ئامادەكردن: هەورامان فەریق

بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:- وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (١) تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٢١ ساڵی یەکەم.

دەستپێك

ئاشووری ڕوانگە و دیدێكی جیاوازی بۆ مێژوو و كولتوور و دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن لە جیهانی سێیەم و ئێران بەتایبەتی هەیە، بە دیدێكی ڕەخنەگرانەوە سەیری پڕۆژەی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن دەكات و پێی وایە كە ئەم پرۆژەیە بەرهەمی مۆدێرنیتەیە و مۆدێرنیتەش بەرهەمی ڕۆژئاوایە. مێژووی ئێران بە واتای دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن هێندە كۆن نییە و ئەگەر پڕۆژەیەك بە ناوی نەتەوەسازییش هەبووبێت، بە سەرهەڵدانی شۆڕشی 1979 ئەو پڕۆژەیە لەبار چووە و كۆتایی پێ هاتووە. ئاشووری هەروەها پەنجە لەسەر هەندێك لەو هۆكارانە دادەنێت كە بوونەتە هۆی لەبارچوونی پڕۆسەی دەوڵەت-نەتەوە لە ئێراندا بوونی ئایدۆلۆجیای ئیسلامی بە یەكێك لە گرنگترین هۆكارەكان پێناسە دەكات. ئەو باوەڕی وایە كە هەتا ڕۆژئاواییەكان بە پاڵپشتیی ئەقڵ و فەلسەفە و بیرمەندەكانی ئاڕاستەی مرۆڤایەتی و جیهانبینییان بۆ مرۆڤ و خودا و ئەقڵ نەگۆڕی، وڵاتانی پێشمۆدێرن و خێڵەكیی وەك وڵاتانی ئەم ناوچەیە و ئێران بە هیچ جۆرێك بیریان لەو چەمكانە نەكردبوویەوە، ئەوە ڕۆژئاواییەكان بوون كە ئاڕاستەی بیركردنەوەی مرۆڤیان لە شتە پیرۆزە میتافیزیكییەكانەوە بۆ بەپیرۆزكردنی مرۆڤ، نەتەوە و نیشتمان گۆڕی، هەر ئەوانیش بوون چەمكی دەوڵەت و پڕۆژەی نەتەوەسازییان فێری وڵاتانی ڕۆژهەڵات كرد.

ئاشووری یەكێكە لەو توێژەرانەی فەلسەفەی سیاسی كە بە دیدێكی ڕەخنەییەوە باسی نەتەوەسازیی كردووە لە ئێراندا، هەر چەندە سەبارەت بەم بۆچوونانەی ڕووبەڕووی ڕەخنەی توندی نەیارەكانیشی بووەتەوە، بۆ نموونە: یەكێك لە سایتەكانی نەیاری تێزەكەی ئاشووری، ناوبراو بە چەواشەكار و تێنەگەیشتوو لە مێژووی ئێران ناو دەبات (Bultannews,1398). لەم بابەتەدا هەوڵ دەدەم زۆر بەكورتی لە ڕوانگەی ناوبراوەوە پڕۆژە و پڕۆسەی دەوڵەت-نەتەوەسازی، ڕەهەندەكان و هۆكارەكانی تێكچوونی پڕۆسەی دەوڵەت-نەتەوە ڕوون بكەمەوە

پێناسەی نەتەوە و دەوڵەت ـ نەتەوە

   پێناسە و خوێندنەوەی جۆراوجۆر بۆ چەمكی نەتەوە، پڕۆژە و پڕۆسەی نەتەوەسازی و دەوڵەت-نەتەوەسازی كراوە و دەكرێت. “سنووربەندیی دوو چەمكی ‘ئیتنیك’ و ‘نەتەوە’ و جیاكردنەوەیان ئەستەمە. نەتەوەكان (nations) دیاردەگەلی سەردەمی مۆدێرنی مێژووی مرۆڤایەتین و زاراوەی نەیشن لە زمانە ئەورووپییەكاندا دوو سەدە زیاتر نییە كە بە واتای ئێستای بەكار دێت” (آشوری، 1377: 176). مەبەست لە نەتەوەسازی بە واتا سنووردارەكەی بریتییە لە “بەرهەمهێنانی خودهوشیاری و بڵاوكردنەوەی ئاگایی نەتەوەیی و سۆزی هەستكردن بە شوناسی نەتەوەیی” (كانر، 2720: 3)، بە واتا گشتییەكەشی پڕۆسەیەكە كە دەسەڵاتێك یان دەستەبژێرێك لەناو حكومەت و دەوڵەتێكدا یان چوارچێوەی وڵاتێكدا بڕیار دەدەن جێبەجێی بكەن بۆ ئەوەی كە یەكڕیزی و گونجانی نەتەوەیی و شوناسێكی هاوبەشی نەتەوەیی بێتە دی.

   بە سەرهەڵدانی مۆدێرنیتە؛ دیاردە كۆمەڵایەتی، سیاسی و كولتوورییەكانیش گۆڕانكارییان بەسەردا هات. یەكێك لە دەركەوتەكانی مۆدێرنیتە، سەرهەڵدانی دەوڵەتی مۆدێرن بوو. ئەوەی ئەم گۆڕانكارییەی خێراتر كرد، بریتی بوو لە چەند هۆكارێك كە دەكرێت بەهێزبوونی كۆڵۆنیالیزم لە لایەك و هۆشیاربوونەوەی نەتەوە ژێردەستەكان لە لایەكی ترەوە زەقترینیان بن. لێرەوە ئیدی بە گەشەكردنی ناسیۆنالیزم و لاوازبوونی دەوڵەتانی عوسمانی و ڕووسیای تێزاری و لەدایكبوونی ژمارەیەكی زۆر دەوڵەتی نوێ، ئەم بابەتانە سەرنجی نەتەوە و دەوڵەتانی بۆ لای خۆی ڕاكێشا و هەندێك وڵاتی وەك ئەمەریكا، ئەڵمانیا، ژاپۆن و كۆریای باشوور توانییان سوود لە پڕۆژەی نەتەوەسازی وەربگرن و هەندێك وڵاتی دیكەش وەك ئێران، عێراق و ئەفغانستان تیا ماون و پرسیاری جددی لەسەر بوون و ئەنجامی ئەم پڕۆژەیە لەلایەن شارەزا و بیرمەندانی وەك داریوشی ئاشوورییەوە دەورووژێنرێت.

مێژووی دەوڵەت-نەتەوە

   دەوڵەت-نەتەوە و پڕۆسەی نەتەوەسازی؛ دوو چەمكی فرەڕەهەندی سیاسی، كۆمەڵایەتی، مێژوویی، كولتووری و سیاسەتگوزارییە كە پەیوەندییەكی قووڵی لەتەك زۆر دیاردە و بابەتی وەك ناسیۆنالیزم، دەوڵەت، مافەكانی مرۆڤ و گەلان و دیموكراسیدا هەیە، تەنیا تایبەت نییە بەو وڵات و شوێنانەی كە خاوەنی دەوڵەتن. وڵاتی خاوەن نەتەوە هەن، لەتەك وڵات و دەوڵەتی بێنەتەوە. ئاشوورییش وەك هەندێك لە توێژەرانی كوردی بواری ناسیۆنالیزم و كۆمەڵناسیی سیاسی وەك عەباس وەلی، نەتەوە و بابەتەكانی پەیوەست بە نەتەوەسازی و دەوڵەتی مۆدیرن بۆ مۆدێرنیتە دەگەڕێنێتەوە. ئەو پێی وایە كە ئەوەی كە ناوی ئێرانە، بێچمگرتنێكی سیاسی و جوگرافیی نوێیە كە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدە بەملاوە هاتووەتە ئاراوە. ئیمپڕاتۆریەتی ئێرانیش وەك ئیمپڕاتۆریەتەكانی دیكەی ئاسیایی لە بەریەككەوتنیدا لەتەك كۆڵۆنیالیزم و مۆدێلی دەوڵەتی مۆدێرنی ئەورووپایی، گۆڕانكارییەكی گەورەی بەسەردا هات. لە سەدەكانی شانزە و هەڤدەیەمەوە كۆڵۆنیالیزمی ئەورووپایی ڕوویان لە وڵاتانی كیشوەری ئەفەریقا و ئەمەریكا كرد، بەڵام لە نیوەی دووەمی سەدەی هەژیەدەمەیەوە ڕوویان بەرەو وڵاتانی ئاسیایی وەك هیند و چین و ئێران وەرچەرخاند. ئیمپڕاتۆریەتە گەورەكانی وەك هیند و چین هێدی هێدی لەناو چوون و تا سەرەتای سەدەی بیست تاكە ئیمپڕاتۆریەتێك كە مابوویەوە عوسمانی بوو، دواجار خۆری ئەویش ئاوا بوو. هەڵوەشانەوەی ئەم ئیمپڕاتۆریەتانە لەژێر فشاری هێزی سوپا مۆدێرنە ئەورووپییەكان و سیستمی جیهانیی نوێدا كە كۆڵۆنیالیزمی ئەورووپی بەسەر جیهان و ئاسیادا دەیسەپاند. “لە ئێران مەشرووتە و لە چین شۆڕشی سون یات سن لەژێر كاریگەریی ئایدیای جەنەراڵ و دیپلۆماتە ئەورووپییەكاندا سەریان هەڵدا. هیندستان دەبێتە ژێردەستەی كۆڵۆنیاڵی بەریتانی و بەشێك لە جیهانی ئاسیایی دەكەوێتە بندەستی فەڕەنسییەكان و بەشێكی دیكە بۆ بەریتانیا و هۆڵەندییەكانیش ئەندەنووسیا كۆنترۆڵ دەكەن. بەشەكانی ئاسیای ناوەڕاست كە پێشتر بەشێك بوون لە ئیمپڕاتۆریەتی ئێرانی، كەوتنە ژێر دەستی ئیمپڕاتۆریەتی ڕووسیا” (آشوری، 1398).

   ئاشووری لە وەڵامی پرسیارێكدا كە ئایا دەكرێت بۆ ڕەگوڕیشەی هەموو كێشە و ئاریشەكانی ئێران بەدوای وەڵامێكی بنەڕەتییشدا بگەڕێین، پێی وایە كە بەڵێ دەكرێت. لە ڕوانگەی ئەوەوە ڕەگوڕیشەی هەموو كێشەكان ڕەنگە لە دەوڵەت-نەتەوەدا خۆی ببینێتەوە. ئەو پێی وایە كە جارێ دەبێ ئەوە بزانرێت كە ئەوەی كە ئێستا ناومان لێ ناوە ئێران، بە واتا دروستەكەی بێچمگرتنێكی سیاسی و جوگرافیی نوێیە كە لە نیوەی دووەمی سەدەمی نۆزدەوە سەری هەڵداوە. هەر لێرەوە ئەو بانگەشە و درووشمە زەقانەی وڵات و ئیمپڕاتۆریەتەكانی ناوچەكە سەبارەت بە ڕابردوویان و ئاڕاستەكردنی مێژوو و سڕینەوەی مێژوو و كولتووری نەتەوەكانی تر دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ئەو نایشارێتەوە كە وەكوو ناو؛ ناوچەیەكی كۆن بە ناوی ئێران لە ڕۆژگاری ئیمپڕاتۆریەتی ساسانییەوە بوونی هەبووە، بەڵام ئەم ئیمپڕاتۆریەتە وەك شارستانیەتە كۆنە ئاسیاییەكانی دیكە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمەوە بە بەریەككەوتنیان لەتەك كۆڵۆنیالیزمی ئەورووپی و مۆدێلێك لە دەوڵەت و وڵاتی مۆدێرن گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا هاتووە.

   ئەم سەردەمە، سەردەمی بێچمگرتنەوە (re-formation)ی دەوڵەت-نەتەوەیە. یەكێك لە پێویستیترین خواستەكانی جیهانی مۆدێرن ئەوەیە كە ئیمپڕاتۆریەتەكانی پێشمۆدێرن دەبێت خۆیان بڕێژنە ناو ئەو چوارچێوەیەوە كە پێی دەوترێت دەوڵەت-نەتەوە (nation-state). ئەم سەردەمەی كە باسی دەكەین، لە پاشایەتیی ناسرەدین شا و ئەمیر كەبیرەوە دەست پێ دەكات. ئەمیر كەبیر بوو كە لە دنیای نوێ تێگەشتبوو و دەیویست ئێران دروست بكاتەوە. هەنگاوی گرنگی بۆ نا، بەڵام بێئاكام بوو. هەر ئەو گۆڕانكارییەی كە بۆ یابان چووە سەر و لە نیوەی سەدەی نۆزدەوە دەستی كرد بە بەپیشەسازیكردن و وەرگرتنی ئایدیا مۆدێرنەكان لە بونیادی سیاسی و لە هەمووی گرنگتر بونیادی ئابووری. سەرهەڵدانی مەشرووتە خۆی بۆخۆی بەرهەمی ئەم هەوڵ و هەنگاوانە بوو. شۆڕشێك كە دەیویست ڕیفۆرمێك بكات لە سیستمی سیاسی و دادوەریدا و بناغەی “دەوڵەت-نەتەوە” دابڕێژێت. بەڵام بنەماكان و ڕەگەزە كولتووری، تەكنەلۆجی و پیشەسازییەكانی ئەم پڕۆژەیە بوونیان نەبوو، هەر بۆیە نەیتوانی سەركەوتوو بێت. دوابەدوای ئەوە، ڕەزا شا هات كە دەیویست بناغەكانی دەوڵەت-نەتەوە دابڕێژێت. لەم قۆناغەشدا ئەو پێناسەیەی كە دەستوور بۆ سیستمی سیاسی دەیكات، سیستمی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرنە، بەڵام بە شێوەی نیوەناچڵ. بۆ نموونە؛ هێشتا ناتوانرێت بەڕوونی بگوترێت كە سەرچاوەی دەسەڵاتی سیاسی خەڵكە، چونكە هێشتا سێبەری خودا و نوێنەرەكانی لەسەر زەویدا و بەسەر هەموواندا پەرشوبڵاوە. دەستووری مەشرووتە دەڵێت: پاشایەتی بەهرەیەكی خوداییە كە لەلایەن خەڵكییەوە دراوە بە پادشا. دەی ئەمە خۆی دژیەكی دروست دەكات كە ئەگەر خوداییە، چلۆن لەلایەن خەڵكەوە دەدرێت؟ بۆیە ئاشووری پێی وایە كە ئەم دوالیزمە هەر لە سەرەتاوە بوونی هەبووە. بۆیە دەتوانین بڵێین لە پێكهاتنی دەوڵەت-نەتەوەدا وێنەیەك لە یەكپارچەیی و یەكڕەنگیی (homogeneity) دەوێت كە ئەم وێنە دەبێتە هۆی ئەوەی كە هەموو ئەو ئیتنیكانەی كە لەنێو قەڵەمڕەوێكدا بەسەر دەبەن، لەژێر سێبەری ناسنامەیەكی نەتەوەییدا بگیرسێنەوە.

   پاش مەشرووتە، دوو دەیە كەلێنی سیاسی و شڵەژانی ترسناك باڵ بەسەر ئێراندا دەكێشێت و دواتر سەردەمی ڕەزا شا دێت كە تیایدا دامەزراوەگەلێك دادەمەزرێن كە بۆ بونیادنانی دەوڵەت-نەتەوە گرنگن: وەزارەتەكانی دارایی، جەنگ، پیشەسازی و پەروەردە. ئەم هەنگاوانەش تەنیا بریتی بوون لە لاساییكردنەوەی بونیادی دەوڵەت-نەتەوەی ئەورووپای ڕۆژئاوا و پاشان بوو بە مۆدێلێك بۆ هەموو وڵاتانی دیكە. لەم سەروبەندەدا هەندێك لە وڵاتان توانییان خۆیان بگرنەوە و لەتەك سیستمی نوێی جیهانیدا درێژە بە مانەوە بدەن. ئێران و توركیا لەبەر ئەوەی ڕاستەوڕاست نەكەوتنە ژێر دەسەڵاتی كۆڵۆنیالیزمەوە، زووتر دەستیان بە بونیادنانەوە و چاكسازی كرد. ئەتاتورك لە توركیا و ڕەزا شا لە ئێران و هەروەها چین.

هۆكارەكانی شكستی دەوڵەت-نەتەوە لە ئێراندا

دەوڵەت-نەتەوە پڕۆژەیەكی ڕۆژئاواییە

   تا هەنووكە گومان و دوودڵی سەبارەت بە بوونی پڕۆژەی دەوڵەت-نەتەوەسازی یان نەتەوەسازی لە ئێراندا هەیە. پێكهاتن و دامەزراندنی دامەزراوە سیاسی، ئابووری و كارگێڕییەكانی دەوڵەت-نەتەوە لە ئێراندا ڕووبەڕووی بەربەستێكی سەرەكی بوویەوە، ئەویش جەنگی جیهانیی دووەم و داگیركردنی ئێران بوو لەلایەن هاوپەیمانانەوە. كە جەنگی جیهانیی دووەم سەری هەڵدا، چاكسازیی ڕەزا شایش وەستا و بەدوایدا ئاژاوە هات. لەم كەینوبەینەدا موسەدیق هەیە كە هاوشان لەتەك گێڕانەوەی ناسیۆنالیستیی ئێرانی كۆنی ڕەزا شادا، گێڕانەوەیەكی ناسیۆنالیستی نەرمی هەڵگرتووە. لەبەرامبەر ئەم ڕەوتەدا، كودەتای بیست و هەشتی مورداد (١٩/٨/١٩٥٣) خۆی دەنوێنێت. هەر دوو ڕەوتەكە، سەرەڕای كێشمەكێش و دوژمنایەتییەكان، بە ئاڕاستەی بێچمگرتنی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن بوون لە ئێراندا.

   دەوڵەت-نەتەوە سەرەتا لە ئەورووپاوە بە ڕێبەرایەتیی بەریتانیا و فەڕەنسا بێچمگی گرت، دواتریش ئەورووپای باكوور. لە ئێرانی سەردەمی محەمەد ڕەزا شادا خەریك بوو ڕەگوڕیشەی دادەكوتا. خەونی ئەو ئەوە بوو كە وڵاتێكی پیشەسازی و بەهێز لە ئێراندا دابمەزرێنێت، بەڵام دواجار “شۆڕشی ئیسلامی” ڕووی دا و ئەم ڕەوتەی لە ڕەگەوە وشك كرد. ئایەتوڵا خومەینی لە سەرەتاوە وتی “ئیسلام نەتەوەیی نییە”. بەم قسەیە لە ڕاستیدا سەرلەبەری پڕۆسەی پێكهاتنی دەوڵەت-نەتەوە لەو وڵاتە تێك چوو و تا هەنووكەش هەر ڕاست نەبووەتەوە. كاتێك پیاوانی  هاتنە سەر دەسەڵات، سەر ئۆتۆمبێلێك كەوتن كە نەیاندەزانی چییە، ئۆتۆمبێلەكەیان بە شەڕەشەق خستە كار، كە هێشتاش لارەلار دەڕوات بەڕێوە. بەڵام ئەمە ئۆتۆمبێلێكی دەوڵەت-نەتەوەی واقعی نییە، چونكە لە ڕووی ئایدیۆلۆجییەوە نەبەستراوەتەوە بەو چەمكەوە و خۆی لەژێر دەسەڵاتی نەتەوەدا نابینێتەوە” (آشوری، 1398). ئاشووری دەڵێت گرفتە سەرەكییەكە هەر لێرەوەیە كە ئێمە نەمانتوانی دەوڵەت-نەتەوە بەدروستی دابمەزرێنین. مەترسییە گەورەكە هەر ئەمەیە، چونكە دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە وێنەیەك لە یەكپارچەیی و یەكڕیزی دەخوازێت كە ئامانجی دروستكردنی ناسنامەیەكی نەتەوەیی هاوبەشە كە هەموو خەڵكی لەژێر سێبەریدا بحەسێنەوە.

   ئاشووری هەڵبەت پێی وایە كە شكستی پڕۆژەی دەوڵەت-نەتەوە تەنیا تایبەت نییە بە ئێران. پاش جەنگی جیهانیی دووەم، زاراوەی “جیهانی سێیەم” كەوتە سەر زمانەكان. كە مەبەست لێی ئەو بەشە لە جیهان بوو كە لەژێر دەسەڵاتی سیاسیی كۆڵۆنیالیزمی ئەورووپیدا، لانی كەم بە شێوەیەكی فۆرماڵ، ئازاد بووە و دەیەوێت فۆرمی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن بەخۆوە ببینێت: هیندستان، پاكستان، ئێران، ئەفغانستان، سووریا و ئەو وڵاتانەی كە دەكەوتنە سنووری دەوڵەتی لێكهەڵوەشاوەی عوسمانییەوە، لەوانەش: عێراق، سووریا و ئەردەن. ڕۆشنبیران و ڕێبەرەكان لەژێر كاریگەریی ڕۆژئاوا و كولتووری ئەواندا هەوڵیان دا بەرگە كۆنەكەی دەسەڵاتی خێڵەكی و دیكتاتۆریەتی نەریتی جێ بهێڵن و دەیانویست دەوڵەت-نەتەوە بە مۆدێلە ئەورووپییەكەی دابمەزرێنن، هەر بۆیە زۆرێك لەو وڵاتانە لە هەندێك ڕووەوە دەستیان بە پڕۆسەكە كرد. بۆ نموونە: دامەزراندنی كەرتی پەروەردە و فێركردن و ناردنی منداڵان لە حەوت ساڵییەوە بۆ قوتابخانە، یەكێكە لە ڕەگەزەكانی دەوڵەت-نەتەوەسازی، هەر ئەوەی كە ئەتاتورك لە توركیا، ڕەزا شا لە ئێران، قەزافی لە لیبیا كردیان. بەڵام ئەو پڕۆسەیە پێویستی بە زەمینەسازی هەیە لە ڕووی زمان، كولتوور و ئایینەوە و ئەگەر ئەو زەمینەیە نەبێت؛ دەستیان پێی ناگات.

دەوڵەت-نەتەوە سیستمی سێكۆلاری گەرەكە

   ئاشووری یەكێكی تر لە بەربەستەكانی بەردەم ئایدیای دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن، بۆ نەبوونی سیستمێكی سێكۆلاریزەكردنی دەوڵەت دەگەڕێنێتەوە. هەر ئەو سیستمەی كە وڵاتێكی وەك ئێران سێ سەدە لە وڵاتانی ئەورووپی لە پاشتر بوو. دوای سێ سەدە، ئەورووپییەكان خۆیان لە ڕێگەی داگیركارییەكانی خۆیانەوە هێنایان. واتە هاوردە كراوە و بەرهەمی ئێرە نییە. ئەو دەڵێت تا ئەوكات ئێمەی ئاگامان لە هیچ شتێك نەبوو، نەماندەزانی لەوسەری دنیا چی دەگوزەرێت. بۆ نموونە: شۆڕشی فەڕەنسی بوو كە وەرچەرخانی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دروست كرد و وەك ئەتۆمێك تەقییەوە و ئایدیای دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن و سێكۆلاریزمی دەوڵەتی لەتەك خۆی هێنا، ئێمەی ئاسیایی و ڕۆژهەڵاتی لە دنیای داخراوی ئاسیایی خۆماندا دەسووڕاینەوە. “ڕاستە كۆمەڵێك دەستكەوتی وەك ئیبن سینا، خەیام و حافز و سەعدیمان هەبوو، بەڵام ئەمانە نابنە هۆی ئەوەی كە لە ناوجەرگەی دەستكەوتەكانیانەوە شارستانیەتی مۆدێرن بە شۆڕشی زانستی و پیشەسازی بێتە ئاراوە، چونكە شارستانیەتە ئاسیاییەكان هیچ كام خاوەنی زەمینەگەلی وەرگرتن و داننان بە سیستمی سێكۆلاریزمدا نەبوون كە پێویستیی بنەڕەتیی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتەیە و لایەنە مرۆڤایەتییەكەی” (هەمان). لێرەوە دەكرێت ئەم خاڵەی جێی سەرنجی ئاشووری لەوەدا كورت بكەینەوە كە هەموو شوێنێك بانگەشەی داواكردنی دەسەڵاتی سیاسی بە ناوی ئیسلام و “یاساكان”یەوە بەربەرستێكی گەورەیە لەبەرامبەر بێچمگرتنی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرندا، چونكە بنەمای تیۆریی دەوڵەت-نەتەوە ئەوەیە لەم جۆرە سیستمەدا كە ئیسلام و خودا تێیدا سەنتەرە ئەوەیە كە سەروەری و دەسەڵات دەبێت لە ئاسمانەوە بۆ سەر زەوی دابەزێت. ئەوەی كە شا سێبەری خوا و نوێنەری خودایە، دەبێت كاڵ ببێتەوە و بۆ ئەوەی كە خەڵكی خۆیان هەڵبژێرن و سەرچاوەی هێز و دەسەڵات دەوڵەت بێت. ئەم بنەمایە لە شۆڕشی فەڕەنساوە تا دواتر خراوەتە ڕوو و بەشێكی سەرەكییە لە سیستمی مۆدێرن. هەڵبەت دەبێت ئەوەش بزانین كە دەكرێت لە هەناوی ئەم سیستمەوە هەم دیموكراسی هەڵبقوڵێت، هەم نازیزم و فاشیزم و كۆمۆنیزم.

   لە ئێراندا “مۆدێرنیتە بە شێوەیەكی ڕێژەیی لەتەك ڕەزا شادا هات. محەمەد ڕەزا شاش بە هەموو ترس و لەرزەكانیەوە كۆمەڵێك هەنگاوی نا، بەڵام سەرلەبەری ئەم پڕۆسەیە ڕووبەڕووی بەربەستی شۆڕشێك بوویەوە كە دەیویست بە ناوی دەسەڵاتی ‘یاسای خودایی’ ئاڕاستەی جووڵەی مێژوو لە ڕێڕەوەی بەرەوپێشچووی مۆدێرن بەرەو سەدەكانی ناوەڕاست بگەڕێنێتەوە” (آشوری، هەمان). ئەمە هەر تایبەت نییە بە وڵاتی ئێران، لە هەموو وڵاتانی ئیسلامی كەم تا زۆر ئەم كێشەیە دەبینین.

دژیەكیی فەرمانی فیقهی لەتەك نەتەوەسازیدا

   ئاشووری دیدێكی نەرێنیی سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان فیقهـ و دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرن هەیە، ئەم دژیەكییەش تەنیا تایبەت ناكات بە ئێرانەوە. فەرمانە فیقهییەكان وەك كۆمەڵێك فەرمانی خودایی دژ دەوەستنەوە لەتەك بونیادی مۆدێرنی دەوڵەتدا. ئایدیا بنەڕەتییەكانی سێكۆلاریزمی سیاسی كە بە هۆی شۆڕشی مەشرووتەوە هاتبوویە نێو ئێرانەوە و هێدی هێدی زەمینەسازییان بۆ دروستكردنی دەوڵەت-نەتەوە كردبوو، خاوەنی حەفتا هەشتا ساڵێك بوو كە خەریك بوو ڕەگوڕیشەیان لە ئێراندا داكوتابوو. بەڵام گرفتەكە لەوەدا بوو كە ئەم فەرمانە فیقهییانە كە بەشی هەرە سەرەكییان بەرهەمی پەیوەندییە باو و نەریتییەكانی كۆمەڵگەی خێڵەكی بوون، نەیانتوانی شانبەشانی سیستمی زۆر ئاڵۆزی یاسایی و سیاسیی دەوڵەت و كۆمەڵگەی مۆدێرن بەرەو پێشەوە بڕۆن، لە ئەنجامدا دژیەكییەكی ڕوون سەر دەردەهێنێت كە بریتییە لە دژیەكیی فەرمانە فیقهییەكان لەتەك ئەوەی پێی دەوترێت “دواڕۆژ”. ئەمە لە لایەك، لە لایەكی ترەوە كێشەكە ئەوەیە كە ئایدۆلۆجیا سێكۆلارەكان لە لیبراڵیزمەوە تا كۆمەنیزم كە دەیانتوانی شۆڕشگێڕانە بجووڵێن و خەبات بكەن، ئەوانیش هیز و وزەیان كەم بووەتەوە.

 

ئێران، وڵاتی پترۆدۆلار

   ئاشووری لە درێژەی ڕوونكردنەوەی تێزەكەیدا كە باس لە چارەسەری كێشەی بنەڕەتیی ئێران دەكات، وەها دەڕوانێت كە كێشەی ئێران كێشەیەكی تەنیا خۆماڵی یان ناوخۆیی نییە، ئەو باس لە دواكەوتوویی وڵات دەكات كە چۆن لە سەدەی نۆزدەوە تازەبەتازە لە سەردەمی ترۆپكی كۆڵۆنیالیزمی ئەورووپیدا، ئێرانی ئاسیایی هێدی هێدی لە بەرگە ڕۆژهەڵاتییەكەی هاتووەتە دەرەوە و لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا كەوتووەتە نێو گرووپی وڵاتانی دواكەوتوو و پاش جەنگی دووەمی جیهانییش بووەتە بەشێك لە جیهانی سێیەم، واتە وڵاتە پێشنەكەوتووەكان، ئەو وڵاتانەی كە دەیانهەوێ پێش بكەون، بەڵام توانای بونیادی و داراییان نییە. لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە بەشێك لەم وڵاتانە هەموو هێزی خۆیان لە هێزی مرۆیی و بەڕێوەبردن خستە كار و لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكدا خۆیان لەژێر چەتری بە بچووكسەیركراوی گوتاری “جیهانی سێیەم” ڕزگار كرد. لەسەرووی هەموویانەوە چین كە ئێستا بووەتە یەكەم ڕكابەری بلۆكی ڕۆژئاوا بە سەركردایەتیی ئەمەریكا، هەروەها كۆریای باشوور و سەنگاپورە  و مالیزیا. ئەندەنووسیا و هیندستانیش لە ڕێگەن. ئێرانیش لە خولێكی دە دوانزە ساڵەدا لە سەردەمی شادا وەها دیار بوو كە بەنیازە خۆی لەو نەگبەتییە ڕزگار بكات، بەڵام پەرەپێدانی بە پشتبەستن بە دەرامەتی پترۆدۆلار لە هیچ شوێنێكی جیهاندا نەیتوانیوە وڵاتێكی گەشەسەندوو دروست بكات. لەژێر سێبەری دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامییشدا ڕاستە كە پێشكەوتنی پیشەسازیی بەخۆوە بینیوە، بەڵام دیسانەوە لەبەر پشتبەستن بە پترۆدۆلار و شڵەژانی بەڕێوەبردن و ئایدۆلۆجی و دەسەڵاتی پیاوانی ئایینی و هەزارپارچەیی ئەم دەسەڵاتە، ئەم پێشكەوتنانە بێئاكام ماونەتەوە.

دەوڵەت نەتەوە و ئێنرانیبوون

   ئاشووری دەربارەی چەمكی ئێرانیبوون كە چەند دەیەیەكە بەبەربڵاوی بەكار دێت، ئاماژە بەوە دەكات كە “ئێرانی”بوون بەو واتایەی كە ئەمڕۆ باسی لێوە دەكرێت، وەك فەڕەنسیبوون و ئەڵمانیبوون، لە بنەمادا چەمكێكی سیاسیی مۆدێرنە كە پەیوەندیی نەپساوی تاك و گرووپەكان لەتەك دەوڵەتدا ڕوون دەكاتەوە. واتە ئەوەی كە هەموو خەڵكی لە هەر ئیتنیك و خێڵ و نەژادێكن، بە هەر زمان و دینێك كە هەیانە و لە قەڵەمڕەوی فەرمانڕەوایی یەك دەوڵەتدا كە پێی دەوترێت وڵات، لە ڕووی سیستمی یاسایی ناوخۆ و نێودەوڵەتییەوە بە هاوڵاتیانی ئەو دەوڵەتە هەژمار دەكرێن. سەرەڕای شانازی بە وڵات و ڕابردووەوە، بەڵام لە ڕابردوودا شتێك بە ناوی دەوڵەت نەتەوەی ئێرانی بوونی نەبووە. ئەو تەنانەت پێی وایە كە لە ڕووی بونیادی سیاسییەوە، كۆمەڵێك ئیمپڕاتۆریەت و پادشا دەسەڵاتیان هەبووە بەسەر ئەو “جیهانی ئێرانڕەنگ”ەدا، كە سەردەمانێكی زۆر بنەچەیەكی تورك و مەغۆلیان هەبووە، بەڵام پاش مەشرووتە و بە هاتنی ڕەزا شایە كە دامەزراوە مۆدێرنەكانی دەوڵەت بێچم دەگرن. “ناسنامەی هاوبەش” لەو كاتە بەدواوە لە ڕووی كولتووری و مێژووییەوە بێچم دەگرێت. پێشتر خەڵكی ناسنامەی خۆیان لە ڕێگەی ئایین و زمانی خۆیانەوە دەناساند. كوردێك یان تورك و هەر ئیتنیكێك ئەگەر پێناسەی خۆی بكردایە، بە زمان و ئایین و ئایینزاكەی (سوننی و شیعە)، گوند و شارەكەیەوە پێناسەی خۆی دەكرد، لە سەردەمی مۆدێرنەدایە كە دەوڵەت دەبێتە كرۆكی ناسنامە. كە وا بوو چەمكی ئێرانیبوون یان ئێرانیەت تا نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدە بوونی نەبووە. پێش ئەوە ئەگەر فیردەوسی ناوی ئێرانی دەهێنا، چەمكێكی مێژوویی-كولتوورییە كە بەدەوری چەمكی نەژاددا دەسووڕێتەوە و ئەو قورساییە سیاسییە واتاییەی ئەمڕۆی هەڵنەگرتووە. ئەگەر شانامە بكەینە پێوەر، دەبینین كە تیایدا سنووری ئێران دیار نییە. لە سەرەتاوە ئەفسانەی شانامە هەموو جیهان لەخۆ دەگرێت، هەتا فەرەیدوون پاشای گەورە لەنێوان سێ كوڕەكەی خۆیدا دابەشی دەكات، ئەنجا گێڕانەوەكانی ئیرەج و زوحاك و… هتد.

   ئاشووری سەبارەت بە ئیسلام بۆچوونی وەهایە كە بە هاتنی ئیسلام و چەسپانی كولتوورەكەی، مۆدێلی یەكپارچەیی ئێران لەتەك نەژاد و دین و دەوڵەت دەشكێت. لەدەستچوونی ئەم یەكپارچەییەیە كە دەبێتە هۆی ئەوەی كە فیردەوسی بە خەم و پەژارەیەكی سەرنجڕاكێش شانامە كۆتایی پێ بهێنێت: لە جووتیار و لە تورك و تازییەكان، نەژادێك سەر هەڵبدات لە نێوانیاندا…. ئەم مۆدێلە ئیدی گۆڕانكاریی بەسەردا دێت. جیهانبینیی ئیسلام گڵۆباڵە و وەك مەسیحیەت ئیتنێك و نەتەوە ناناسێت، بۆ هەموو مرۆڤایەتییە. ئەم ڕەوتە تا سەدەكانی شەش و حەوت درێژە دەكێشێت، لەم نێوەندەدا تەسەوفیش دێتە كایەوە، ئەویش نەیشن و ناسیۆنالیزم ناناسێت و خۆی بە گەردوونیی دەزانێت. كەواتە بە هۆی ئەو چەمكە مۆدێرنانەوەیە كە نەتەوایەتی (nationality)یش دێتە كایەوە كە ڕێكوڕاست پەیوەستە بە دەوڵەتەوە. ئەم دیاردەیە بۆ دوو سەد ساڵی كۆتایی دەگەڕێتەوە، پێش ئەوە هیچ كەس خۆی، بۆ نموونە، بە هاوڵاتیی دەوڵەتی سەفەوی یان ئێرانی نەناساندووە. دەوڵەتی سەفەوی شتێك جگە لە شای زیندوو و لەسەر تەخت دانیشتوو نەبوو، ئەو نوێنەری خوا لەسەر زەوی بوو و شمشێر و جەلادی هەبوو و ملی دەپەڕاند و خەڵكی كەلەپاچە دەكرد، لە سەردەمی پێشمۆدێرندا هەرگیز كەسێكی دانیشتوو یان هاوڵاتیی “دەوڵەتی ئێران” نەبووە، ئەم چەمكانەی هاوڵاتی و هاوڵاتیبوون زۆر نوێن لە زمانی فارسدا و تەمەنیان لە پەنجا ساڵ زیاتر تێپەڕ ناكات. ئاشووری نموونە دەهێنێتەوە كە یەكەم جار حەمیدی عینایەت بوو كە لەبریی وشەی “citizen” بەكاری هێنا، لە هیچ بەرهەمێكی كلاسیكدا نابینین كە كەسێك بڵێت من ئێرانیم. سەعدی و حافیز و هیچ كەسێكی تر خۆیان بە ئێرانی نەزانیوە، ئەوان خۆیان بە “عەجەم” ناساندووە لەبەرامبەر عەرەبدا. ئەوەتا فیردەوسی دەڵێت: “عەجەم زندە كردم بدین پارسی”.

ئەفسانە كۆنە ئێرانییەكان

   ئەفسانەكان ڕۆڵێكی گرنگیان هەیە لە مێژووی مرۆڤایەتی و كەلەپووری مرۆڤەكاندا. “دنیای پێشمۆدێرن؛ دنیایەك بوو كە بە وێنەگەلی سەرووسروشت لەژێر سێبەری خوداكان یان خودایەكدا دەژیا و سەبارەت بە پەیوەندیی مرۆڤ لەتەك ئەواندا كۆمەڵێك گێڕانەوە و ئەفسانە دەكەوتنە سەر زارەكان كە هەڵبەت بە ‘ڕاستەقینەكان’ هەژمار دەكران، بەڵام دنیای مۆدێرن ئەو ئەفسانانەی شكاند و لەجیاتیی ئەوان ئەفسانەگەلی خۆیان دروست كردووە: ئەفسانەی نەتەوە، مێژوو و هەموو ئەم چەمكانەی كە پیرۆز كراون و لە پێناویاندا خوێن دەڕێژرێت” (آشوری، 1398). دنیای مۆدێرن لە پێشمۆدێرن بەوە جیا دەكرێتەوە كە شتە پیرۆزەكان لە دنیای پێشمۆدێرندا شتگەلی جیا لە نەتەوە و خەڵك و خاك بوون. لە دنیای مۆدێرندا خەڵك و نەتەوە بوونە سەنتەر و ئەم پیرۆزییانە لە وڵاتانی ڕۆژئاواوە بەرەو ڕۆژهەڵات گوازرانەوە. ڕۆشنبیر و مونەوەرانی ڕۆژهەڵات سەردانی ئەو وڵاتانەیان كرد و كولتوور و كەلەپووری ئەوێیان بینی، شارەزای زمانەكانی فەڕەنسی و ئینگلیزی بوون و چەمكە گرنگەكانی سەردەمی ڕۆشنگەرییان وەرگرت و بەكاریان هێنان. مونەوەركانی ڕووس و تورك و عەرەب و چین و شوێنەكانی تریش هەمان ڕۆڵیان هەبوو. شۆڕشی مەشرووتە لەسەر بنەمای ئەم چەمكانە سەری هەڵدا.

نەتەوەسازی و پەروەردە

   سەبارەت بە سیستمی پەروەردە و فێركردنی مۆدێرن كە یەكێكی ترە لە ڕەگەزەكانی نەتەوەسازی و وەك پێویستییەكی دەوڵەت نەتەوەی مۆدێرن، ئاشووری باوەڕی وایە كە سیستمی ئێستا بەرهەمهێنەری وێنە و ئەفسانەی ئایینییە. دەسەڵاتدارانی ئێستا هەر چەندە ئایدۆلۆجیستن و باوەڕیان بە نەتەوەخوازی نییە، بەڵام جارجارەش سواری ئۆتۆمبێلی دەوڵەت-نەتەوە دەبن و سروودی نەتەوەیی تایبەت بە خۆیان هەیە و لە هەر شوێنێك كە پێویست بكات درووشمی ناسیۆنالیستی دەڵێنەوە. ئاشووری هەروەها دەپرسێت منداڵان كاتێك دەچنە قوتابخانە، زەینیان بە كام وێنە و ئاماژەكان پەروەردە دەكرێت؟ ئەفسانە ناسیۆنالەكان ین ئایینییەكان؟ ئێمە جاران بە ئەفسانە ناسیۆنالەكان گەورە دەبووین، بەڵام ئەم چەند دەیەیەی كۆتایی بازنەی پەروەردەی منداڵان لەسەر بنەمای ئەفسانە دینییەكان ڕاوەستاوە، هەر لەبەر ئەوەشە كە جوداییخوزاییە ئیتنیكییەكانیش زۆر توندتر لە جاران سەریان دەرهێناوە.

سەرچاوەكان

• آشوری، داریوش (1398/2/22)، “با انقلاب اسلامی، فرایند تشکیل دولت-ملت مدرن در ایران به هم”، قابل مشاهدە در: https://www.aasoo.org/fa/articles/2068
• آشوری، داریوش (1377)، ما و مدرنیت، چاپ دوم، تهران، موسسە فرهنگ صراط.
• بولتن نیوز (1398/9/2)، “داریوش آشوری باید پاسخ دهد؛ دولت-ملت مدرن یا چشم بستن بر حقیقت جمهوری اسلامی؟!”، قابل مشاهده در: https://tinyurl.com/jdfn5ryv
• كانر، واكر، (2720 كوردی) ظهور ملتها، ترجمە، غریب احمدی، گۆڤاری تیشك، ژمارە (56)، ساڵی بیست و دووەم.