاودێریی تەندروستی لە ماڵەكانی شاری زیرەكدا وێڕای باشتركردنی ئاستی تەندروستی و دڵنیایی بەردەوام لە سەلامەتیی دانیشتووانەكەی، كۆكردنەوەی زانیاری و بەدواداچوون دەكاتە بنەمایەكی پێویست و هەمیشەیی، ئەم پێشهاتە نوێیانە لە نێو شارە زیرەكەكاندا وێڕای كەمكردنەوەی نەخۆشییە باوەكان، وردە وردە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ چارەسەری نەخۆشییە درێژخایەنەكان دەگۆڕێت، چونكە زانیارییە تەندروستییە بەردەوامەكان كە بێ گرفت لە تۆمارە ئەلكترۆنییەكانی نێو سیستمی تەندروستیدا كۆ كراونەتەوە و یەك خراون؛ یارمەتیی پزیشكەكان دەدات لە كاتی گونجاودا تەنانەت لە شوێنی كارەكەیەوە چاودێریی نەخۆش بكات لە ماڵەكەی خۆیدا، ئەمەش دۆخێكی ئاسوودە و دڵنیایی بۆ نەخۆش دەڕەخسێنێت و متمانەی بە پزیشكەكان زیاتر دەبێت.

وێنەی دیجیتاڵی، ئامێری تیشك، وێنەی ڕاستەقینە و ژینگەی دەستكردنی سێ ڕەهەندی (D3)؛ بەشێك لە گرنگترین تەكنەلۆژیاكانی ئەمڕۆن كە لە چاودێریی تەندروستیی زیرەکدا بەکار دەهێنرێن بۆ چارەسەرکردنی ئالوودەبوون یان فۆبیا و تێکچوون و فشاری دەروونی، هەروەها لە بوارەكانی خوێندنی پزیشكیدا بەکار دەهێنرێن بۆ فێرکردنی خوێندکاران و شارەزابوونیان لە چارەسەری ئەناتۆمی و تەکنیکەکانی نەشتەرگەری. هەروەها زیرەکیی دەستکرد (AI) بە هاوبەشی لەگەڵ پڕۆسێسی زمانی سروشتی جۆرێكی شایستە لە خزمەتگوزاریی پزیشكی لە كلینیكەكاندا پێشكەش دەكات، بەم هۆیەوە لە ئایندەی شارە زیرەكەكاندا زیرەکیی دەستکرد (AI) دەتوانێت سنوورەكان تێپەڕێنێت بە شێوەك كە لە ئێستادا بیری لێ نەكراوەوە.

7. حوکمڕانیی زیرەک

شارە زیرەکەکان لە ڕێگەی بەکارهێنانی ئامراز و دەستپێشخەرییەکانی حکومەتی ئەلکترۆنییەوە ئامادەیی و بەشداریی ڕاستەوخۆیان لە گشت بوارەكاندا باشتر کردووە، خزمەتگوزارییە حکومییەکان بە زۆری لە ڕێگەی مۆبایلە زیرەکەکان و ئامێرە دیجیتاڵییەکانی دیکەوە بە شێوەی ئۆنلاین پێشکەش دەکرێن، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی بەكارهێنان و مامەڵەكردن لەگەڵ خزمەتگوزارییە گشتییەکان بە نرخێکی گونجاو و لە ژێر چاودێرییەكی ورد و لێپرسینەوەی بەردەوامدا بێت و بۆ هەمووان ڕوون و ڕەوان بێت.

لە شارە زیرەکەکاندا دانیشتووان چالاکانە بەشداری لە سیستمی حوکمڕانیدا دەکەن، هەر ئەوەش نا، بەڵكوو لە ڕێگەی کەناڵە دیجیتاڵییە پێشكەوتووەكانەوە بە شێوەی جیاواز هەڵسەنگاندن بۆ ئەدای حكومەت و دامەزراوەكانی دەكەن.

8. هاوڵاتیی زیرەک

لە کۆتاییدا یەکێک لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی شاری زیرەک هاوڵاتییە زیرەکەکانیەتی، بە جۆرێك كە هاوڵاتییانی زیرەک شارە زیرەکەکان دروست دەکەن. ئەگەرچی زۆرێک لە شارە زیرەکەکانی “نەوەی یەکەم” ماتەوزەی لایەنە مرۆییەكانی پشتگوێ خستووە، بەڵام نالۆژیکییە مرۆڤ بە تەکنەلۆژیا دەورە بدەیت ئەگەر نەزانێت چۆن بەکاری بهێنێت، بۆ نموونە؛ ئەگەرهاوڵاتییان نەزانن چۆن دەستیان بگات بە پلاتفۆرمی گواستنەوەی گشتی کە بە سیستمێكی دیجیتاڵیی ڕێكخراو و زیرەك ئامادە كرابێـت، ئەوا چۆن لە شارەكەدا جێیان دەبێتەوە، بۆیە بە ناچاری بەردەوام دەبن لە بەکارهێنانی شێوازە کۆنەکانی سیستمی هاتوچۆ. ڕەگەزە مرۆییەکان بە تەنها ئەوە نییە کە دانیشتووان بتوانن زانیاری بەکار بهێنن، بەڵكوو پەیوەندیدارە بە ئاستی بەشداریكردنیان لە پەرەپێدانی زیاتر و دەستپێشخەریی زیرەكانەی شارەكانیان. لێرەوە لە سەر بەرپرسان پێویستە بەرنامەی پەروەردەیی و مەدەنیی وردودرشتیان هەبێت کە هاوڵاتییان بەئاگا بێنێت و ئاستی هۆشیارییان بەرێتە سەر، تا بتوانن سوود لە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا وەربگرن.

هەر چەندە تەکنەلۆژیا خێراتر لە جاران گەشە دەکات، بەڵام پرسیارێكی سەرەكی دێتە پێش كە ئایا شارەکان بە ستراكچەر و شێوازی ئێستا بەردەوامن؟ یاخود پێشكەوتنەكان دەگاتە چ ئاستێك لە بەرەوپێشچوون؟ ئەگەر ئەم پێشكەوتنە گەشەسەندنی ڕێژەیی زیرەكیی دەستكرد بێت كە كاریگەرییەكی مەزن لە ژیانی ڕۆژانەی هاوڵاتییان و چۆنێتیی هەڵسوكەوتیان دەكات، ئەویش بە بڵاوبوونەوەی سیستمی “IoT”، یاخود ئەو پەرەسەندنە خێرایەی كە لە زیادبوونی جۆرە جیاوازەكانی تەكنەلۆژیا ڕۆژبەڕۆژ بەدی دەكرێت.

لەگەڵ ئەوەشدا، تەکنەلۆژیا نوێیەکان تا ئاستێك دەتوانن پشتگیریمان بکەن کە ژێرخان و ژینگەی دەوروبەرمان بە ئاسانی كۆنترۆڵ بكەین، لەم ڕووەوە زۆر ڕێگە هەیە بۆ پێوانەکردنی ژێرخانی دیجیتاڵی یان ئاستی زیرەکیی شارێک، بۆ ئەم لێکۆڵینەوەیە ئێمە پێوەرە جۆراوجۆرەکانمان کۆ کردووەتەوە تا لەم ڕێگەیەوە ئاستی ئامادەیی شارە گەورەكانی ئەورووپا و ئەمەریكا نیشان بدەین كە لە داهاتوودا دەگەنە چ ئاستێك لە زیرەكیی نموونەیی.

لە توێژینەوەكەماندا چەندین ڕێگە هەیە بۆ پێوانەکردنی زیرەکیی شارێک، كە نیشانی بدەین تا چ ئەندازەیەك گونجاوە لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆژیا دیجیتاڵییەکان، بۆ ئەم مەبەستە لەم توێژینەوەیەدا (11) پێوانەمان لەبەرچاو گرتووە كە پۆلێنكاری بۆ ژێرخانە تەكنەلۆژییەكان دەكەن لەگەڵ ئایتیی پەیوەندییەكان و بازاڕی كاری تەكنەلۆژی و توانا و هێزی بەردەوامیان:

• ژێرخانی تەکنەلۆژیا و پەیوەندی:
• “Wifi” و “hotspots” بە خۆڕایی
• خێرایی دابەزاندنی “Broadband”
• بەردەستبوونی فڕۆکەخانەکان
• ژمارەی کۆمپانیاکانی “IoT” (بە گشتی و بۆ هەر ١٠٠ هەزار کەس لە دانیشتووان)
• ژمارەی تاوەرەکانی تۆڕی “G5”

• ژێرخانی سەوز:
• ژمارەی ئەو خاڵانەی لە توانای بەكارهێنان و بارگاویكردنی ئۆتۆمبێلی کارەبایی بە سوودی گشتی بەرهەم دێن.
• ژمارەی باڵەخانەكان

• بازاڕی کاری تەكنەلۆژی:
• ژمارەی کارە تەکنەلۆژییەکان
• ژمارەی هەلی کارە تەکنەلۆژییەکان (بۆ هەر ١٠ هەزار کەس لە دانیشتووان)

 

میتۆدی توێژینەوەكە

شیكاریی ناو توێژینەوەكە پشت دەبەستێت بە بە لیستی 100 شار لە ئەوروپا و ئەمریکا لەسەر بنەماكانی (پایتەخت و زۆرترین دانیشتوو)، بە جۆرێك لە سەرەتادا 18 پێوانە/پێوەرمان لەبەرچاو گرت کە پەیوەندییان بە پێشنیارەکانی OECD بۆ ئاستی هەڵسەنگاندن و پێشكەوتنەكانی شارە زیرەکەکانەوە هەیە.

ڕیزبەندی کۆتاییمان بۆ پێوەرەکان پوخت كراوەتەوە بۆ ١١ پێوەری زانستی كە زیاتر نزیكمان دەكاتەوە لە راست و دروشتی پێوەر و ئامارە بنچینەییەكانی نێو شارەكان، لێرەوە هەر پێوەرێک لە باری ئاسایدا بە 100 نمرە  خەڵمڵێنراوە كە بەشێوەیەكی یەكسان بەكارهاتووە، هەر 100 نمرەیەك پەیوەستە بە ئاستێكی پۆلێنكاریی و بەراوردكاری لەسەر بنەماكانی: ژێرخانی تەکنەلۆژیا و پەیوەندیکردن، ژێرخانی بەردەوامیی، و بازاڕی تەکنەلۆژیای کار-بزوێنەر) پێش ئەوەی نمرەی کۆتایی گشتی بۆ هەر شارێک بدرێت.

بە لەرەچاو گرتنی ئەم 11 پێوەرەو بەكارخستنیان بەشێوەیەكی یەكسان ئەنجامی كاركردنی پێوەرەكانمان لە نێو توێژینەوەكەماندا دەخەینەڕوو، كە ئاشکرای دەکات کام شار بە باشترین شێوە ئامادەیە تا لە داهاتوودا ببێتە شارێكی زیرەكی نموونەیی:

سێ شاری ئەمریکا پلەیەکی بەرزیان هەیە بەهۆی بەردەستبوونی بازاڕی کارە تەکنەلۆژییەکانیانة ئەوانیش: “واشنتۆن دی سی، مینیاپۆلیس و ئۆکلاند” كە سەرجەمیان لە بەرزترین پلەی پێشكەوتندان بەهۆی بوونی فراوانترین ڕیزبەندی لە بەردەستبوون و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری کارە تەکنەلۆژییەکاندا.

لە نێو شارەكانی تری ئەمریكادا “واشنتۆن” شانازی بە 70,567 هەلی کاری تەکنەلۆژیاوە دەکات، کە لە ئێستادا دامەزراندنیان هەیە بە رێژەی (سێیەم بەرزترین ئاست)، لە کاتێکدا هەردوو شاری “مینیاپۆلیس” لە ئاستی شەشەم و “ئۆکلاند” لە ئاستی حەوتەمدا دێن، كە زیاتر لە 55,000 ڕیکلامی کاری تەکنەلۆژییان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لە هەردوو شارەكەدا هەن.

کاتێک ژمارەی هەلی کارە تەکنەلۆژییەکان بەراورد دەکرێت بە ژمارەی گشتی هەلی کار لە بازاڕدا، “مینیاپۆلیس” لە هەر ١٠ هەزار هەلی کاردا ١٢٩٣ هەلی کار و “ئۆکلاند” ١٢٧٨ هەلی کار لە هەر ١٠ هەزار هەلی کار و “واشنتۆن” ٩٩٨ لە هەر هەزار هەلی کار هەیە.

 لە نێو سیستمی رانكینی شارەكاندا، شاری “ئۆستن”ی ئەمریكا لە ویلایەتی “تەكساس” لە بەرزترین ئاستی تۆمارە زیرەكەكاندایە، بۆیە ئەم شارە پلەی یەكەمی گرتووە لە ریزبەندی توێژینەوەكەمان بۆ تواناکانی شارە زیرەکەکان لە سەرانسەری ئەمریکا دا.

هەردوو ژێرخانی تەکنەلۆژیای شارەکە (87.7 لە کۆی 100) و ژێرخانی سەوز (91.7 لە کۆی 100) بە بەراورد بە زۆرێک لە شارەکانی دیکە پلەیەکی بەرچاویان بەرزە، لەگەڵ بەرزترین ژمارەی وێستگەکانی بارگاویكردنی EV کە بە شێوەیەکی گشتی زۆرینەی هاوڵاتییەكانی دەستیان پێدەگات (329)، کە لە 11هەمین بەرزترین وێستگەی بارگاویكردندایە بە سیستمی EV بەجۆرێك لە ژمارەی کۆمپانیاکانی loT پلەی هەشەمینی گرتووە كە تێكڕا 76 بارەگای جیاوازیان لەو شارەدا هەیە.

لە ئەنجامی توێژینەوەكەدا دەردەكەوێت كە 10 شاری ئەمریکا بە باشترین شێوە خۆیان بۆ داهاتووی شاری زیرەك ئامادە كردووە، كە لەسەر بنەمای 11 پێوەر، دابەشکراوە بەسەر سێ پۆلدا (ژێرخانی تەکنەلۆژیا، ژێرخانی سەوز، بازاڕی هەلی کارە تەکنەلۆژییەکان) كە بەشێوەیەكی یەكسان و بە نمرەی (100) پلە.

لە نێو شارەكانی ئەوروپادا بەرزترین ئاست شاری “لەندەن”ە، هەرچەندە بەشێوەیەكی گشتی شارەکانی ئەوروپا لە توانای شارە زیرەکەکاندا نمرەیان کەمترە بەراورد بە ئاست و توانای شارە ئەمریکییەکان، بەڵام لەناو ٢٠ شارە سەرەکییەکەدا بە گشتی دەتوانین ببینین کە هەردوو شاری لەندەن (سێیەم) و ئەمستردام (١٦) لە پلەی دێن وەک دوو لە باشترین شارەکان لە شیکارییەکانماندا.

لەنێو تێكڕای شارە سەرەکییەکەی ئەوروپا، شاری “لەندەن” بە تایبەت لە ژێرخانی تەکنەلۆژیا و پەیوەندییەکانیدا، هەروەها لە ژێرخانی سەوزدا نمرەی بەرزی بەدەستهێناوە، لەگەڵ ئەوەدا لە ناوخۆی شارەكە نۆ تاوەری (G5) دانراون،کە زیاترە لە هەموو شارەکانی تری ئەم توێژینەوەیە، هەروەها تێکڕای خێراییەکانی  broadbandرێژەی 82.7mbps  ە، کە باشترە لە 65%ی شارەکانی دیکە لە شیکارییەکانماندا.

لەگەڵ ئەو پێشكەوتنانەدا بەڵام تا ڕادەیەک دواکەوتووە لە بازاڕی کاری تەكنەلۆژیی بە پلەی (٥١)، شارەکە هێشتا شانازی بە ٤٩,٨١٨ پۆستی بەتاڵی تەکنەلۆژیاوە دەکات كە لە ئێستادا لە بازاڕدا بەردەستن – کە یەکسانە بە ٥٦ پێگەی جیاواز بۆ لە هەر ١٠ هەزار کەس کە لەوێ دەژین.

شاری “پاریس” پێشەنگە لە بواری تەکنەلۆژیا و ژێرخانی پەیوەندیکردن، لە کاتێکدا پاریس بەرزترین نمرە لە هیچ پێوەرێکی تەکنەلۆژی و پەیوەندی تایبەتدا بەدەست ناهێنێت، بەڵام لە زۆربەیاندا بە شێوەیەکی بەردەوام لە سەرووی ئاستی مامناوەندەوە نمرەی بەدەستهێناوە.

ئاستس ریزبەندییەكان بۆ شارە فەرەنسییەكە بریتین لە شەشەم زۆرترین ژمارەی Wifi و hotspots بێبەرامبەر (10,663) وەک بەرزکردنەوەی تواناکانی پەیوەندی ئینتەرنێتی و 4هەمین زۆرترین ژمارەی کۆمپانیاکانی (loT) کە ژمارەیان (258) دیبێت و بارەگا سەرەکییان لەو شارەیە.

سەرچاوەكان

— Goddard, William (2021), “What Are The Features of a Smart City To Look For?”, https://t.ly/bef0.

– thesmartcityjournal (2023), “These cities are best prepared for a ‘smart city’ future”, https://www.thesmartcityjournal.com/en/cities/these-cities-are-best-prepared-for-a-smart-city-future.

– proptechos (2023), “These cities are best prepared for a ‘smart city’ future”, https://proptechos.com/smart-city-index/#findout.

گۆڤاری ئایندەناسی ژمارەی شانزەیەم (16) ئازاری، 2023، ساڵی سێیەم