كوردی
خۆبەخۆرهەڵاتیكردن و بێمانایی؛ بەكارهێنان و هەڵەبەكارهێنانی گوتاری “ئاریایی” لە ئێران
نووسینی: ڕەزا زیا ئیبراهیمی
و. بۆ فارسی: فاتیح مورادی نیاز
و. بۆ كوردی: عەبدوڵڵا ڕەسووڵی
خۆبەخۆرهەڵاتیكردن و بێمانایی: بەكارهێنان و هەڵەبەكارهێنانی گوتاری “ئاریایی” لە ئێران[1]
نووسینی: ڕەزا زیا ئیبراهیمی
و. بۆ فارسی: فاتیح مورادی نیاز
و. بۆ كوردی: عەبدوڵڵا ڕەسووڵی
پوختە:
بانگەشەی سەر بە “نەژادی ئاریایی” بوون، هەست دەكرێت ڕیشەی لە بەخۆداهەڵگوتنی ئاریایی كۆن بێت، یەكێكە لە بنەما سەرەكییەكان لە گوتاری نەتەوەگەرایی ئێرانیی. لەم وتارەدا دەمانەوێت پیشانی بدەین، کە داتاشینی چەمكی ئاریایی ئایدیایەكی هاوردەكراوی سەدەی بیستەمە لە ئەورووپا، شوێنێك لەوێ دوای بە ئامرازكردنی ئەم چەمكە بۆ پاساو هێنانەوەی كردارە كۆلۆنیالیستییەكان و تاوانی نازییەكان، تا ڕادەیەك بەتەواوی بێبایەخ بووە. بەمەشەوە، ئێرانییەكان دیسان بەبێ گرنگیدان (بەم باگراوندە) خۆیان بە ئاریایی ناودەنێن و بەردەوام ئەفسانەی “سەرزەمینی ئاریاییەكان” تەنانەت لە ئەنجوومەنە ئەكادێمیكەكانیشدا بەكاردەهێنن. لەم وتارەدا باسی ئەوە دەكرێت، هۆكاری ئەم خۆڕاگرییە، دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆڵێكی تایبەت، كە چەمكی ئاریایزم لە سیاسەتی شووناسی ئێرانیدا دەیگێڕێت و وەك ڕێوشوێنێك داڕێژراوە بۆ بەڕێوەبردن و ڕووبەڕبوونەوەی خەساری دروستبوو لە بەریەككەوتن لەگەڵ ئەورووپای پێشكەوتوودا.
” پشتاوپشت …. لە نەژادی ئارایی…”
(لە نەژادی ئاریایی) ئاهەنگی پاپا لە شەكیلا و شەهریار[2] 2009
بەرایی و میتۆدناسی
بێگومان حەسەن تەقی زادە (1878-1970) یەكێك لە گەورەترین ڕۆشنبیرانی هاوچەرخی ئێران بوو. ئەو زۆربەی كات ڕوانگەیەكی ڕەخنەگرانەی بۆ گوتارە سیاسییەكانی ڕەوتی سەرەكی لە وڵاتەكەی هەبوو. لە كۆتایی ساڵەكانی 1940، ئەو دڵی بۆ ئەوە دەسووتا، كە حكومەتی ئێران “مافی هاووڵاتیبوونی بە کەسانێکی بیانی دەدات، كە چەند ساڵە لەم وڵاتەدا دەژین”، لە كاتێكدا خۆی دەدزێتەوە لە “مافی بە ئێرانییكردنی” “وشە وەرگیراوەكان لە زمانی عەرەبی، كە هەزار ساڵە لە ئێران بەكار دەهێنرێن”.[3] ئەو هاوكات ئاماژە بە ئینتیما و شكاندنەوە بە لای هێنان و كەڵك وەرگرتنی هەڕەمەكی لە وشە فەرەنساییەكان و زمانەكانی دیكەی ئەورووپی بۆ نێو زمانی فارسی دەدات، کە ئەم نەگونجاندنە بە هۆی “بەڵا لە جۆری تێڕوانین” دەزانێت، ئەوەی كە یەكێك ئاریاییە و ئەویتر سامی و ئاڵتاییە. [4]
محەمەد ڕەزا پەهلەوی ـ كە نازناوی خۆی كردبووە ئاریامێهر واتە “نوری ئاریاییەكان”، نازناوێك، كە هیچ پێشینەیەكی لە مێژووی ئێراندا نییە ـ لە ساڵی 1973 ڕایگەیاند “بەڵێ، ئێمە خۆرهەڵاتیین، بەڵام ئاریایین. ئیدی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست چییە، كوێیە؟ ئیدی ناتوانن ئێمە لەوێدا ببینینەوە. بەڵام لە بارەی ئاسیاوە، بەڵێ، ئێمە دەسەڵاتێكی ئاریایی ئاسیایین، كە زهنییەت و فەلسەفەی ئەو زیاتر لە هەمووان بە وڵاتانی ئەورووپایی و بە تایبەت فەرەنساوە نزیكە.”[5] ئەو لە گفتوگۆیەكی تایبەتدا بە سێر ئەنتۆنی پارسۆنزی باڵێۆزی ئەوكاتی بەریتانیا دەڵێت: وەك “ئاریاییەكان”، لە ڕاستیدا ئێرانییەكان بەشێك لە خێزانی وڵاتانی ئەورووپی بوون و ئەمە تەنیا “هەڵەیەكی جوگرافیایی” بووە، كە ئێران خۆی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بینێتەوە، نەك لە نێو وڵاتانی ئەورووپایی. [6]
لە ئێران ئەوەی كە بە خزمایەتی “نەژادی” ئێرانییەكان لەگەڵ هاونەژادە ئاریاییە ئەرووپاییەكانی خۆیان ناودەبرێت، دزەی كردۆتە نێو توێژ و چینەكانی گوتاری جەماوەرپەسەندەوە، كولتووری، سیاسی و مێژوویی شووناسەوە. بەشێوەیەكی بەربڵاو باسی ڕۆڵی بەرجەستە كۆنەكان و هاوشێوەیی زمانی بۆ سەلماندنی ئەم بابەتە كراوە، بە شێوەیەك كە هەست دەكەی بانگەشەی نەژادی نەتەوەگەرا هاوچەرخەكان پشتی بە نەریتێكی بەردەوام و كۆن بەستووە، كە ڕیشەی بۆ ئەخمینییەكان، یان تەنانەت خەڵكی ئاڤێستای پێش لەوان دەگەڕێتەوە. ئەم وتارە بە ئامانجی دروستكردنی قەیران بۆ گریمانە نەژادییەكان و زاڵ بەسەر گوتاری ئاریایی لە ئێران نووسراوە. بەم كارە، دەمانەوێت دوو ئامانج دەستەبەر بكەین:
یەكەم، هەندێ بەڵگە دەخرێتەڕوو، كە گوتاریی ئاریایی بەرهەمێكی هاوردەكراو لە ئەورووپای هاوچەرخ و لە ئەنجامی چاوخشاندنەوە بە سەرچاوە ئەورووپاییەكان و یەكەمین سیماكانی ئەو لە دەقی ئێرانییدا.
دووەم، پێشان دەدرێت، ئەم جۆرە چەمك داتاشینە لە خزمەتی ستراتیژییەكی تایبەت لە چوارچێوەی سیاسەتی شووناس لە ئێران دایە. من ئەم ستراتیژیانە بە “خۆبەخۆرهەڵاتیكردن” و “بێمانایی” ناودەنێم و ئەوان تەنیا بە گوتارێك دەزانم. لە ڕاستیدا، نەتەوەگەرایی وەك گوتارێك بە پیشاندانی ئێرانییەكان وەك خەڵكانێك كە بە شێوەی خودی پێشكەوتنخوازن و لە هەوڵی دەستەبەركردنی پێگەیەكی بەرز لەنێو نەتەوەكان دان و بە دووی ئەوەوە بوون، لاڕێیەك بێت بۆ سەردەمی مۆدێرنیتە و لە ئەنجامدا لەم ڕێگەیەوە بەریەككەوتنی خەسارسازی ئێران (دواكەوتوویی) لەگەڵ ئەورووپای مۆدێرێن بەڕێوەبەرێت و كارگێڕی بكات. لەلایەكی دیكەوە بزووتنەوەی مۆدێرنیستی پەرە بە پرۆگرامێكی پراكتیكی چاكسازی و نۆژەنكردنەوە بدات و هەوڵی جێبەجێكردنی بدات، بۆیە زۆرتر ناوەڕۆكی “پرۆگرام”ێكی هەبوو نەك گوتار. هەروەها ئەم توێژینەوەیە كاریگەریی ئەو ئایدیۆلۆژیانەی، كە ئەمڕۆ دەتوانین ئەوان بە ” فاشیستی” ناو بنێین، لە پێناسەی ئاریاییستی لە شووناسی ئێرانیی بەرجەستە دەكات.
سەیرە كە بەپێچەوانەی پەیوەندی بەرفراوان و قووڵی ئەم چەمكە لەگەڵ هەڵسەنگاندنی وردی شووناسی مۆدێرن یان هزری سیاسی و مێژوویی لە ئێران، هێشتا گوتاری ئاریاییە و بەجدی تاوتوێی (زانستی و ئەكادیمیك)ی بۆ نەكراوە. دروستبوونێكی لەو چەشنە بە سەرنجدان بە خۆڕاگری لەبەرامبەر ئەم گوتارە و نەبوونی هەر جۆرە هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگران لە یەكبوونی زانستی یان تەنانەت میراتی بێوێنەی مێژوویی ئەو، پێویستییەكی تایبەت پەیدا دەكات.
لەكاتی كەشفكردنی ئۆردووگای نازییەكاندا، ماوەیەكی زۆر دەسەڵاتی گوتاری ئاریایی لە خۆرئاوا بێبایەخ بووە و وەك “نەژادی ئاریایی” جیا لە هەندێ گوڤار كە بایەخی زانستییان گومانی زۆریان لەسەر بوو، یان هەندێ كات بە مەبەستی ئینتیمای نەژادپەرستانە و نازیزم، بێبایەخ و هەڵوەشاوەتەوە[7]. بەمەشەوە، ئێرانییەكان هەروەها بە شێوەی نائاسایی ئاماژە بە نەژادی ئاریایی و بانگەشەی ئەوان بۆ ئەوەی سەر بەم خێزانەن دەکەن، كە ئەورووپاییەكانیش لەخۆدەگرێت. تەنانەت ئەم ئاڕاستەیە لە بەرهەمە زانستییەكانیش بەرجەستەیە.[8] هەرچەندە دوو حیكایەتی ئاماژەپێدراو لە پێشەكی وتارەكە، زۆر دوورن لە گشتگیربوون، بەڵام وێنەیەكە لەوەی چەندە ڕیشەكانی ئەوەی لیۆن پولیاكوف بە “ئەفسانەی ئاریایی” ناوی دەنێت لە گوتاری نەتەوەگەرایی ئێراندا قووڵە و دەتوانین لەم بارەوە ئاماژە بە دەقی جۆراوجۆر بدەین.
لەم توێژینەوەدا زاراوەكانی “ئاریایی” و “هیندۆئەورووپی” لە زۆر شوێن لە جیاتی یەكتر بەكاردەهێنرێت. زۆربەی كات “هیندۆئەرووپی”، “ئاریایی” و لە هەندێ سەرچاوەی كۆنتر “حافیتایت” (بە ئاماژە بە نموونەی كتێبی پیرۆز كە شەجەرەی ئەورووپاییەكان دەگەڕێتەوە سەر ژافی كوڕی نوح) ئاماژە بە پێكهاتەیەكی هاوشێوە دەدەن، ئەمەش لە كاتێك دایە زۆربەی كات لە كڵاوڕۆژنەی جیاوازەوە سەیریان دەكرێت. لە سەرەتادا “ئاریایی” لە ئاست “هیندۆئەورووپی” كەوتە پێشتر و زیاتر فەرز كرا، لەبەرئەوەی وا بیر دەكرایەوە ئەم چەمكە، بەپێچەوانەی تێگەیشتنی جوگرافیایی كە لە چەمكی هیندۆئەورووپا (وەك شوێن) وەردەگیریت و بە دروستكراوی زانایان دەهاتە ئەژمار، بە شێوەیەكی ئۆرگانیك لە مرۆڤەوە سەرچاوەی گرتووە.[9] لەڕاستیدا، چەمكی “ئاریایی” هەم لە بواری سیاسی قوورستر بوو و هەمیش لە بواری زانستییەوە بایەخێكی كەمتری (بۆ ئەگەری ڕەتكردنەوەی) هەیە، لە كاتێكدا كە چەمكی “هیندۆئەورووپی” زۆرتر لە بواری زمانناسییەوە بەكار دێت. ئەم توانا ماناییانە زۆر گرنگن، لەبەرئەوەی ئەم وتارە جیاوازییەكی جدی لە نێوان ئاریایی خۆناونراو، كە ئێرانییەكانی كۆن بەكاریان دەهێنا و “ئاریایی”، گرووپێكی نەژادی سەر بە سەدەی نۆزدەیەم لەبەرچاو دەگرێت. دەبێت دووریی لە سەرلێشێواوی و بەكارهێنانی نابەجێی ئەوان بگرین: هەروەها كە دەبینین ئەوان لە بواری ماناییەوە دونیاگەلێكی جیاواز لە یەكترن. بەمشێوەیە، لە زمانی فارسی بە ئاسانی دەتوانین بانگەشە بكەین، كە لە ئەسڵدا ئاریایی مۆدێرن، هێنانی چەمكی ئەورووپایی “ئاریایی” بۆ نێو سنووری فارسییە نەك نوسخەی بەمۆدێرنكراوی خوازەی كۆنی ئاریا.
هەڵهاتنی خۆری ئاریایی
بەپێی میتۆلۆژیای ئاریایی[10] مرۆڤایەتی دابەش دەبێت بەسەر چەند نەژاد و زۆربەی كات ئەورووپاییەكان، هەروەها ئێرانییەكان و هیندوەكان بە بەشێك لە ئەندامانی ئەم نەژادە پۆلێن دەكات.[11] ئەفسانەی ئاریایی ماوەیەكی زۆر بوو كە لە هزر و فیكری ئەورووپاییەكان بیچمی گرتبوو و تا ڕادەیەك لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەم هەتا ساڵەكانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی بەردەوام بوو، لە ئەنجامدا لە چوارچێوەی تیۆری و پێناسەی چەمكەكانەوە بە شێوەیەكی بەرچاو گەشەی كرد.
لە سەرەتادا تەنیا دەزگایەكی فەلسەفی بوو، كە بۆ شیكردنەوەی هاوشێوەی نێوان زمانە ئەورووپی، ئێران و هیندییەكان بەكاردەهێنرا. بەمەشەوە زۆر خێرا، ڕەهەندێكی ئەنتروپۆلۆژیستییانە و بە خێرایی لایەنێكی سیاسی پەیداكرد. تۆمەتی سیاسی ئاریاییزم، كە بە وێنە ڕۆمانتیكەكان دەهێنرایە بەرچاو، بە تێپەڕبوونی كات توندبوو و دواتر بانگەشەی بۆ كرا، كە نەژادی ئاریایی مەحكومە بە چارەنووس و پێگەیەكی تایبەت و جیاواز و ئەویش باڵادەستی و سەرتربوونی نەژادیی لە ئاست ئەو شتانەیە، كە بە “نەژادەكانی دیكە” یان “نەژادە پەستەكان” دەناسران. ئەم شیكارییە لەبارەی پیاوی سپی پێست پاساوێكی شیاو بۆ هەوڵە ئێمپریالیستییەكان بوو، كە لەو كاتەدا ئەورووپاییەكان دەرگیری بوون. ئەم ڕەچەتە نەژادپەرستانە و سیاسی كراوە لە میتۆلۆژیای ئاریایی و كرانەوەی پێی ئەو بۆ نێو هزری ئێرانیی، كە بابەتی ئەم خوێندنەوەیە. هەرچەندە بۆ دەست نیشانكردن و ڕاڤەكردنی ئەم بەلاڕێداچوونە پێویستە لایەنە فەلسەفییەكانی زۆرتر شیكاریی بكرێت.
زۆربەی كات تیۆری میتۆلۆژیای ئاریایی پەیوەندی بە كەشفكردنی سێر ویلیام جۆنس[12] لە ساڵی (1786)ەوە هەیە،[13] كە ڕیشەكانی یۆنانی، لاتین، سانسكریت و فارسی بە هاوبەش دەزانێت.[14] خودی زاراوەی “ئاریایی” لەلایەن ئابرام هیاسێنت ئانكتێل دو پرون[15] (1731ـ1806) داهێنرا. خۆرهەڵاتناسی فەرەنسی لە ساڵی (1755-1761) لە هیند دەژیا و فێری ژمارەیەك لە زمانەكانی فارسی، سانسكریت و زمانەكانی دیكەی خۆرهەڵات بوو، یەكەمین وەرگێڕانی ئاڤێستا ـ كۆمەڵەیەك دەقی پیرۆزی زەردەشتییەكان ـ بە هەموو زمانە ئەورووپاییەكان بڵاوكردەوە. لە وتارێك كە لە ساڵی (1863) پێشكەشی كرد، دو پرون یەكەمین جار زاراوەی ئاریایی بە زمانی فەرەنسی Aryen))ی لە نێو زمانە ئەورووپاییەكاندا بینیەوە.[16] دو پرون بە شێوەیەكی كاریگەر وشەی ئاریایی، زاراوەیەك كە لە ئاڤێستادا بینیبووەوە، بە ئەورووپایی كرد لەگەڵ وشەی ئاریۆ، زاراوەیەك كە هێرۆدۆێت بۆ مادەكان بەكار دەهێناو تێكەڵكرد ( كە لە دەقە لاتینكراوەكانیش هەیە). بەرهەمە یەكەمەكانی ئەو ئاڤێستا و وەرگێرانی ئەو بە فەرەنسی مایەوە و ئەم بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ تیۆرییە زمانییەكانی جۆنس یەكیان نەدەگرتەوە. بەمەشەوە جێگای سەرنجە بزانین، كە زاراوەی ئاریایی لەهەمان سەرەتاوە وەرگیراوە لە خۆڕازاندنەوەی ئێرانییە كۆنەكان بووە، ئەم هاوكاتبوونە جێگای سەرنجە، كە لە دواییدا زیاتر لە بارەیەوە باس دەكەین.
گۆڕانكاری گرنگی مانایی لە ساڵی (1819) ڕوویدا، كاتێك كە فرایندریس شلیگێل، نووسەری پێشڕەو و ڕۆمانتیك، ئاماژەی بەوە دا، كە ئاریای دوك و ئاڤێستا پەیوەندییان بە مانای ئێهیرە (شانازی) لە زمانی ئەڵمانییەوە هەیە[17]، بۆیە ڕەنگدانەوەی “مانای شەرافەت و كرداری ماقووڵانە”یە.[18] شلیگێل چەمكی ئاریایی لە وەرگێڕانی ئاریا گۆڕی و ئەوی لە چوارچێوەی بابەتی نەژادی مۆدێرن بەكارهێنا، كە خێرا سەرنجی نووسەرانی هاوچەرخی خۆی ڕاكێشا. لەوە بەدواوە، زاراوەی ئاریایی، بە مانای تایبەت، لە سەرتاسەری ئەورووپادا برەوی پەیدا كرد. زۆری نەخایاند، لسێن (1876ـ 1800) مەسیحی هیندناسی نۆرویژی ـ ئەڵمانی، زۆرتر كەڵكی لەم وشەیە وەرگرت و لەژێر كاریگەریی ئەودا، ئەم زاراوەیە پێگەیەكی سەرتری لە نێو لقە ئەورووپاییەكانی سەر بە گرووپی ژێرمەنی پەیدا كرد. [19]
بۆیە، مانای وشەی ئاریایی بەردەوام لە حاڵی گۆڕاندا بوو، لە سەرەتای ساڵەكانی (1940) تا ڕادەیەك بە مانای ناجوو و ئەڵمانی بوو.[20] لەهەمان سەرەتاوە هەمیشە لەسەر مانای ئەم وشەیە ناكۆكی هەبوو، لەهەمان سەرەتا هاودەنگی لەبارەی مانای ڕاستەقینەی نەبوو، هەتا ئەوەی كە لە ساڵی (1941) هانس سیگرێت بەرگری لە بەلاوەنانی ئەم وشەیە كرد.[21] هەمیشە لە نێوان كەڵك وەرگرتنی نەژادی مۆدێرن و شێوازە كۆنەكانی ڤیدایی هیندی یان ئاڤێستایی، بینەری پلەگەلێك لەسەر لێشیواوین و یەكێك لە ناسازگارییەكان كەمتر لەبارەیەوە لێكۆڵینەوە كراوە ـ هەڵبەتە كاریگەرترین ـ لە مێژووە. نوسخەی دیكە دوای كارەكانی جونس و شلیگێل بەدەركەوتن، لە ساڵی (1813) تۆماس یانگ زاراوەی “هیندۆئەورووپی” داهێنا و لە ساڵی (1823) جولیوس فۆن كلاپروت جۆری ئەڵمانی ئەو “هیندۆئەڵمانی” داهێنا.[22] ئیمتیازی وشەی ” ئاریایی” لە كۆرتی ئەودا بوو و ئەم واقعیەتە، كە ئەم وشەیە لە شێوازی مۆدێرنی زاراوەی خۆیدا وشەیەكی ئێنتۆگرافیایی بووە. هەروەها ئەم وشەیە لە ئاست زاراوەی “هیندۆئەورووپی” كە زۆرتر زاراوەی زانستی و سارد دەهاتە ئەژمار، لە باری ماناییەوە شەوقێكی عاشقانەی زۆرتری هەبوو.
سیما بەرجەستەكانی فەلسەفە و خۆرهەڵاتناسی ڕۆڵیان لە ڕەوتی گەشەكردنی ئاریانیزم لە ئەورووپادا هەیە، دەتوانین گرنگترینی ئەوان بە ماكس فریدریش مولێر[23] (1823ـ 1900) بزانین، هەرچەندە پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە، كە كاری ئەو لە بواری زمانناسی بوو، ئەو زۆر ئاگاداربوو دوور بگرێت لە ڕاڤە نەژادییەكان لە بارەی تیۆرییەكانی: ئەو ڕوونی دەكاتەوە “بۆ منی ئێتنوگرافیستێك كە باسی نەژادی ئاریایی، خوێنی ئاریایی، چاو و قژی ئاریایی دەكات، بە هەمان ڕادەی زمانناسێك كە باسی فەرهەنگی وشەی دلیسوسفاڵ یان ڕێزمانی زمانی براكیسفالیك دەكات، تاوانێكی گەورەیە.”[24] زۆربەی بیرمەندانی فەرەنسی (پێویستە تەنیا ئێرنێست ڕێنان و ئارتور دو گوبینو لەبەرچاو بگرن)، بەریتانی و تەنانەت ئەمریكی لە لایەنگرانی بیروباوەڕی ئاریاییستی بوون و بەشدارییان لەم بوارەوە هەبوو، بەڵام ئاریاییزم لە كەشێكی ڕۆمانسی و دژە ڕۆشنگەری تازە سەرهەڵدەداو لەنێو ڕۆشنبیرانی ئەڵمانیادا گەشەی دەکات، لەبەرئەوەی ئەڵمانییەكان لە یەك وڵاتدا نەدەژیان و بۆیە کۆمەڵێک ئەفسانە كە لەبارەی بنەماڵە و سەرهەڵدانی بوون، بۆ ئەوان زۆرتر سەرنجڕاكێش بوو. هەرچەندە شیكردنەوەیەكی وەها لە باشترین حاڵەت لە ئاستی گریمانەدا ماوەتەوە و باشتر وایە بۆ پسپۆڕانی ئەم بوارە بەجێ بهێڵێت.
هێزی ئەفسانەی ئاریایی و هۆكارەكانی بەردەوامی ژیان و مانەوەی سەیری ئەو لە بەرامبەر گەشەكردنی زانستی و گوتارێك، دەبێت لە یاساداركردنی ئەو لە بواری ئەزموونییەوە ببینین. زۆربەی پێغەمبەرانی (لایەنگران) ئاریاییگەرایی ئەوەندە بە متمانەی زانستییەوە بیروباوەڕی خۆیان پەسەند دەكرد، كە شوێنێكی كەمیان بۆ باس دەهێشتەوە. ئەم وتەیەی ڕاولینسۆن لەبەرچاو بگرن، كە بە ڕێكەوت لەبارەی ئێرانەوە بابەتگەلێكی زۆری نووسیوە:
لە ڕوانگەی ئێمەوە زانستی ئێتنۆگرافیا لە بواری ئاكارییەوە یەكلایی بووەتەوە و ئەم بابەتە لە سەرەوەی هەر جۆرە دوودڵی لۆژیكی سەلمێنراوە، كە نەژادە سەرەكییەكانی ئەورووپای مۆدێرن، سلتەكان، ئەڵمانییەكان، ئیتالیاییەكانی گراكو و سلاڤەكان سەرچاوەیەكی هاوبەشیان لەگەڵ نەژادی سەرەكی ناوچەی خۆرئاوای ئاسیادا، واتە هیندۆئێرانی هەیە. [25]
ڕاولینسۆن ئەم داتایە بە ئەنجامی پێشكەوتن لە بواری “زانستی مۆدێرنی نانەزوان[26]” دەزانێت، ئەنجامێك كە یەكێك لە پڕ شانازییترین شانازییەكانی سەدەی نۆزدەیەمە، كە (مرۆڤ) دەستی پێڕاگەیشتووە. [27]
هەرچەندە پرەنسیپی ئەفسانەی ئاریایی پێچرابوو بە زمانی زانستەوە، بەڵام لە ناوەڕۆكدا و بە ئاشكرا ناوەڕۆكێكی عاشقانەی هەبوو. تێكەڵاوێك لە چوارچێوە جیاوازەكانی هزر ـ زانستگەرایانە و ڕۆمانتیزم ـ سێ ئەنجامی بە دواوە هەبوو، كە كاریگەرییەكی خێرای لەسەر ئاڕاستەی ئەفسانەی ئاریایی هەبوو. سەرەتا و خێرا نزیكایەتی زمانی لە نێوان زمانە ئەورووپاییەكان وەك خزمایەتی نەژادی ڕاڤە كرا و لە ڕاستیدا، نەژاد بە جۆرێكی عاشقانە مانادار كرا. هیچ شتێك هەتا ئەم ئاستە شوێنی باس و دوودڵی ناهێڵێتەوە، لەبەر ئەوەی نموونەی جۆراوجۆر لەبارەی گرووپە جیاوازەكانی نەژادی هەیە، كە بە زمانی گرووپەكانی دیكە قسە دەكەن. بۆ نموونە، دەتوانین ئاماژە بە زۆربەی وڵاتانی ئەفریقایی بکەین، كە زمانی وڵاتی كۆلۆنیالیستی وەك زمانی قسەكردنی خۆیان (تەنانەت دوای كۆتایی هاتنی قۆناغی كۆلۆنیالی) هەڵبژاردووە. مێژوو پڕە لەم حاڵەتە هاوشێوانە، كە دەتوانین ئاماژە بە یەك بە یەكیان بکەین. بڵاوبوونەوەی بانتۆ، كۆچی هەزارەی خەڵكی بانتۆ زمان، كەڵك وەرگرتن لە زمانەكانی بانتۆ لە ئەفریقا، تەنانەت لە گرووپگەلێك بە میراتی زمانی بەتەواوی جیاواز گشتاند. زمانگەلێك لە چین، دوای پرۆسەیەكی دوور و درێژی كولتووری، ئەمڕۆ زمانی ئاخاوتنی زۆربەی خەڵكانێكە، كە هانی نین. لە ڕوانگەی زۆربەی نووسەرانەوە، ئەم سەرلێشواوییە لە زمان و نەژاد، تاوانی سەرەكی ئەفسانەی ئاریایی بوو. [28]
دووەم، ئەم كارە زۆرتر لە بواری ڕەچەڵەك و خێزانییەوە بوو. دەتوانین بە باشی دوودڵی و زێدەڕۆیانەی نووسەرانی ئاریاییستی لە هەوڵدان بۆ بینینەوەی خاڵی سەرهەڵدانی هاوبەش، لە هەوڵی ئەوان بۆ بە خۆجێیكردنی پەناگای سەرەكی ئاریاییەكان ببینینەوە. ئەوان وا بیریان كردەوە خێڵێك لە نەژادی سەرەتایی (پەتی) ئاریایی یا (هێندۆئەورووپی سەرەتایی) هەبووە، كە هەموو نەوەكانی دواتر لەو جیا بوونەتەوە. بینینەوەی ئەم نیشتمانە سەرەكییە و یەكەمین ئاریایی یان (ئۆرهیمات)، وێناكردنی تایبەتمەندییە كولتوورییەكان و “نەژادی” ئاریاییە ئۆرجێناڵەكان، یان داهێنانی (دروستكردنی) زمانی بزربووی ئەوان یەكێك بوو لە كێشە سەرەكییەكانی ئەم نووسەرانە. ئاریاییستەكان بە كەڵك وەرگرتن لە سەرەداوەكان و پشتیوانی بە بەستنەوەیەکی لاواز، کۆمەڵێ گریمانەی ئازایانە (نەك بەتەواوی خەیاڵی) لەبارەی نیشتمان و خانووی سەرەكی و سەرەتایی ئاریایی پێشكەشكرد. بۆ نموونە، گوتلێب ویلهێلم لایتس (1840ـ1899)، (زمانناس و ئەنترۆپۆلۆژیستی ئاماتۆر) سەردانی لاداخی كرد و كەوتە ژێر كاریگەریی تایبەتمەندییە جەستەیی و چاو كاڵی خۆجییەكانی ئەم ناوچەوە دڵنیا بوو، كە “لانكی نەژادی ئاریایی” كەشف كردووە.[29] دواتر ژمارەیەكی زۆر لە ژنانی ئەورووپایی ـ زۆرتر ئەڵمانی ـ گەشتیان بۆ ئەم ناوچەیە كرد بۆ ئەوەی لەلایەن ئاریاییە پەتییەكانی ناوچەوە دووگیان بكرێن. ئەم چیرۆكە و زۆر سیمای دیكە پیشانی دەدەن، توێژینەوە ئاریاییستییەكان بۆ پێشخستنی گریمانەی تیۆری خۆیان متمانەی زۆریان بە واقعیەتە حیكایەتییەكان كردووە و زۆربەی ئاریاییستییەكان چەندە بە ئەزموونگەراییەوە سەرقاڵ ببوون. هێندەیان بە شێوەی گشتی ئاسیاوە، قەفقاس، دانوب یان نیمچە دوورگەی ئەسكاندەناڤیا، لە قوناغگەلێكی زەمەنیدا ژمارەیەك لەم زانایانە ئەوانیان بە لانكی ئاریاییەكان زانیوە. ئێرانیش پشكی خۆی لە چەمكسازیی جوگرافیایی ئاریاییستی وەك سەرچاوەی نەژادی دیاری كردووە، بۆ نموونە ئانكتێل دوپران، جونس و هێردێر، لە هەندێ حاڵەت، كۆی ئێرانیان (فارس) وەك لانكی سەرەكی نەژادی (هیندۆئەورووپییەكان) پێشنیار كردبوو.[30] ئەم واقعیەتە كە تەنانەت نەبینینەوەی هیچ بەڵگەیەك، چ لە پاشماوەی كەلاوەكان، ئامراز و كەلوپەل، كەتیبە، پارچەیەكی هونەری یان هەر شتێكی دەستكردی دیكە كە بە مانایەك لە ئاریاییە سەرەتاییەكان بەجێ مابێت، نەبووە هۆی ئەوەی ئەم داواكارییە بە شێوەیەكی جدی بەدواداچوونی بۆ نەكرێت و هێشتا هەتا ئەم دواییانەش بە بەهێزی خۆی مابووەوە.[31] جیا لەمە، هیچ بەرهەمێك لە خێڵێكی سەرەتایی و چیرۆكی كۆچكردنی ئەوان لە هیچ یەك لە حەماسەكان یا نەریتە زارەكییە هیندییەكان، ئێرانی یان ئەوروپی نابیندرێتەوە. سەرنجڕاكێش بوونی بنەماڵەیی بە ڕادەیەك بەهێز بوو، كە تەنانەت یەكپارچە بوونی بنەمایی تیۆرییە باسكراوەكان لەبارەی پرسی ڕیشە نەژادییەكان، ئەم كەسە زانایانە ناگەیەنێـتە ئەو ئەنجامە كە لە گریمانەكانی ئاریاییستی كەموكوڕی ئەزموونی جدی هەیە.
سێیەم، هەستی خۆبەگەورە زانینێك كە لە ئاریاگەرایی ڕۆمانسیدا شاراوەیە، هەروەها هەوڵی نووسەران بۆ كەڵك وەرگرتن لە چاویلكەی نەژادپەرستانەی ئەو وەك ئامرازێك بۆ شیكردنەوەی مێژوو، بە شێوەی سروشتی و وەسواسانە لەبارەی پاكی نەژادی لێدەكەوێتەوە و تێكەڵبوونی نەژادی بە شتێكی ناشیرین هاتە ئەژمار. هەندێ كەس وەكو ئارتور دو گوبینو نەژادیان بە “بزوێنەری مێژوو” دەزانی و تێكەڵبوونی نەژادییان وەك هۆكاری سەرەكی داڕمانی نەژادە باڵاكان دەهێنایە ئەژمار.[32] ئەو ئەنتروپۆلۆژیستانەی كە لە بواری پرسی نەژادی چالاكبوون، قەبارەی كەللەسەری مرۆڤیان وەردەگرت و تایبەتمەندی فیزیاییان لە دەستەی نەژادی پۆلێن دەكرد و تایبەتمەندی دەروونناسیانەی بێكاتیان دەدایە پاڵ ئەوان، هەروەها حاڵەتی ناپەتی و تێكەڵاویان دەستنیشان دەكرد. نەژادێكی هەستیار، داهێنەر و نوێخواز (ئاریایی) ناسێنەری (دەستەبەندی) دەبوو و نەژادی دیكە سووك، نەگۆڕ، تەمبەڵ و گوێڕایەڵ (زۆربەی نەژادەكان). ئەم وشیارییە نەژادییە لە ڕادەبەدەر، بەریەككەوتنی نێوان نەژادی ئاریایی و سامی بە سەرنجدان بە پشكی ئەوان لە بنیاتنانی مێژووی مرۆڤایەتی زیاتر كرد و لەمڕووەوە، دژایەتیكردنی جولەكە گشتگیری ئەو ڕۆژانە بە پەنابردنە بەر نیمچە زانست، پاساوی بۆ دەهێنرایەوە. لە دواییدا ئایدیۆلۆژیای نازیزم ئەفسانەی ئاریایی گەیاندە لوتكەی لەنێوبەری خۆی. دوودڵی لە بارەی گرنگی پەتیبوونی نەژادی گەیشتە ئاستێك كە ڕێگای بۆ قۆناغی دواتر ئەو واتە “لەنێوچوون” ئامادە كرد.
لە دونیای هاوچەرخدا، ئاریایزم لە بنەماوە یان هی كتێبە مێژووییەكانە یان پەیوەندی بە نازیزمەوە هەیە. ئەنتروپۆلۆژیای نەژادی نیمچە زانستێكی بێ بایەخە، كە بە جێگرتنەوەی ئەنتروپۆلۆژیای كۆمەڵایەتی، گەشەكردنی جێنێتیكی یان كورتە مێژووی بایۆلۆژیا، بە هیچ شێوەیەك لە هیچ شوێنێكی دونیا بەو شێوازەی كە لە سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیست باو بوو، وێنەی ناگوترێتەوە. چەمكی “نەژاد”ی مرۆڤ، هەرچەندە هێشتا لە گوتارە سیاسییەكان، بە تایبەت لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەكار دەهێنرێت، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی لە حاڵی هەڵوەشانەوە و لەنێوچوون دایە. كەڵك لە گۆڕانكاریی ژنوتایپی یان فنۆتایپی بۆ تاوتوێكردنی جیاوازیی بۆماوەیی و سیماناسانەی نێوان گرووپە مرۆییەكان یان تاكەكان وەردەگرێت، بەڵام بۆ پیشاندانی نموونەی ڕەفتاری نەگۆڕ یان باڵادەستی گرووپێكی دیاریكراو بەسەر ئەوانیتر بە شێوەی ئامرازی كەڵكی لێ وەرناگیریت. جیا لەمە، ئەم گۆڕانكارییە ئەوەندە هێدی هێدییە، كە ” هەر هەوڵێك بۆ دانانی سنوور و دابەشكردن لە نێوان دیموگرافیای بایۆلۆژیا بە شێوەی سەرەڕۆیانە و زەینی نەلواو كردووە.”[33] ئەنجوومەنە ناسراوەكانی ئەنتروپۆلۆژیا كەڵك وەرگرتن لە زاراوەی ” نەژاد”یان قەدەغە كردووە.[34] ئەمڕۆ لە كۆمەڵگەی زانستییدا جۆرێك هاوڕایی لەبارەی ناوەڕۆكی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی نەژادەوە پەسەند كراوە. [35]
لە بواری زمانناسییەوە، ڕوانگەی خێزانێك لە زمانە هیندۆئەورووپییەكان بە شێوەیەكی بەرفراوان پەسەند كراوە، هەرچەندە هەر شتێك (ڕاڤەیەك) زیاتر لەمە بابەتی باس و مشتومڕی جدییە. لەبارەی بوونی خێزانە زمانی هیندۆئەورووپییەکانەوە، كە لە زمانێكی هاوبەشی پێش مێژوو یان گرووپێك لە زاراوە قسە پێكراوەكان لەلایەن خێڵێك كە منداڵەكانیان كۆچیان كردووە، یان بە هۆی دەسەڵاتی سەربازییەوە، زۆربەی سەرزەمین و خەڵكی دانیشتووی ئەورووپا، خۆرئاوا و باشووری ئاسیایان داگیركردووە، هاوڕابوونێك هەیە، بۆیە پەرەیان بە تایبەتمەندییە زمانییەكان داوە. زمانناسانی هاوچەرخ هیچ باوەڕێكیان بە زمان لەگەڵ نەژاد و باڵادەستی كولتووری نییە. ڕوانگەی كەمایەتییەك كە لەوان وەك داهێنانی كولتووری زمانەكان، هاودەنگی ڕێكەوتی یان قەرزوەرگرتن ناودەبرێت، لە حاڵی بەرفراوانبوون دایە و باوەڕی كۆن لەبارەی سەرچاوگەی هاوبەشی زمانە هیندۆئەورووپییەكان و وتەبێژانی لایەنگری ئەم ئایدیانە ڕووبەڕووی قەیران دەكاتەوە، هەڵبەتە دەبێت بڵێین ئەم تیۆریانە زۆر جیگای باسن. بۆ نموونە، مریت ڕولێنی زمانناس، چەمكی جیاوازی زمانە هیندۆئەورووپییەكان بەم بەڵگاندنە، كە ” ئەم چەمكە لەگەڵ هیچ خێزانێكی زمانی دیكە پەیوەندی نییە پشت گوێ دەخات و ئەو بە شتێك زیاتر لە ئەفسانەیەكی زمانی نازانێت”.[36] بەمشێوەیە، زمانناسانی دیكەش بانگەشە دەكەن، كە لەلایەك لەبارەی جیاوازیی ئارایی لە نێوان زمانە هیندۆئەورووپییەكان و لەلایەكی دیكە “سامی” یان “توركی” لە ڕادەبەدەر زێدەڕۆیی كراوە. زمانناسێكی بەرجەستە و جێگەی باس وەكو جوزێف گرینبێرگ، چەمكی “زمانە ئۆراسیاییەكان”ی پێشنیار كرد، خێزانێكی زمانی كە هەموو زمانەكانی باكووری ئۆراسیا لە گرووپێكی توندوتۆڵتر دادەنێت، كە بریتییە لە زمانە هیندۆئەورووپییەكان، هەڵبەتە وەکو نموونە زمانی ژاپۆنیش لەخۆ دەگرێت. [37]
ئامانجی ئەم وتارە خستنەبەرباسی باسێكی تەكنیكی لەبارەی زمانناسی و ئەنتروپۆلۆژیا نییە، بەڵكو تەنیا بۆ جەختكردنەوە لەسەر ئەمە گرنگە، كە پرۆژەی ئایدیای ئاریاییزم بە شەرمەزاری سەیر دەكرێت و هۆكاری ئەو هاوشێوە بوونانەی كە لە نێوان زمانە هیندۆئەورووپاییەكاندا هەیە، هێشتا جێگەی باس و مشتومڕە، هەرچەندە هێشتا ئایدیای سەرچاوەی هاوبەش ـ جیا لە چەمكی نەژادی ـ بۆچوونی زاڵە. ڕەنگە كای فریز باشترین بژاردە بۆ ئۆرهیماتی پێشنیار كردووە: ” ڕەوتەكان لە سەرچاوگەوە ناین، بەڵكو ئەوان ئەنجامی بەریەككەوتنەكانن.”[38] ئێران و ماستاوچییەتی ئاریایی بە درێژایی سەدەی نۆزدەیەم، گوتاری ئاریاییستی بەشی سەرەكی نووسینی خۆرهەڵاتناسانی ئەورووپایی لەبارەی ئێران و هیندی بە خۆی تەرخان كرد. بەریەككەوتنی نەژادەكان كە بانگەشە دەكرا ئاشتی لەنێوانیان جێگیر نابێت، بووە میتۆدێكی باو بۆ كردنەوەی نهێنی مەتەڵە مێژووییەكان چووە ڕیزی كارەكانی گوبینووە. ئێران و هیند لە بواری ئاریاییگەراییەوە لە ڕێزی پێشەوەی باسەكان بوون و زۆربەی كات وەك یەكێك لە پڕ ڕووداوترین قوناغەكانی بەریەككەوتنی نێوان نەژادەكان وێنا دەكران. لەمبارەیەوە سەرنج بخەنە سەر بەشێكی كورت لە كتێبی كاریگەردانەری جۆرج ڕاولینسۆن لە ژێر ناویی “سەرچاوەی نەتەوەكان” (1887):
لە كاتێكدا كە شارستانییەتە ئاریاییەكان لە حاڵی پەرەسەندن و پێشكەوتندا بوون، لە خۆرئاواییترین شوێنی كیشوەری ئاسیا، …. ئاسیای بچووك، بەشی ناوەندی كیشوەر ـ دەشتی میزیۆپۆتامیا، بانی گەورەی ئێران و نیمچە دوورگەی هیند ـ گۆڕەپانی خەباتێك بوو، خەباتێكی نەك هەمیشە ئاشتیخوازانە، لە نێوان سێ گرووپی پێشكەوتوو و پەرەگرتوو. دوو گرووپی ئەوان…. ئاریایی بوون، لە كاتێكدا كە یەكێكی دیكە لەوان واتە ئاشوورییەكان، كەسایەتییەكی بەتەواوی جیاوازیان هەبوو. [39]
كۆچ و شەڕەكانی سەردەمی كۆنی خۆرهەڵات دیسان لە چوارچێوەی خەباتی نەژادیدا خوێندرانەوە و وا گریمانە كرابوو، خەڵكی ئەو ناوچانە ئاگاداری بابەتی نەژاد بوون و تەنیا سەرنجیان داوەتە “باڵادەستی نەژادی” بەسەر ئەوانیتردا، بەڵام بەپێچەوانەی هەموو ئەم ڕاڤانەوە شوێنەوار و نیشانەیەك لە فیكرێكی وەها لە سەرچاوە مێژووییەكان لەبەر دەستدا نییە. ئەم ڕوانگە تایبەت بە مێژوو هەتا سەدەی بیستەمە، بۆ نموونە لە بەرهەمی كاریگەریی پرسی سایكس (1945 ـ 1867) و بە تایبەت مێژووی ئێران (1915)ی ئەو بەردەوام بوو:
خێڵە سامییەكان دزەیان كردبووە نێو ئێمپراتۆریای بابل و ئاشوورەوە، هەتا ئەو شوێنەی كە ئاریاییە مادەكان و پارس شوێنی ئەوانیان گرتەوە. ئەوان لە ئاستی خۆیان بۆ ماوەی پێنج سەدە لە ژێر دەسەڵاتی نەژادێكی تۆرانیدا بوون، هەتا ئەوەی كە لە سەدەی سێیەمی زایینی، ئاریاییەكان دیسان باڵادەستی خۆیان بە دەستهێنایەوە. [40]
دەكرێت ئەم وتانە چەند بەرامبەر بن. بەڵام بەهەرحاڵ، گوتاری ئاریایی هێدی هێدی باسێكی نوێی لە نێو ڕۆشنبیرانی خۆجیی خوێندەواری خۆرئاوا، كە حەزیان لە ئێران و هیند و شوێنەكانی دیكە بوو، دەستی پێكرد. لە هیند، ئاریاییستە ئەورووپاییەكان و هاوكارانی خۆجێییان “سەرباشقەی ئاریایی لە مێژووی هیندیان وەك گێڕانەوەیەك لە هێرشی پاڵەوانەنان، كۆچەكان و نیشتەجێبوونی ئاریایی دروستكرد… كە نەك تەنیا پاشایەتییەكان و ئێمپراتۆریاكانیان بنیات نا، بەڵكو هەنگاویان بۆ پەرەپێدانی فەلسەفە و ئەدەبیاتی شكۆدار نا.”[41] ڕەوتی برەوپێدان بە ئاریایی لە چەمكێكی فەلسەفییەوە بۆ گوتارێكی سیاسی لە خودی ئەورووپا خێرایی زۆرتری هەبوو.[42] هیندووەكانی سەر بە چینی باڵای كۆمەڵگە كەڵكیان لە بانگەشەی ئاریایی بوونی خۆیان بۆ بەدەستهێنانی یەكسان و ئیمتیاز لەگەڵ ئەورووپاییەكان وەردەگرت (لە كاتێكدا ئەم ناوە و مافەیان بۆ هیندووەكانی چینەكانی خوارەوە نەدەدا) و تیۆرییەكانی نەژادی ئاریایی لە نێو زێندوگەرایانی ئایینی هیند و لە ئاڕاستەی بڕەوپێدان بە هەستی دژە مسوڵمانی بەكار دەهێنرا.
ئەفسانەی ئاریایی سەرباشقەیەكی سەرنجڕاكێشی لە مێژوو بۆ ئایدیۆلۆژیا ناسیۆنالیستەكان لە ناوچەكانی جیهان دەستەبەر كرد. لە توركیا، یەكێك لەم ئایدیۆلۆژانە هاموز كوهێن بوو، كە دواتر ناوی خۆی گۆڕی بە مونس تەكین ئاڵپ (1863ـ1961)، بە ڕێكەوت ئەو جولەكەیە لە سالۆنیكا بوو، كە ئینتیماكانی دژەجولەكەیی ئاریاییگەرایی ئەوەندە ئازاریان نەدەدا. مونس تەكین بانگەشەی دەكرد، توركەكان سەر بە “خێزانی گەورەی هیندۆئەورووپی”ن. بانگەشەكانی ئەو ـ بەپێچەوانەی بانگەشەی نەتەوەگەراكانی هاوكاری لە ئێران و هیند ـ پشتی بە هیچ یەك لە بانگەشە پێشووەكانی ئاریاییستەكان نەبەستبوو و بەتەواوی بەرهەمی خەیاڵی خۆی بوو. ئەو فیزیا و سیمای توركی، واتە “ڕەنگی پەمەیی و بۆر، چاوی شین، خۆڵەمیشی یا سەوز، پشتی درێژ و باریك و جوانی بەرچاوی” ستایش دەكرد.[43] ئەو لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت: “توركەكان ئاریایی پەتین و وشەی ئاریایی خۆی ڕیشەی توركی هەیە. وشەی ari”” لە ڕاستیدا لە زاراوەی توركی (“Tchagatai”) بە مانای پەتی و پاقژە و وشەیەكە لە زمانی توركی نوێ بەكار دەهێنرێت.”[44] هەروەها ئەو بانگەشەی كرد، توركەكان كشتوكاڵیان بۆ ئەورووپا هێنا و لەم بوارەوە هیچیان لە شارستانییەتەكانی سۆمەری، ” یۆنانی ـ لاتین” و چین! كەم نییە. بەهەرحاڵ، فیكری تەكین ئاڵپ لادانێك لەم ئاوانەیە، كە پێشتر قوڕاو بوو و پیشانی دەدات، چلۆن دەتوانێت خۆ بەگەورەزانینی ئاریاییستی وەهم خوڵقێن، تەنانەت سەرتر لە لانكی سەرەكی ئافراندنی ئەو تێپەڕ بێت.
پێش ئەوەی باسی ئاریاییزم لە ئێران بکەین، پێویستە سەرەتا جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە، كە لە كۆی كۆمەڵە ئەدەبیاتی ئێران هیچ بەرهەمێك لە بارەی نەژادی ئاریایی نییە، كە باسی ئەوی كردبێت (نەژادی ئاریایی)، هەتا ئەوەی كە دەگەینە سەدەی بیستەم.[45] ڕووداوە كۆنەكان لە ئاریا لە سەردەمی ئەخمینی و ساسانی، ئاریوی یۆنانی (دواتر لاتین) هەیە و ئەوەی كە حەمزە ئیسفەهانی لە سەدەی دەیەمی زایینی ئاریا وەك جێگرەوەیەك بۆ ئێران بەكارهێناوە. بەڵام بەهەمان شێوە كە دەبینین، ئاریا ناوەڕۆكێكی زۆر سنووردارتری هەیە و هیچ كات ناتوانێت وەك شتێك بۆ هاوشێوەی “نەژاد” بەكاربێت.[46] ئەم پرسە لەلایەك دوودڵییەك لەبارەی مۆدێرنبوونی چەمكەكە و لەلایەكی دیكەوە سەرچاوەی ئەورووپایی ئەو ناهێڵێتەوە. میرزا ئاغاخانی كرمانی، نووسەرێكی بونیاتگەرای نەتەوەیی بوو، كە لە چەندین كتێب بەبێ ڕێکەوت و ( بایەخ) كە ڕەنگە هەموویان لە ساڵەكانی (1890) نووسرابن، بۆ یەكەمینجار ڕووبەڕووی زاراوەی ئاریایی لە نووسراوە هاوچەرخەكانی ئێراندا بووەوە.
هەروەها كرمانی یەكەمین نووسەری ئێرانی بوو، تێگەیشتنێكی باشی لە تیۆرییە نەژادپەرستییەكان و دواتر en Vogue لە ئەورووپا پێشكەشكرد. ئەو لەو باوەڕەدابوو، ئەگەر كەسێك سەیری “ئێرانییەك، یۆنانییەك، بەریتانییەك و دواتر ڕەش پێستێكی سودانی، ئەسیوبیایی و عەرەب بكات، بە ڕوونی دەتوانێت دادوەری بكات كام یەك لەوان پاقژ و شارستانی و كامیان وەحشییە.”[47] كاتێك باس لە ئاماژە پێشڕەوەكانی ئەو بۆ نەژادی ئاریایی دەكرێت، سەرنجڕاكێشە بزانن، كە كرمانی وشەی ariyanی دێنێتەوە كە وەرگێڕانی فارسی Aryan بە ئینگلیزی یان aryen بە فەرەنساییە، هەروەها كە نووسەرانی ئێران لەو كاتەدا هێشتا ئنولۆژیزمی ئەورووپاییان لەگەڵ زاراوەی ئاڤێستایی و فارسی كۆنی ariya تێكەڵ نەكردبوو (دواتر زیاتر باسی دەكەین). بە میتۆدێكی هاوشێوە، كرمان لە زمانە سامییەكان (Semitic) لە جیاتی وشەی سامی sami)) كە نوسخەی خۆجێیكراوی ئەم زاراوەیە، لە وشەی (Semetik) كەڵك وەردەگرێت.[48] بەمشێوەیە، لە بەرهەمێكی دیكە بە ناوی “سێ نووسراو” ئەو كەڵك لە “خەڵكی باشی ئاریایی” و “خەڵكی گەورەی ئێران” لە جیاتی “مەجوس” یان “زەردەشتییەكانی كۆن” وەردەگرێت و ئەوان دەكاتە هاومانای یەكتر. [49]
بەمشێوەیە، ئەو لە بەرهەمێكی دیكە ناوی “خەڵكی باشی ئاریایی بە دەستكەوتێكی باش” دەهێنێت.[50] گەڕانەوەی سێیەمی ئەو ڕەنگوبۆنێكی نەژادیتر پەیدا دەكات و ئەفسانەی ڕیشە هاوبەشەكان (نەژادی) بە زاراوەی كەمتر ئاڵۆز باس دەكات: ” ئەوان دەڵێن ئەورووپا، ڕووسەكان، ڕۆم و …تاد، لە سەرەتادا لە هەمان نەژادی ئێرانییەكان بوون و لەوێوە بوو، كە دواتر بە سەرتاسەری جیهاندا بڵاوبوونەوە.” [51]
ماوەیەكی خایاند هەتا نووسەرانی ئێرانی لەگەڵ شەوقێكی نەژادپەرستانە بگونجێن، كە لە لای كرمانی هەبوو. هێدی هێدی، چەمكەكانی پەیوەندیدار بە نەژاد و پەتیبوونی نەژادی لە ڕاڤە مێژووییەكان سەر هەڵدەدەن، بەڵام هێشتا هیچ هەنگاوێك لە بواری بە سیاسیكردنی نەنراوە. ڕۆژنامەی سیاسی ـ كولتووری حەسەنی تەقی زادە، بە ناوی كاوە، كە بە ڕێكەوت لەلایەن پروپاگاندیستەكانی ئەڵمانیاوە پشتیوانی دەكرا و لە ساڵی (1916-1922) لە بەرلین بڵاودەكرایەوە، هەندێ كات دەقی نەژادپەرستانەی چاپ دەكرد، كە ئاماژەی بە “نەژادی پەتیی ئێرانیی” دەکات.[52] كەم كەم گەڕانەوە بۆ چەمكی ئاریاییەكان بەدەردەكەوێت، بەڵام لە بواری ماناییەوە برەوپێدەری زاراوەیەك بوو، كە كرمانی پێشكەشی كرد، واتە ئەوەی كە بە باپیرانی هاوبەشی ئێرانی و هیندییەكان گوتراوە.[53] جەژنی نوێی نەورۆز، بە ئێمەیان گوتووە، كە جەژنی ساڵی نوێی ـ نەورۆزـ ” ڕێوڕەسمێكی ئاریایی” كۆنە.[54] هەروەها ئێمە فێردەبین، كە ئێرانییە كۆنەكان خاوەنی سیستەمێكی ڕۆژمێر بوون، كە پەیوەندی بە پێش لە مێژووی ئێرانەوە هەیە و لەمڕووەوە سەرچاوەی لە “نەژادی ئاریایی” وەرگرتووە. ئەم ئاماژە سەرەتاییانەی ئاریاییستی زیاتر لە ناوەڕۆكی سیاسی، ناوەڕۆكێكی فەلسەفییان هەبوو. بەتایبەت ئەوەی كە ناتوانین بانگەشە بكەین كاوە گۆڤارێك بە ڕوانگەی نەژادپەرستانە بووە: لەڕاستیدا، بەهەمان شێوە كە لە سەرەتای ئەم وتارەدا ئاماژەی پێدرا، تەقی زادە وتەیەكی كورت و جوان و دڵڕفێنی بۆ برەوپێدەرانی ئایدیای ئاریاییزم لە وڵاتی خۆی نەبوو. دەتوانین لەو سەردەمەدا لە هەموو كتێبەكانی پەیوەندیدار بە میژووی ئێران كینایەی باش و كورت بۆ ئاریاییە كۆنەكان ببینینەوە. دەتوانین یەكێك لەم كینایانەی شایانی سەرنج لە كتێبێك كە بۆ قوتابیانی دواناوەندی لەلایەن عیسا سدیق (1894ـ1978) وەزیری پەروەردە و فێركردن نووسراوە، ناو بێنین. ئەو لەم كتێبەدا، ڕیشەكانی ئێرانی ئەمڕۆ لە هاتنی دوو شەپۆلی ئاریاییەكان لە باكوورەوە بۆ بانی ئێران دەبینێتەوە. [55]
کۆمەڵێ بەرهەم لە مێژوونووسانی دیكە، سادق ڕەزازادە شەفەق (1897ـ1971) پیشاندەری ئەوەیە، ئەو وشیارییەكی باشتری لە باسەكانی پەیوەندیدار لە ئەنجومەنە ئەورووپاییەكان لەبارەی پرسی ئاریاییەوە هەیە. بۆ نموونە، ئەو لە ساڵەكانی (1930) ئەم تیۆریایەی خستە بەرباس كە “نەژادی نوردیك” لە دانوبەوە سەرچاوەی گرتووە.[56] لەم قوناغەدا، لێكۆڵینەوەی من (نووسەر) پیشانی دەدات، ئەو یەكەمین نووسەری ئێرانییە، كە زاراوەی ئەورووپایی ئاریایی بە ariya ئاوەڵناو ariyayi) ) وەرگێڕاوە، لە جیاتی ئەوەی كە وەكو كرمانی ئەو بە ariyan وەربگێڕێت. زاراوەی كۆنی ئاریا (ariya) لە سەردەمی ئانكتیل ـ دوپرونەوە[57] خولێكی تەواوی تێپەڕ كردووە و ئێستا تەنانەت لە خانووی سەرەكی خۆی مانایەكی دیكەی هەیە و شتێكی نوێیە. بەرهەمەكانی حەسەن پیرنیا (موشیر ئەلدەولە 1871ـ1935) كاریگەرتر بوون. ئەم مێژوونووسە نیشتمانپەروەرە، سیاسەتمەدارێكی پایەبەرز بوو، كە شەش خول ئەندامی پەرلەمان و، بیست و چوار خول وەزیر و چوار خول سەرۆك وەزیران بوو. كتێبە مێژووییەكانی ئەو لە یەكەمینەكانی جۆری خۆی لە ئێرانی هاوچەرخ دایە، كە پەیڕەوی لە ستاندارەكانی میتۆدناسی مێژوویی ئەورووپا دەكات. بەمەشەوە ئەمانە زۆرتر كۆمەڵەیەك لە وانەی خوێندنی خۆرهەڵاتناسان بوون، كە وەك زۆربەی مێژوونووسانی هاوتەمەنی، پیرنیاش نەیتوانی شتێكی نوێیان پێ زیاد بكەن. ئەم خاڵە لاوازە نەبووە لەمپەر لە بەردەم ئەوەی كە بەرهەمەكانی ئەو كاریگەرییەكی گرنگ لە سەر تێگەیشتنی ئێرانییەكان لە مێژووی خۆیان نەبێت: لەڕاستیدا ئەو ئەندامی كۆمیسیۆنێك بوو، كە ڕاسپێدرابوو یەكەمین كتێبەكانی قوتابخانەكانی سەردەمی پەهلەوی بنووسنەوە.[58] بە سەرنجدان بە گرنگی زۆری بەرهەمە مێژووییەكانی ئەو لەو كاتەدا، كاریگەریی ئەو لەسەر جۆرێك شووناس كە ئەم كتێبە مەنهەجییانە لە نێو گەنجانی ئێرانی دروستان كرد، شیاوی پشت گوێ خستن نییە.
كتێبی “مێژووی كۆنی ئێران” (مێژوویی ئێرانی كۆن، 1928)ی پیرنیا خاوەنی گرنگییەكی تایبەتە، یەكەمین كتێبی مەنهەجی مێژوو بوو، كە لە ژێر چاودێری وەزارەتی پەرەوەردە و فێركردنی ئەو كات بڵاوكرایەوە.[59] ئەم كتێبە بریتییە لە بەشێك لەبارەی ” نەژادەكان ـ نەژادی سپی پێست ـ خەڵكی هیندۆئەورووپی”، كە ناوەڕۆكی ئەو بە ئاشكرا پشتی بە “زانستی نەژاد” واتە زانستی جیاكردنەوەی نەژادەكان و شێواز و تایبەتمەندی تاكەكانی سەر بەوان بەستووبوو.[60] ئەم بەشەی كتێبەكە بەتەواوی پشتی بەستووبوو بە چۆنیەتی پۆڵێنكردنی نەژادی ئەورووپایی مرۆڤ بە ئاریاییەكان/ هیندۆئەورووپاییەكان، سامییەكان و هتد. بەو زاراوانەی كە لە نەریتی هاوبەشی ئایینە ئیبراهیمییەكان وەریگرتووە، بە تایبەت لە ئاماژەپێدان بە منداڵەكانی نوج، جافس، هام و شەم، وەك دەزگایەكی پۆڵێنكردن ئاماژە بەوان دەدات. هەروەها ئەو وا گریمانە دەكات، باپیرانی ئاریاییەكانی ئەمڕۆ/هیندۆئەورووپی لە هەندێ لە سەرزەمینە یەكەمینەكانی وڵاتی كۆن دەژین، هەروەها ئەو بۆچوونێكی دیكە كە لە سەرەتای سەدەی بیستەم زۆر سەرنجی پێدەدرا، پێشكەش دەكات، كە لە سەر بنەمای ئەوەیە ئەم سەرزەمینە سەرەكییە هەمان نیمچە دوورگەی ئەسکەندەناڤیا بووە (لەمڕووەوە ناوی “نەژادی نوردیك”)[61]ە. بۆیە ئەو دەگاتە ئەو ئەنجامە كە ئێرانییەكان لە ئەسکەندەناڤیاوە كۆچیان كردووە!
بەپێی نووسراوەكانی پیرنیا، ئاشكرایە كە ناوی ئێران لە چەمكی (خەڵكی ئاریایی) كۆنترە، لەبەر ئەوەی (ئێرانییەكان) وا ڕاهاتبوون كە خۆیان بە ئاریا بانگ بكەن، كە بە مانای ماقووڵ یان وەفادار دێت. ناوی كۆنی ئێران ئایران ( áyrán) بوو، كە دواتر بە ئیران ( eyrán) و لە دواییدا بە ئێران (irán) گۆڕا. هەروەها ئەو بانگەشەی كرد، كە ئاریان ڤیج[62] بە مانای “سەرزەمینی ئاریاییەكان”ە.[63] هەروەها كە دەبینین، هەموو ئەم بانگەشانە لەسەر بنەمای سەرلێشێواوی لە بواری چەمك و مانای ئاریا (ariya) و ئاریایی(Aryan) ە. بە شێوەیەكی گشتی پیرنیا قوتابییەكی باش بۆ لایەنگرانی نەژادپەرستی ئەورووپایی بوو: هەرچەندە شێوازی دەربڕینی ئەو بەتەواوی بەتاڵ بوو لە شەوق، بەڵام هەندێ كات لە ستانداردە زانستی و ئەكادیمیكەكانی خۆی دوور دەكەوتەوە و نووقمی دەمارگرژی نەژادپەرستانەی خۆی دەبوو. بۆ نموونە، ئەو ئاماژە بە “ناشیرینی” و ” پەستی نەژادی و ئاكاری” دانیشتوانی ڕەسەنی” پێش لە ئاریایی” ئێران دەکات (ئاماژەیەك بە ئیلامییەكان[64] كە دەبێت بڵێین تا ڕادەیەك هیچ زانیارییەكی ورد لەو كاتەدا لەوان لەبەر دەستدا نییە)، بەمشێوەیە بانگەشە دەكات كە هەرچەندە لە سەرەتادا ئاریاییە ئێرانییەكان لە بواری شارستانییەتەوە دواكەوتووتر لە دراوسێ سامییەكانی خۆیان بابلی و ئاشووری بوون، بەڵام لە “بواری ئاكارییەوە” لەوان سەرتر بوون.[65] ئەم گریمانانە درێژكردنەوەی ئایدیای ئاریاییگەرایی ئەورووپاییە.
بۆیە شیاوی سەرسووڕمان نییە، كتێبە مەنهەجییەكانی قوتابخانەكان لە سەرەتاكانی سەردەمی پەهلەوی بەرهەمی ڕۆحی زاڵ بەسەر ئەو سەردەمی (نەژادپەرستی و خۆبەزلزانین) و برەوپێدانی ئەم جۆرە تیۆریانە بوون. كتێبێكی مەنهەجی بە ئاسانی برەو بەم جۆرە ئایدیانە دەدات: “خەڵكی ئێران بەشێك لە نەژادی ئاریایین و زمانی ئێستای ئەوان فارسییە.”[66] كتێبێكی مەنهەجی جوگرافیا ڕیشەی ئێرانییەكان بە “گرووپێك لە تاكەكانی سەر بە نەژادی ئاریایی دەبەستێتەوە و “بەمشێوەیە نیشتمانی خۆیان ناو نا ئێران.”[67] ئەم كتێبە مەنهەجییانە زۆرتر لە هەمووان “خەڵكی دیكە، بە تایبەت عەرەبەكان و مەغولەكانیان وەك هێرشبەرانی نائاریایی پیشاندەدا. ئەم پەیامە بە قووڵی لە زەینی نەوەی یەكەمی ئێرانییە خوێندەوارەكانی حكومەتی پەهلەوی جێگیر ببوو و ئەوان بە تایبەت پێشوازییان لە پڕوپاگەندەی ئاریاییستی دەكرد، كە بە تازەیی لە بەرلینەوە سەرچاوەی گرتبوو.
ئاماژە بە بانگەشەی برایەتیی ئاریاییەكان لە نێوان ئێرانیی و ئەڵمانییەكان كە لە ساڵەكانی (1930) بەدواوە بەرجەستەبوو، لە ڕاستیدا لە شەڕی یەكەمی جیهانییەوە دەستی پێكردبوو. وەحید دەستگردی (1942ـ1879)، شاعیر و چالاكی سیاسی، نامیلكەنووس و بونیادنەری ڕۆژنامەی ئەرمەغان، بە درێژایی شەڕی یەكەمی جیهانیی بەتوندی لایەنگر و هاودەنگی ئەڵمانیا بوو. ئەو لە شیعرێك بە ناوەڕۆكی سیاسی و لە ستایشی ئەڵمانیا[68] داوا لە ئێرانییەكان دەكات بچنە ڕیزی ئەڵمانییەكانەوە و لەدژی “ڕێوی ناشیرین” (بەریتانیا) و “ورچی فێڵباز” (ڕووسیا) شەڕ بكەن. پاڵنەری سەرەكی لە هۆنینەوەی ئەم شیعرەدا یەكێتی “ئێرانییەكان و ئەڵمانییەكان لە بواری نەژادەوەیە.”[69] بە نەبوونی بەڵگەی ڕوون، قورسە بتوانین بڵێین هەڵویستی دەستگردی سەرچاوە لە كردار و بڕیاری دەزگای پڕوپاگەندەی ئەڵمانیا وەردەگرێت، نەك بەرهەمی لاوەكی بێزاریی بەرفراوان و قووڵ لە ئاست وڵاتانی ڕووسیا و بەریتانیا.
هەرچەندە باسكردنی بیروباوەڕی لەو چەشنە تا ڕادەیەك لە ساڵی (1915) هەتا كۆتایی شەڕی دووەمی جیهانیی دیار و بەڵگەدارە، بەڵام جیاكردنەوەی پڕوپاگەندەی سیاسی ڕەهای پێناسەكراو و كاریگەریی فیكری لە یەكتر دژوارە. لە سەرەتای سەردەمی پەهلەوی، ئەڵمانیا زۆر دزەی كردبووە نێو ئێرانەوە ـ هەرچەندە بەهۆی نیگەرانییەكانی بەریتانیا و ڕووسیا (دزەكردنی ئەوان لە ئێران) هەوراز و نشێوی هەبوو. ئەڵمانیا ڕۆڵێكی بەرجەستەی لە بە پیشەسازییكردنی وڵاتدا هەبوو، ژمارەیەكی زۆر لە پسپۆڕانی ئەڵمانی لە ئێراندا جێگیربوون، ژمارەیەك لەوان لە یانەی كۆمەڵایەتی ئەڵمانیا[70] لە تاران ئامادەییان هەبوو.[71] دوای شەڕی یەكەمی جیهانیی، بینەری گەشەكردنی كۆمەڵەكانی برادەری ئێران و ئەڵمانیا و پرۆگرامەكانی ئاڵوگۆڕی خوێندكارین. ئەم ئاڵوگۆڕانە پشكی خۆیان لە جێگیركردنی ڕوانگە نەژادپەرستی و ئاریاییستییەكان لە ئێراندا هەبوو، لەبەرئەوەی لەو كاتەدا بەریەككەوتنی نەژادەكانی ئاریایی و سامی وەك بابەتێكی ڕوون لە زانكۆكانی ئەڵمانیا و (ناوچەكانی دیكەی ئەورووپا) جێگیر ببوو.[72] بەڵام دەبێت هەتا ساڵەكانی (1930) چاوەڕان بین بۆ سەرهەڵدانی پڕوپاگەندەی سیستەماتیكی ئەڵمانیا بە سەنتەربوونی ئەم جۆرە ناوەڕۆكانەوە.
بەریەككەوتنی ستراتیژی ئەڵمانیا لەلایەك و بەریتانیا و ڕووسیا لەلایەكی دیكەوە، تەنیا دەتوانێت هەوڵە پڕوپاگەندە توندەكان بۆ ڕاكێشانی دڵ و زەینی ئێرانییەكانی بە دواوە هەبێت.[73] بە سەرنجدان بە پێشینەی بێمتمانەیی ئێرانییەكان بە بەریتانیا و ناوهێنانی ئەم وڵاتە لەژێر ناوی “بەریتانیای زۆر ساختەچی”، ئەوان بە شێوەیەكی سروشتی ئینتیمایان بۆ ئەڵمانیا و پەیامی سەرنجڕاكێشی نیەت پاكی ئاریایی پێشاندا. بۆیە دەتوانین بانگەشە بكەین، بەستێنەكە بە زۆری ئامادەی پڕوپاگەندەی ئەڵمانییەكان بوو و هەڵبەتە پرۆژەی نووسینی ئەفسانەی ئاریاییش بە هۆكارەكە زیادبوو. لە ڕاستیدا، ئەڵمانییەكانیش بە هەمان هۆ لە نێو عەرەبەكان خۆشەویست بوون، بەبێ ئەوەی كە لایەنی نەژادی ئەوان ڕۆڵێكی كاریگەریی هەبێت. دەگووترێت كاتێك كە حیزبی كرێكارانی سۆسیالیستی نەتەوەیی ئەڵمانیا لە بەرلین و لە ساڵی (1933) باڵادەست بوو، خێرا بە جەختكردنەوە لەسەر نیەتپاكی ئەڵمانیا و ئامانجی نائیمپریالیستی، دزەكردنی كولتووری و سیاسی لە ئێران دەست پێكرد.
لە ساڵی (1933)، عەبدولڕەحمان سەیف ئازاد، چالاكێكی بەدناوی ئێرانی بە فیكر و بۆچوونی نازیزم، بڵاوكردنەوەی گۆڤاری (نامەی ئێرانی كۆنی)[74] دەستپێكرد. بانگەشەی ئەوە كراوە، كە ئەم ڕۆژنامەیە لەژێر چاودێری ڕاستەوخۆی وەزارەتی پڕوپاگەندەی ئەڵمانیا بڵاودەكرایەوە.[75] بەپێی وتەی یەكێك لە سەرچاوەكان، سەرنووسەری ڕاستەقینەی گۆڤارەكە، كەسێك نەبوو جیا لە عەمید فۆن ویبران، ئەندامی حیزبی نازیی.[76] هەرچەندە ڕەنگە پڕوپاگەندەی جۆراوجۆر لەلایەن كۆمپانیا ئەڵمانییەكان (بەتایبەت زیمنس ـ شوكرت) وەك نیشانەیەك لە دابینكردنی سەرچاوەی دارایی لەلایەن ئەڵمانیاوە لەبەرچاو بگیریت، بەڵام هیچ بەڵگەیەك كە ئاماژە بە ڕۆڵی چالاك لەلایەن حكومەتی ئادۆڵف هیتلەرەوە بدات، كە پشتیوانی یان چاودێری ئەم گۆڤارەی كردووە، نییە. جیا لەمە، بڵاوكردنەوەی ڕۆژنامە لە كانوونی دووەمی (1933)، دروست مانگێك پێش لە بەدەسەڵات گەیشتنی هیتلەر وەك ڕاوێژكاری باڵای ئەڵمانیا، دەستی پێكرد. ئەم بابەتە دەستپێكردنی ڕەسمی وتارەكە بەدەر دەحات، هەرچەندە دەستێوەردانی دەزگای پڕوپاگەندەی بەرلین لە قۆناغی دواتر ڕەتناكاتەوە. بەهەر حاڵ بەسەختی دەتوانین ڕۆڵی نامەی ئێرانی كۆن وەك كەناڵێك بۆ پڕوپاگەندەی نازییەكان، چ بە شێوەی سەربەخۆ یان چاودێری، ڕەت بكەینەوە. بەشێك لە وتارێك لەم ڕۆژنامەیە بەمشێوەیەی خوارەوەیە:
كەسانێك كە خاوەنی هزر و داهێنانی زۆرتر لە توانایی خەیاڵ و كردارن، وەك ئاریایی دەناسرێن و كەسانێك كە بە سادەبوون ڕازین و فیكری ئەوان تا ڕادەیەك وەك خۆی ماوەتەوە، بە سامی ناودەبرێن … (ئاریاییەكان، لە هەر شوێن، هەر كاتێك گرنگ نییە، كە چ ناوێك لەسەر ئەوان دابنرێت، شایانی جێبەجێكردنی هەمان كاری داهێنەرانەن. ئێرانی، ئەڵمانی، بەریتانی، فەرەنسی، ئەمانە ناوە جیاوازەكانی ئاریاییە، كە داهێنان لە فیكر و پراكتیكیان ڕاگەیاندووە و بە بۆنەی ئەم تایبەتمەندیانەوە لە سنووری زانستەكان ناسراون، هەرچەندە لە بواری ناونانەوە، شوێن و كات جیاوازن. [77]
لە شوێنێكی دیكە، لەبارەی “سواستیكا”[78] دەگوترێت كە “لەنێو خێڵە ئاریاییەكان كە پێكهاتوو لە خەڵكی ئەڵمانیا و ئێرانیی بوون، باو بوو.” نووسەری وتارەكە “بە شادمانییەوە دەڵێت كە جێی خۆشحاڵییە كە نیشانەی ئێران (ڕەنگە سواستیكا) پەیوەندی بە دوو هەزار ساڵ پێش لە زایینەوە هەیە، ئەمڕۆ بووەتە بەهانەیەك بۆ شانازیكردنی ئەڵمانییەكان بە خۆیان (كە لە نەژاد و خێزانی ئێمەن)”. لە درێژەی وتارەكەدا بانگەشە دەكات، كە ئێران “نەوەی سەرەكی هەموو ئاریاییەكانە”. ئەم ڕۆژنامەیە بە باسكردنی ڕاپۆرتێك لەبارەی ڕێزگرتنێك لە بەرلین كە لەودا ڕێوڕەسمی ئاگرپەرستی بەڕێوە دەچوو، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە دابونەریتی ئاریاییەكان “هەمان پێكردنی ئاگری پیرۆز بوو، لە جەژنی نازییەكان زیندوو بووەتەوە و زۆر ناخایەنێت كە هەموو دابونەریتی ئاریاییە كۆنەكان، هەموو ئەو شتانەی كە لە ئێرانی كۆن هەبوو، لە ئەڵمانیا زیندوو دەبێتەوە.”[79] لە ژمارەیەکی دیكە ئالفرێد ڕۆزنبێرگ، یەكێك لە سەرەكیترین ئایدیۆلۆگەكانی حیزبی نازی، بۆ ئەوەی گوتبووی ئەڵمانیای ناسیۆنال سۆسیالیست دەبێت یاساكانی یۆنان و ڕۆما بگۆڕێت بە یاساكانی ئاریایی ئێرانی، زۆر ستایش كراوە. [80]
ئەم گۆڤارە پڕە لە بانگەشەی پەیوەندیدار بە خزمایەتی نەژادی و بە دەگمەن دەرفەتێك بۆ ستایشكردنی ئاسۆ و ڕوانگەی هیتلەر لە ئەڵمانیا دەهێڵێتەوە. دەستكەوتە تەكنیكییەكانی ئەڵمانیا، پێشكەوتنی پیشەسازیی، پەرەوەردەی نەتەوە لە بواری وەرزش وەك ئامانجێك و تەنانەت هەواڵی دواكەوتوویی و بێبایەخی بڵاودەكردەوە. ئامانجی ڕۆژنامەی ئێرانی كۆن لە لاپەڕەی یەكەمی هەر ژمارەیەكی ئەو زۆرتر لە چوارچێوەی وشەكانی “ئێران”، “خوا” و “هێمای زەردەشتی” كە لەگەڵ سواستیكا: زیندووكردنەوەی شكۆداری پێش ئیسلام بوو، تێكەڵ و ڕێكدەخرا. ئەم ئامانجە بە ڕاسپاردەی بێكۆتایی بۆ پاككردنەوەی زمانی فارسی لە زیادە “نائاریاییەكان” درێژەی پێدەدرێت. بەردەوام دژایەتیكردنی جولەكە دووبارە دەكرێتەوە. شێوازیی دەربڕینی نەتەوەگەرایانە و خۆبەزلزانین لە بەرزترین پلەی لواو دایە و گەورەیی و شاكاری ئێرانییە كۆنەكان لە چوارچێوەی شكۆدارترین زاراوە لواوەكان باس دەكات. ئەم گۆڤارە خۆشەویستییەكی بەرچاوی لە نێو دەستەبژێرە خوێندەوارەكانی لایەنگری پاشایەتی هەبوو. پڕوپاگەندەی بەردەوامی فرۆشتنی ژمارەكانی ڕابردوو بینەری ئەم سەركەوتنەیە.
بێگومان ئەم جارە پڕوپاگەندەی كولتووری بە پشتیوانی دەزگای پڕوپاگەندەی نازی دامەزراوەی (ئەنجومەنی فارسی ئەڵمانیا[81]) لە ساڵی (1934) توندتر بوو، كە پشتیوانی دارایی لە بڵاوكراوە جۆراوجۆرەكان، بەڕێوەبردنی كۆنفرانس و بە شێوەی گشتی ئاڵوگۆڕی كولتووری نێوان دوو وڵاتی ئاسان دەكرد.[82] لە ساڵی (1936) خزمایەتی نەژادی ڕەسمیەتی پەیداكرد، كە بە بڕیارێكی تایبەتی كابینەی ڕایش ئێرانییەكانی لە سنووری یاسا نەژادییەكانی نۆرنبێرگ وەك “ئاریایی ڕەسەن” لێخۆشبوونی بۆ دەركردن (ئەم بابەتە ڕێگەی بۆ دیپلۆماتە ئێرانییەكانی جێگیر کرد، کە لە پایتەختەكانی ئەورووپادا گیانی هەزاران جولەكەی ئێرانیی و نائێرانیی ڕزگار بكەن).[83] نازییەكان تەنانەت بە دەستنیشانكردنی ڕاوێژكارێكی ئەڵمانی و بەكارهێنانی ژمارەیەك لە مامۆستایانی ئەڵمانی توانییان شوێن پێیەكی باش بۆ خۆیان لە بەشە گرنگەگانی پەروەردە و فێركردنی پەهلەوی بكەنەوە.[84] بەپێی وتەی جۆرج لێنچوڤسكی كە دواتر وەك كارگێڕی ڕاگەیاندن لە باڵیۆزخانەی پۆلۆنیا لە تاران دەستنیشانكرا.
نازییەكان بۆ هاندان و پتەوكردنی برادەریی لە نێوان هەردوو نەتەوە (ئەڵمانیا و ئێران) كەڵكێكی زۆریان لە ئەفسانەی ئاریایی وەرگرت. پەسەندكردنی سواستیكا وەك هێمای حیزبی نازی بە مانای یەكێتی مەعنەوی لە نێوان ئاریاییەكانی باكوور و نەتەوەی زەردەشت گوزارشتكرا … حكومەتی ئەڵمانیا كۆمەڵێك لە كتێبەكانی لە لایەن كتێبخانەی زانستی ئەڵمانیاوە پێشكەش بە ئێران كرد، كە پێكهاتبوو لە (7500) بەرگ و هەڵبەتە ئەم كتێبانە بە وردی هەڵبژێردرابوون، هەوڵیان دەدا، خوێنەرانی ئێرانیی لەبارەی پەیامی كولتووری ئەڵمانیا لە خۆرهەڵات و خزمایەتی لە نێوان ڕایش ناسیۆنال سۆسیالیست و “كولتووری ئاریایی” ئێران بە قەناعەت بگەینن. [85]
ڕادیۆ بەرلین كە بە زمانی فارسی بڵاودەكرایەوە، ڕێگەیەكی دیكە بوو كە ئەڵمانییەكان بۆ گواستنەوەی ئایدیای ئاریاییستی بۆ ئێران كەڵكیان لێ وەردەگرت. بەڕێوەبەری ئەم پرۆگرامانە بەهرامی شارۆخ بوو. ئەو لە نێو خێزانێكی بەرجەستەی زەردەشتی لەدایكببوو، كوڕی كەیخوسرەو شاروخ ڕاوێژكاری ڕەزا شا بوو، لە ئەڵمانیا خوێندبووی و لەوێدا هۆگری بۆ فیكر و ئایدیاكانی نازیزم پەیداكردبوو. بەپێی وتەی سەرچاوەیەك، بارام شارۆخ یەكێك لە مامۆستاكانی جۆزێف كوبلێس بوو (هەڵبەتە ئەم بانگەشەیە نەسەلماوە) .[86] جێی سەرنجە بزانین، كە دوای شەڕی یەكەمی جیهانیی، محەمەد ڕەزا شا ئەوی بۆ پۆستی بەڕێوەبەری بڵاوكردنەوەی هەواڵ و پڕوپاگەندە دەستنیشانكرد. هەروەها بە ژمارەیەكی دیكە لە كەسانی نزیكی ئەو كە لەژێر كاریگەریی و ئیلهامی ئایدیای نازیزمدا بوون و لە لایەنگرانی پاشایەتی و حیزبی سۆسیالیست و نەتەوەگەرایی نەتەوەی ئێران بوون، پۆستی گرنگی پێدا.
ئاریاییە هاوچەرخەكان و ئاریای كۆن[87]
ئەمڕۆ لایەنگرانی خوێندنەوەی ئاریاییستی لە مێژووی ئێران، ناتوانن بیسەلمێنن، بانگەشەی ئەوان لەبارەی ئاریاییبوون ڕیشەی لە ئایدیۆلۆژیایەكی ڕووخاو و بەدناوی ئەورووپاییدا نییە. ئەوان بیروباوەڕی خۆیان لەسەر بنەمای خۆپێناسەیەكی گریمانەكراو لە نەژادێك لە دانیشتوان لە بانی ئێران وەك ئاریایی “لە سەردەمە زۆر كۆنەكان” بنیات ناوە. وا هەست دەكرێت ناوی ئێران و دووبارەبوونەوەی وشەی ئاریا ariya لە هەندێ سەرچاوەی پێش ئیسلام ئەم باوەڕەی بەهێز كردبێت. هەرچەندە بەڕاستی ئاریا ناوی خێڵێك بووە و ئاریایی نوسخەی بە مۆدێرنیزەكراوی ئەورووپایی بوو لەو زاراوە كۆنەیە، بەڵام لێرەدا بەڵگە بۆ ئەوە دێننەوە، كە ئەم تەعبیرانە بۆ گواستنەوە و گەیاندنی هەمان مانا زۆر دوورن و بە هیچ شێوەیەك ناتوانین ڕووداوە كۆنەكانی ئاریا بۆ پشتیوانی لە بانگەشە ئاریاییزمەكان بەكار بهێنین. لەیەكچوونی یان نەبوونی ئەو، لە نێوان وشەكانی ئاریا Ariya و ئاریان Aryan لە زەمینە و پێكهاتەی ئێران، بە دەگمەن ـ یا دەتوانین بڵێین هیچ كات ـ بە شێوەیەكی جدی تاوتوێ نەكراوە و جێبەجێكردنی ئەم كارە پێویستی بە لادانی جدی لە نووسراو و بەڵگەنامە كۆنەكان هەیە.
زاراوەی ئاریا Ariya و گۆڕانكاری پەیوەندیدار بەم وشەیەوە چەندینجار لە سەرچاوە كۆنەكان ڕوویداوە. سەرەتا لە كتێبی ئاڤێستا بە airyanem vaejah ئاماژەی پێدراوە. لەڕاستیدا ئەم وشەیە ] لە واقعدا[ شوێنێكە كە لەودا ڕووداوی ئەفسانەیی ڕوویداوە و زۆربەی كات بە “دەشتی ئاریا” یان “گوستەرە” وەردەگێڕێت.[88] ناوی شوێنەكانی دیكەی هەڵگری وشەی ئاریا لە ئاڤێستادا هەیە، كە لە وێناكردنی چەندین پاڵەوانی ئەفسانەیی لە پەیوەندی لەگەڵ ئاریایی بوونی ئەواندا هاتووە، وەكو “تیژترین تیر لە نێو هەموو ئاریاییەكان” ( ئارش) یان ” پاڵەوانی ئاریاییەكان” ( كەیخوسرەو). دووەم، لەسەر كتێبەكانی نەخشی ڕۆستەم، بە دەسەڵات گەیشتنی پادشاگەلێك وەكو داریوش و خەشایارشا وەك ئەخمینی، پارسا، پارساهیا پوچا، ئاریا، ئاریاچیچا” ئەخمینییەك، پارسییەك، كوڕێكی پارسی، ئاریا، نەژادی ئاریا.” سێیەم، لە دەستنووسی ئیلامی لە بیستۆن، خوای مەزدایی و زەردەشتی ئەهورامەزدا[89] ، بە ناوی “خوای ئاریاس “[90] پێناسە كراوە، لە كاتێكدا كە لە دەستنووسێکی دیكە، ئاریایی وەك زمانێك باس دەكرێت.
ڕیگ ڤیدای[91] هیندی لە مانای هاوشێوە لەبارەی جۆرە جیاوازەكان لە ئاریا كەڵك وەردەگرێت و نووسەرانی دەقە ڤیداییەكانیش خۆیان بە ئاریا پێناسە دەكەن.[92] ڕەنگە خزمایەتی كولتووری لە نێوان نووسەرانی ئاڤێستا و ڕیگ ڤیدا بە هۆی بەرچاوبوونی هاوشێوەبوونی زمانییەوە، بەتایبەت لە پەیوەندی لەگەڵ بەشە كۆنترەكاندا بێت.[93] نابێت ڕوانگەیەكی بەراوردكاریی ئێمە لێرە ڕاگرێت لەبەرئەوەی باس لەبارەی مانای ئاریای سانسكریتی و پەیوەندی ئەو لەگەڵ نوسخەی ئێرانی هێشتا ڕێگایەكی بۆ پێشخستنی ئەم ئایدیا هەیە.[94] لە دواییدا و بە شێوەیەكی سنووردارتر، هێرۆدۆتوس میدیاكانی بە ئاریوی ناو دەهێنا و ئەمە لە كاتێكدا بوو، كە پێش لەو هێلانیكوس لەو باوەڕەدا بوو، كە ئاریا تەنیا ناوێكی دیكەی ئێرانە. [95]
ڕوون و ئاشكرایە كە لە سەرچاوە ئێرانییەكاندا ئاریا بە گرووپێك لە خەڵك دەگووترێت، كە خاوەنی میراتێكی كولتووری و زمانی هاوبەشن و خۆیان لە ژێر ناوی ئاریا لە بەرامبەر گرووپە نائاریاییەكان پێناسە دەكەن. ئاریاس بریتییە لە پارسەكان، میدیاكان، ئالانەكان، ساكاكان و گرووپگەلێكی دیكە كە بە شێوەیەكی بەربڵاو پەیوەندییان پێكەوە هەبوو. زۆربەی كات لە بواری ڕیشەناسییەوە پەسەندكراوە، كە ئاریا بە مانای “لەدایكبوونی باش”ە، كە ئایدیاكانی ئەشراف و خوایەتی بیر دەهێنێتەوە و بە تایبەت بۆ ناوێكی خێزانی شیاوە. [96]
لەم بوار و چوارچێوەدا، لەو باوەڕەدان، كە زاراوەی ئێرانیش لە ئاریا وەرگیراوە. لە سەردەمی ساسانییەكان eran بە مانای “لە ئاریاییەكان”، بە شێوەیەكی بەربڵاو هاومانای “لە ئێرانییەكان” لەبەرچاو دەگیرا، لە كاتێكدا ئێرانشاری[97] (یان تەنانەت نوسخەی ڕوونتر لەو لە سەردەمی ئەشكانییەكان ئاریانشار[98] هۆی ناونانی ڕەسمی ئێمپراتۆریای ساسانییەكان بوو). بەڵگە دەهێننەوە، كە ئەم خوازانە بەشێك لە داهێنانی ساسانییەكان بوون، لە ڕاستیدا جۆرێك ئامرازی سیاسی بۆ بەهێزكردنی شەرعیەتی ئێمپراتۆریای نوێ بە ئاماژە بە ڕابردووە. داهێنرابێت یان نە، زاراوەی مۆدێرنی “ئێران” وەرگیراو لە eran و eran shahr جارێكی دیكە بە مانای “سەرزەمینیە ئاریاییەكان” وەرگیراوە. وا هەست دەكرێت هەموو ئەم توخمانە پشتیوانی لە خوێندنەوەی ئاریاییستی لە مێژووی ئێران دەكەن و پەسەندی دەكەن ،كە ئێرانییەكان ” ئاریایی”ن، لەبەرئەوەی ئەوان خاوەنی وشیاری نەژادی تەواو بۆ جیاوازیی “ئەوانیتر” وەك ” نائاریایی” بوون.
ئەم ڕاڤە دەلوا، ئەگەر دابەشكردنی مرۆڤایەتی بەسەر دەستەی بایۆلۆژیا، داهێنانی نیمچە زانستی مۆدێرن نەدەبوو، ئەگەر ئاریا و ئاریایی لە ڕاستیدا ئاماژەیان بە واقعیەتێك دەدا. سەرلێشێواوی لە نێوان وشەكانی ئاریا و ئاریایی یەكێك لە حاڵەتە توندەكانی ئاناكرونیزم یان ناوەختە، بابەتێك كە سەرچاوە كۆنەكان سەرتر لە ناسینی دەستكاری كردووە و ئەوان بۆ دانی بایەخ بە ئەفسانەی ئاریایی لە ئێران و شوێنەكانی دیكە بە ئەنقەست بەكارهێناوە. هەروەها كە دەبینین، ئاریا ناوێكی خێزانی بوو، كە لەلایەن گرووپێكی بەتەواوی سنووردار لە خەڵكی كۆن، كە خاوەنی كولتوور و زمانی هاوبەش بوون و لە باكووری هیند هەتا بانی ئێران بڵاو ببوونەوە، بەكاردەهێنرا، بەتایبەت كە هیچ خەڵكێكی خۆرئاوا یان ئەورووپایی لەم پانتاییەی پێناسەدا جێگایان نەبووەتەوە. لەلایەكی دیكەوە، هەرچەندە ئاریایی مۆدێرن لە ئاریا وەرگیراوە، بەڵام بابەتێكی نەژادییە، كە لە سەدەی نۆزدەیەم لەدایكبووە و چەمكسازیی ئەو لەگەڵ پێشكەوتنە زانستە مۆدێرنەكان (بەتایبەت زمانناسی و دراوینیزم) دەرفەتی بۆ ڕەخسا. ئەم چەمكەی هیندییەكان، ئێرانییەكان و ئەورووپاییە مۆدێرنەكان (نەك تەنیا ئێرانییەكان، میدیاكان، ساكاكان و …هتد) لە ژێر هێشوویەكی نەژادی گەورە و یەكگرتوو بوو، تایبەتمەندییەكی بایۆلۆژیا و دەروونی بەوان دەبەخشی. ئەمانە شتێكی بەتەواوی یەكسان نین و ئەم ناسازگاربوونە سەرچاوە لەم واقعیەتە وەردەگرێت، كە زاراوەی ئاریایی (ئاریا) بۆ وێناكردنی ئایدیایەكی مۆدێرن (ئاریایی) بەكارهێنراوە.
ژمارەیەكی كەم لە نووسەران پێشتر لە زیانەكانی دروستبوو لە كەڵك وەرگرتن لە زاراوەی ئاریایی تێگەیشتوون. لە سەرەتای ساڵی (1941) لە كاتێكدا كە نازییەكان بەسەر ئەڵمانیادا زاڵبوون و مەدەنییەكان بەهۆی بێتوانایی لە سەلماندنی ئاریایی بوون دەكوژران، لێكۆڵەرێكی ئەڵمانی بە ناوی هانس سیگرێت[99] ، پێشنیاری كرد، كەڵك وەرگرتن لە زاراوەی ئاریایی دەبێت وەلاوە بنرێت، لەبەرئەوەی ئێمە هەندێ وشەمان لەبەردەستدایە، كە بە مانای ئێرانی، هیندی ـ ئێرانی و هیندۆئەورووپی و خوێنی ئەڵمانییە، بۆیە شوێنێك بۆ وشەی (ئاریایی) كە “ئاڵۆز و خاوەنی هەر جۆرە شەفافیەت و تایبەتمەندی زانستی” یە، بە هیچ شێوەیەك نییە.[100] لە پەیوەندی لەگەڵ دڵەڕواكێی ئێمە و لە پێكهاتە و بەستێنێكی بەتەواوی ئێرانی، لەم دواییانە ژان كلنێس[101] بەڵگەی هێناوەتەوە، كە ئاریا تەنیا لە كۆنتێكستی ئێرانی دایە، كە بە مانای خێڵێك شیاوی پەسەندكردنە (لە كاتێكدا دەقی ڤیدایی كە لەودا، بە پێی وتەی ئەو، وەها نییە). لەمڕووەوە نابێت ئەو بە هەمان شێوە كە هەیە دیسان بەرهەم بێنینەوە و نابێت بۆ هیچ زمانێكی نوێ كوپی بكەین” بەڵكو دەبێت وەربگیریت و تەنیا وەرگێڕانی بایەخداری ئەو ” ئێرانی”یە: “مۆڵەت بدەن لەگەڵ زاراوەی “ئاریایی” خواحافیزی بكەین.
پێویست نییە لەبارەی ئەم واقعیەتەوە حەسرەت بخۆین: ئەم چەمكە لق و گەڵای زۆری هەیە”.[102] دوای ئەو دەتوانین بە ئاسوودەیی بەڵگە بێنینەوە، كە كاتێك داریۆش شا دەكەوێتە دووی نەژادی خۆی، مەبەستی ئەو “من پادشایەكی ئەخمینی (بنەماڵەی دەسەڵاتدار)م. كوڕی قارسی ئێرانییەك (پێشینەی شوێن و جوگرافیا)، ئێرانیی بە پێشینەیەكی ئێرانیی ( ئێتنیسێتی یان میراتی كولتووری ئەو)”. بە سەرنجدان بەم ڕوانگەیە دەتوانین بە ئاسوودەیی ئێران بە مانای “سەرزەمینی ئێرانییەكان” بزانین، نەك شتێك كەمتر و نە شتێك زیاتر. بەم گریمانە كە ئەم وڵاتە لە ڕاستیدا ” سەرزەمینی ئاریاییەكان” بێت، بە مانای ئەوەیە، كە سەرزەمینی ئێرانییەكان، هیندییەكان و هەموو ئەورووپاییەكانە، كە بە سادەیی نادروستە و لە سەرچاوە لە مەزەندەكردنی ئاریاییگەرایی وەردەگرێت. ئەم پێناسەیە لەلایەن ماكس مولێر[103] برەوی پەیداكرد، كە لە ساڵی (1861) بانگەشەی كرد كە زاراوەی ariya لە زەند ئاڤێستا[104] پیشاندەری خەڵك و سەرزەمینە و مانای ئەو ariyanem vaejah” تۆرمی ئاریایی”یە، كە پیشاندەری سەرچاوەی ئاریاییەكانە.[105] لەو كاتەوە هەتا ئەمڕۆ، ئێران لە نووسراوە بەناوبانگ و زانستییەكان بە شێوەیەكی فراوان و بە هەڵە بە “سەرزەمینی ئاریاییەكان” ناسێندراوە و ئاڵۆزی ناواخنی لەبارەی ئەوەی كە ئاریاییەكان لەڕاستیدا چ كەسانێكنیان دروستكردووە.[106] مانای ئێران لەژێر ناویی “پانایی یان سەرزەمینی ئاریاییەكان یان ئێرانییەكان” بە تێپەڕبوون لە ئاریاییزمی مۆدێرن بۆ سەرزەمینێك كە نەژادی پەتی لەودا دەژین، واتە ئاریاییەكان، هەمان ئاریاییەكانی دانیشتووی ئەورووپا، كە نائاریاییەكان بە پێی پێناسەی ئەوان بەدەرن، دەگۆڕێت. من كەسێك كە “سەرزەمینی ئاریاییەكان” وەك پێناسەیەك بۆ ئێران بەكار بهێنێت، تۆمەتبار ناكەم، كە نییەتی خراپ یان ستانداردی هاودەدری ئێزدواجی هەیە، بەڵام بە سەرنجدان بە پێشینەی زاراوەكانی ئاریا و ئاریایی، ئێزدواجیەتێك دروست دەبێت، ئێزدواجیەتێك كە بانگەشەكەرانی خوێندنەوەی ئاریاییستی لە مێژووی ئێران لە ڕادەبەدەر خۆشحاڵ دەبن كە بتوانن ئەو بۆ پێشخستنی بانگەشە ناپیرۆزەكانی خۆیان لەبارەی خزمایەتی نەژادی لەگەڵ ئەورووپا بەكار بێنن. “[107]
لە كەڵك ورگرتن لە دەستەواژەی “سەرزەمینی ئاریاییەكان” ئاڵۆزییەكی زۆر هەیە. لە بواری ماناییەوە، ” سەرزەمینی ئاریاییەكان” بەرهەمی قوناغێكە، كە باوەڕی بە هاوچەشنی دانیشتوان لە نێو سنوورە نەتەوەییەكان و بە واتایەكی دیكە هاوخوێنی نەتەوە و سەرزەمین هەبوو و پشتیوانی لەو دەكرد. “سەرزەمینی ئاریاییەكان” لە نووسراوی ناسیۆنالیستە ئێرانییەكان و لایەنگرانی پەهلەوی، ڕەنگدانەوەی ئایدیاگەلێكی مۆدێرن وەكو “یەكبوونی نەتەوەیی” ئێرانی ئاریایی لە بەرامبەر دراوسێیەكانی ئەم سەرزەمنینەیە، كە لە بواری نەژادییەوە جیاواز و ناهاوچەشنن. واقعیەتی بابەتەكە زۆر جیاوازە، لەبەرئەوەی ئێران هیچ كات شوێنی ژیانی گرووپە مرۆییە یەكسان و هاوچەشنەكان نەبووە و بەڵگەی ئەم واقعیەتەیش سەرچاوە نووسراو و مادییە جۆراوجۆرەكانن، كە لە گۆشە و كەناری ئەم سەرزەمینە لە زەمەنی دوورەوە هەبووە. مێژووی ئەم سەرزەمینە زنجیرەیەكی دوور و درێژ لە كۆچ و تێكەڵبوونی گرووپە مرۆییەكان لە ئەنجامی شەڕ، پێكەوە گونجان و تێكەڵبوونی ئەوانە. ئەم بابەتە بە تایبەت لەبارەی بانی ئێران كە لە بواری جوگرافیاییەوە لە شوێنی بە یەك گەیشتنی ڕێڕەوی كۆچ و بازرگانی لە نێوان ئاسیای ناوەڕاست، خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و نیچمە كیشوەری هیند دایە، بەباشی بەڕاست دەگەڕێت. “بنەماڵەی ئێمپراتۆریای ئەخمینی، لە سەدەی شەشەمی پێش لە زایین، زۆرتر پێكهاتە و تێكەڵاوێك بوو لە ئەنجامی تێكەڵەیەك لە توخمگەلێك كە ئەمڕۆ ئەوان لە ژێر ناوی ئاریا و ئاناریا[108] ( نائاریایی) دەناسین”. بۆیە ئەم ئایدیا و پێناسەی پەتییبوونی نەژادی پێشكەشكراو لەلایەن خۆرهەڵاتناسان و ئاریاییستەكان لە ئێران و سەرزەمینی ئاریایی، كە دەیانەوێت ئێمە باوەڕ بكەین، بە هیچ شێوەیەك دروست نییە، فرەچەشنی گرووپە مرۆییەكانی ئەم سەرزەمینە وەك نموونە لە ناوی پاشایەتی شاپورشای یەكەم لە ناوی “پادشای ئاریاس و نائاریاس” بەتەواوی دەبیندرێت. [109]
لەڕاستیدا، خراپ نییە لەبیرمان بێت، كە لە كۆی 30 هەزار پارچە شوێنەواری كەشفكراو لە تەختی جەمشید، هیچ یەكیان بە زمانی فارسی نەنووسراون، بەڵكو زۆرتر بە ئیلامی و ژمارەیەك زمانی ئارامی نووسراون و ئەمە زمانی كەسانێكە كە بە مانای ئاریاییستی ئەوان بە “سامی” ناوهێنراون.[110] كاریگەریی گرووپەكانی دیكە (ئەكەدی، ئاشووری و میسرییەكان و…) لە دیزاین و جۆری تەلارسازیی كەلاوەكانی ئەخمینی و ساسانی بەرجەستەیە. تەنانەت ڕۆژمێری ئاشووری بە بوونی ئاریبیەكان (عەرەبەكان) لە بانی ئێران ئاماژە بە سەدەی هەشتەمی پێش لە زایین دەکات و ئەمە زۆرتر دژیەكی لەگەڵ ئەفسانە پەتەییەكانی نەژادی، پاوانكاری ئاریایی بانی ئێران یان بەریەككەوتن و شەڕی ئاشكرای ئاریاییەكان و سامییەكان هەیە. لە بەرامبەردا، ئەم سەرەداو و بەڵگانە پیشاندەری ئەوەیە، كە ئەم سەرزەمینە زۆرتر مەنجەڵێكی كوڵاو لە فرەچەشنی گرووپە مرۆیی و ئێتنیكییەكان بووە.[111] ئەم ڕوانگە كە مێژوو لەلایەن خەباتی خەڵكی لە بواری نەژادی ئاگاوە بیچم دەگرێت، واقعیەتێكی مێژوویی سادە، بەڵام گرنگ پشت گوێ دەخات: ئەوەی كە پەیوەندی نێوان ئێرانییەكان و ” دراوسێ سامییەكان”ی ئەوان هەمیشە هەڵگری شەپۆلی كۆچی دوور و درێژ و ئاڵۆز، پێكەوەبوون و گونجان و پەیوەندی كولتووری، زمانی و مەعنەوی بووە. بەشی خۆرئاوای ئیمپراتۆریای ساسانییەكان، واتە عێراقی نائاریایی، بە “دڵی ئێرانشار” ناودەبرێت: ئاریاییستەكان لەم جۆرە ناونانە سوپریانە تێك دەشكێن و ناڕازی دەبن.
لە سەرەوەی چەند واقعیەتی باسكراو، نۆژەنكردنەوەی تەنانەت وێنەیەكی مەزەندەییش لە ئاسۆی ئیتنیكی، زمانی و كولتووری ـ چ بگات بە ئاسۆیەكی نەژادی ـ لە ئێرانی پێش لە ئەخمینی ئەگەر نەلواو نەبێت، زۆر دژوارە. ئێمە بەڵگەی مادی زۆر كەممان لەبەردەستدایە و كاتێكیش ئەم بەڵگانە هەیە، زۆربەی كات ڕاڤەی جۆراوجۆر لەوان دەكرێت و گرووپێكی بەرفراوان لە شارەزایان (زمانناسان، شوێنەوارناسان، مێژوونووسان) بە زاراوە و میتۆدی ناسازگار و درك پێنەكراو كار لە سەر ئەوان دەكەن.[112] ئەوەی كە فارسی زمانێكی سەر بە گرووپی هیندۆئەورووپاییەكانە، تەنیا دڵنیاییە كە ئێمە هەمانە، بەڵام كەڵك وەرگرتن لەو بۆ ئەنجامێك لەبارەی ئیتنیكێتی، كۆچ، كێشانی فلێش و دانانی نیشانە لەسەر نەخشە گەورەكان، یان بانگەشەی ئەوەی كە ئێرانییەكان بە شێوازێكی سەیر و نامۆ هاوشێوەبوونێكی زۆرتریان لەگەڵ ئەڵمانییەكان هەیە، نەك بۆ نموونە عێراقییەكان یان توركەكان، ڕوون و ئاشكرایە كە قسە و بانگەشەیەكی بێمانا و قۆڕە. ئەنجامە دەستەبەربووەكان لە شیكاریی وشە بەراوردكارییەكان، خوێندنەوەی بەرهەمی نەناسراو و (دەستكاری كراو) و هەوڵدان بۆ كەڵك وەرگرتن لەم توخمە سنووردارانە بۆ پێكهاتەی گێڕانەوەیەكی گەورە لە كۆچ و خزمایەتی (ئێرانییەكان و ئەورووپاییەكان) شیاوی باس و مشتومڕە.
كاتێك كرمانی، ڕەزا زادە ـ شەفەق و پیرنیا زاراوەی ئاریایی ( ÁRIYÁNدواتر ÁRIYÁYI)یان خستە بەرباس، مانای سەرەكی وشەی ئاریایی بە مانای ئێرانی لەنێوچوو. بە دڵنیاییەوە دەتوانین بانگەشە بكەین، كە لە ئێرانی مۆدێرن لە وشەی ئاریایی ÁRIYÁYI بە مانای ئێران یان ئێرانی یان بۆ پیشاندانی كۆمەڵگەیەك بە زمان و كولتووری تایبەتەوە كەڵك وەرناگرێت، بەڵكو بە تایبەتی وەك بەڵگەیەك لە بانگەشەی پەیوەندی نەژادی ئێرانییەكان لەگەڵ ئەورووپاییەكان و هەڵبەتە پیشاندانی بەرهەڵستكارییكردنی عەرەب و سامییەكانە. هەموو ئەو سەرچاوانەی لەسەرەوە ئاماژەیان پێدرا بە شێوازێك قەرزداری ئەم شێوازە تێڕوانینەی سەدەی نۆزدەیەم لە ئەورووپایە. بە لێدانی پردێك لە نێوان خوازەی كۆنی ئاریایی (ARIYA) لەگەڵ ئاریایی (ARYAN)ی مۆدێرن، ستراتیژییەكی نوێ لە دانانی سنووری نەژادەكان لەگەڵ عەرەب و توركەكان و هاوكات بەستراوە بەبوونی نەژادی بە ئەورووپاییەكان و دەستكەوتەكانی ئەوانەوە ـ ئەوەی كە من بە ” بێمانایی” ناوی دێنم ـ بە گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكان یاسایی و شەرعی بوو.
ئامانجی ئێستای كەڵك وەرگرتن لە وشەی ئاریا بەمەبەستی شەرعیەتپێدان بە ئاریایی بوونی ئێران تەنیا سیاسییە. بۆ تێگەیشتن لە چییەتی پێشوازیی بەهەستی ئێرانییەكان لە ئایدیای ئاریاییزم، دەبێت بە وردی سەیری نەتەوەگەرایی ئێرانی بكەین، كە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم لە نێو نووسەرانی مۆدێرنیستیدا سەریهەڵدا و دواتر بووە ئایدیۆلۆژیای ڕەسمی حكومەتی پەهلەوی.
نەتەوەگەرایی و پێشوازیی لە ئایدیای ئاریاییزم
لە نیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەیەم، بژاردە لە خۆ ڕازییەكانی ئێرانی سەردەمی قاجار زەربەیەكی قورسیان لە دەسەڵاتی سەربازیی و بێبەزەییانەی وڵاتانی ئەورووپایی خوارد. شكستهێنانی قورسی سوپای ئێران زۆربەی ئێرانییە وشیارەكانی هەژاند و سەرنجی ئەوانی ئاڕاستەی كەمبوونەوەی دەسەڵاتی وڵات كرد. ئەم بەریەككەوتنە پڕ لە ئازارە لەگەڵ ڕووسیا و بەریتانیا و بیچمی بە ئینتیمای ئەوان كە هێدی هێدی ڕێگای بۆ دروستكردنی بزووتنەوەیەكی مۆدێرنیستی (بزاڤی نوێخوازی) خۆش كرد.[113] لە بنەمادا، مۆدێرنیستەكان (نوێخوازەكان) دەیانوویست لە ڕێگای چاكسازیی لە حكومەت و دامەزراوەكانییەوە، ئێران ناچار بە ڕۆشتنە نێو ڕێڕەوی مۆدێرنیزاسیۆن بكەن بۆ ئەوەی بتوانن دەستیان بە پێشكەوتنی وڵاتانی ئەورووپایی ڕابگات. بە داخەوە بۆ بژاردە نوێخوازەكان، ناوەڕۆكی سەرەڕۆیانەی دەسەڵاتداریەتی قاجار و خۆڕاگری دەربار و پیاوانی ئایینی ڕێگەی لە هەر جۆرە گۆڕانكاریی بنەمایی لانیكەم هەتا شۆڕشی دەستووری (1906) و هەڵبەتە تەنانەت دوای ئەو سەردەمە بوو.
لە ساڵەكانی (1860) بەرەو سەر، وەك یەكێك لە ئەنجامەكانی ئەم متبوونە سیاسییە، گرووپێك لە ڕۆشنبیران بە ڕابەریی میرزا فەتحعەلی ئاخوندزادە (1812ـ1878) بە شێوەیەكی بەردەوام هەڵویستی ڕادیكاڵیانە لە باسە مۆدێرنەكان گرتەبەر. نووسراوەكانی ئەوان بە شێوازێكی نوێ لە پەیوەندی لەگەڵ ڕابردووی ئێران و ئەوەی كە داهاتووی ئەو چلۆن بێت، سەریهەڵدا و ئەم كەسانە بنەمای نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیكی ئێرانیان ئامادەكرد.
بەپێچەوانەی هاوتا مۆدێرنیستەكانی خۆیان، ڕێگاچارەی نەتەوەگەرایانی ئێرانیی لەبارەی كێشەكانی ئێران زیاتر لەوەی لە جۆری چاكسازیی بابەتی بێت زۆرتر گوتاری و ئەبستراكت بوو. هەرچەندە ئەوان لە مۆدێرنیزاسیۆنی ڕێككاریی سیاسی، كۆمەڵایەتی یان ئابووری وڵات (زۆرتر لە چوارچێوەی زاراوەگەلێكی تا ڕادەیەك ئاڵۆز و ئۆتۆپیایی) پشتیوانییان دەكرد، بەڵام گوتاری نەتەوەگەرایانەی ئەوان زۆرتر لە بارودۆخی ئارایی ئێران پەژارەی خۆیان پیشاندەدا و زۆرتر دەرگیری ستایش و هەستی نۆستالژیك بۆ ڕابردووی كۆنی شكۆدار و بزرببوو. ئەم بژاردانە بە سەرنجدان بەوەی كە بە باڵادەستی خودی ئێرانییەكان وێنایان دەكرد، بارودۆخی ئارایی كە ئێران تووشی بووە زۆرتر وەك لادانێك دەهاتە ئەژمار. ئەم هەڵسەنگاندنە بەرزەفڕانە لە سروشتی ئێرانییەكان لەسەر بنەمای شكۆی ئێرانی پێش لە ئیسلام ئەنجامدەدرا، كە لەلایەن لێكۆڵەرانی خۆرهەڵاتناسی كە لە ئێران كەسێك ئەوانی نەدەناسی، پەسەندكراو بوو. تەنانەت چاوخشاندنێكی خێرا بەسەر نووسراوەكانی سەدەی نۆزدەیەمی ئەورووپاییەكان لەبارەی ئێران، پەرێشانی خۆرهەڵاتناسان لەبارەی قوناغی پێش ئیسلام پیشاندەدات. دەتوانین بڵێین كە ئەم شەیدابوونە دوو هۆی سەرەكی هەبوو، یەكەم، ئەم قۆناغە لە مێژووی ئێران پەیوەندی بە پێش لە ئیسلامەوە هەبوو. هەستی خزمایەتی تایبەت لە ئاست ئیسلام و هەر شتێكی دیكە كە ڕەنگ و بۆنی ئیسلامی هەبوو لە ئەورووپاییەكان و نووسراوەكانی ئەوان لەبارەی خۆرهەڵات دەبینرا، لەم بوارەوە جێگای سەرسووڕمان نییە، كە خۆرهەڵاتناسان بە ڕێزێكی زۆرترەوە سەیری قوناغی پێش لە ئیسلام دەكەن.[114] دووەم، زۆربەی خۆرهەڵاتناسانی ئەورووپایی بە ئاڕاستەیەكی كلاسیك و لە ڕێگەی سەرچاوە یۆنانی و لاتینەكان سەیری بابەتەكانی خۆیان دەكرد. بۆیە ئەوان وەك كلاسیكگەراكان، لە ئیسلام بێزابوون و ئەویان بە دیاردەیەك دەبینی، كە خەتی بەسەر خۆرهەڵاتی كۆندا هێنا. بەمشێوەیە، مەسیحیەتیان خۆش دەویست، لەبەرئەوەی كۆتایی بە كۆنی خۆرئاوا هێنا. ڕەنگە بەكارهێنانی نەستی خوێندنەوەی ئەوان لە مێژووی ئەورووپا كاریگەری لەسەر خۆرهەڵاتناسی دانابێت.
ئەوەی كە ڕوانگە و بۆچوونی خۆرهەڵاتناسانی ئەورووپایی لەبارەی ئێرانی پێش لە ئیسلام تەنانەت بۆ نەتەوەگەرا سەرەتاییەكانیش گرنگ بوو، بە هۆی دۆخێكی پیرۆز بوو، كە زەمالەكانی لێكۆڵینەوەی ئەورووپا بە سەرنجدان بەو دەدران و هێشتاش هەروایە. بەهەمان شێوە، كە بە كورتی پێشتر ئاماژەمان پێدا، كاتێك كە مێژوونووسانی لۆكاڵی وەكو پیرنیا و فەرۆغی میتۆدی مۆدێرنی نووسینی مێژووییان بۆ مێژووی ئێران بەكارهێنا، بەرهەمی ئەوان بەتەواوی پشتی بە لێكۆڵینەوەی خۆرهەڵاتناسانی ئەوروپی بەستبوو. لە ڕوانگەی میتۆدۆلۆژییەوە پشت بەستن بە بەرهەمێكی ئەوروپی، بەتەواوی پشتی بە سەرچاوە سەرەكییەكان بەستبوو.[115] كۆی ئەدەبیاتی مۆدێرنیست و نەتەوەگەرایانە لە ئێران بریتییە لە هەڵویستی ستایشكارانەی دوور و درێژ لەبارەی ئەورووپا، زانست، زانایان، كەشفەكان و ئاواتی ئەوەی ئێران ببێت بە ئەورووپا، ئەویش ئەگەر بلوێت بە شەوێك جێبەجێ بكرێت. دەتوانین توخمێك لە گرێی خۆ بەكەمزانین ببینین، كە بە زووترین كات خۆی پیشاندەدات. بۆیە پەسەندكردنی نووسەرانی ئەورووپایی وەك سێر جۆن مالكۆم، جۆرج ڕاولینسۆن و ئەوانیتر لەبارەی شارستانیەتی ڕابردووی ئێران وەك شارستانیەتی شیاوی ستایش بێگومان هانی بژاردە ئێرانییەكانی دا ـ ڕەنگە بە شێوەی نەستی ـ بۆ ئەوەی جەخت لەسەر دەستكەوتەكانی ئەو بكەنەوە. ئەوان هەوڵیاندا ئێرانی كۆن وەك بەرجەستەكەری ئێرانییەتی بنەمایی بناسێنن بۆ ئەوەی بتوانین بارودۆخی نالەباری ئێستای بگەیننە ئاستی لانیكەمی. ئەم شەوقە لەبارەی قۆناغی پێش لە ئیسلام ـ لە سەردەمی پەهلەوی هەتا ئەمڕۆ ـ یەكێك لە ستوونەكانی بونیادنەری نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیكی ئێرانە. هەروەها هەست دەكرێت ئێرانی پێش لە ئیسلام لەو شتەی سەردەمی قاجار نەیبوو (واتە دەسەڵات و پێشكەوتن) ئەو هەیبوو و لە هەمانكاتدا، دوورگرتن لەو سەردەمە شكۆدارەی ڕابردوو، ئەوی كردە خاڵێكی سەرەتای شیاو بۆ دەربڕینی گێڕانەوەی شەجەرەنامەی كۆمەڵگەی ئێرانیی. لەڕاستیدا نەتەوەكان هەمیشە پێیان خۆشە شەجەرە و مێژووی خۆیان دوور و درێژ و كۆن پیشان بدەن.
بۆ نموونە وێناكردنی یۆتۆپیایانەی ئاخوندزادە لەبارەی ئێرانی كۆن زیاتر لە هەر كۆمەڵگەیەكی ڕاستەقینەی مرۆیی هاوشێوەی باخی عەدەنە. ئەو قەڵەمڕەوێكی ئایدیال وێنا دەكات، كە لەودا خەڵك لەژێر سێبەری “حكومەتی پادشا خێرخوازەكان” دەژیان، كە لە ڕواڵەتدا بەدوور لە هەر جۆرە پەستی بوونێک. ئێرانییە كۆنەكان كە سوودیان لە نیعمەت و ڕەحمەتی خودایی وەردەگرت، هەژاری لە فەرهەنگ و زمانی ئەواندا مانایەكی نەبوو. پادشاكان ئاگاداری تەندروستی بێبەرامبەر، سیستەمی كارامە و دەسەڵاتداریەتی یاسا بۆ خەڵكیان دەستەبەر كردبوو، تا ڕادەیەك سزای كوشتن نەبوو![116] میرزا ئاغاخانی كرمانی، قوتابی وەفاداری ئاخوندزادە كاتێك لە بارەی نەتەوەگەرایی دەینووسی،[117] تەنانەت سنوور دەبەزێنێت و بانگەشەی ئەوەی دەكرد، كە ئێرانی كۆن لە ئەورووپای هاوچەرخ پێشكەوتووتر بوو.[118] شەوقی كۆنگەرایی نەتەوەگەرایانە تەنانەت لە نەوەكانی دواتر بە تایبەت لە شیعرەكانی ئەبوئەلقاسم عارف قەزوینی، میرزداە عەشقی، میرزا محەمەد فەرۆخی یەزدی، ڕۆمانەكانی سادق هیدایەت، بوزورگی عەلەوی، بە شێوەیەكی بەردەوام ڕەنگی دایەوە و لە ڕاستیدا لە بنەماڵەی پەهلەویدا بوو، كە ئەم مۆركە تایبەتەی نەتەوەگەرایی بووە ئایدیۆلۆژیای ڕەسمی دەسەڵاتداریەتی. تەنانەت ئەمڕۆ بانگەشە دەكرێت كە شتێك بە ناوی دەسەڵاتداری سەرەڕۆ لە ئێرانی كۆندا نەبووە و دڵڕەقی و بێبەزەیی دەسەڵاتداران بابەتێكی بەدەر بوو، هەڵبەتە هەتا كاتێك كە هێرشی عەرەبەكان، مەغولەكان و توركەكان ئەم دڵڕەقی و ستەمانەی كردە باو، لێرە ئەوەی جێی سەرنجە، هەندێ كات ئەم بانگەشە ڕەهایانە ڕۆیشتوونەتە نێو كۆنفرانسە “زانستی”یەكانی ئێرانەوە[119].
ئەم جۆرە گێڕانەوانە ئێمە دەگەیننە ئەو ئەنجامە سروشتییە، كە ئێران بە شێوەی خودی پێشكەوتوو، بەڵام لە ئێستا دواكەوتوویەكی نابەجێ پیشان دەدات. گێڕانەوەیەكی وەها پێویستی بەوەیە، “ئەویتر”ی بێگانە قوربانی ببێت بۆ ئەوەی تاوانباری ڕۆخانی ئێران لە بەهەشت بناسرێت، بەپێچەوانەی ئەمە پێویستی تێگەیشتن و دركی لادەرانە، كە ئەمڕۆ ئێران لەودا دەژی، گەڕانێكی دوور و درێژ و پڕ لە ئازار لە مێژە، كە سروشتی مرۆڤ هۆگری بۆ ئەم جۆرە بابەتە پڕ لە ماندووبوونانە نییە. لە حاڵەتی پەسەندكردنی ئەم گێڕانەوەیە، ئەوە عەرەبەكانن و ئایینی ئەوان (ئیسلام)ە، كە دەبێت هەموو تاوانەكان لە ئەستۆ بگرن. دەق و نووسراوە سەرەتاییەكان لەگەڵ ناوەڕۆكی نەتەوەگەرایانە پڕ لە ڕەخنەی نەژادپەرستانەی توند لەدژی عەرەبەكانە. كرمانی ئەوان بە ” ڕووت، كەڕی ڕووست، وەحشی، برسی و خوێڕی” وێنا دەكات.[120] هەروها دەڵێت: “من تفم تێدەكردن… چەتە ڕووتەكان، مشك خۆرە بێماڵ و حاڵەكان… مرۆڤە پەستەكان، ئاژەڵە وەحشییەكان.. دزەكانی وشترسوار، ڕەش پێستەكان و زەردپێستە ڕووشاوەكان، ئاژەڵ ئاساكان و تەنانەت خراپتر لە ئاژەڵ”[121] و….هتد. بەرهەمی ئەو سێ نووسراو (1890) تووڕەییەكی دوور و دریژ و بەتاڵ لە ناوەڕۆك لەدژی عەرەبەكانە، كە ئەو هەر شكستێكی ئێرانییەكانی لە چاوی ئەوانەوە دەبینی.[122] بەرهەم و نووسراوەكانی سادق هیدایەت (51 ـ1903) گەورەترین و كاریگەرترین ڕۆماننووسی ئێرانی، پڕ لە تایبەتمەندی و چەند گوزارشتێکی وەكو “مارمێلكە خۆرەكانی پێ پەتی و وەحشی”یە. [123]
ئەم قوناغە سەرەتای هەوڵێك بوو بۆ لە ڕیشە هەڵكەندنی هەموو ئەو شتانە كە ئەم گرووپە لە نووسەران بە عەرەب و عەرەبی دەیانزانی و بۆیە بە ” بێگانە” دەهاتنە ئەژمار. بۆ نموونە، جەلال ئەلدین میرزا قاجار (1826ـ1702) نووسەری پێش لە قۆناغی نەتەوەگەرایی، نووسین بە پارسی پەتی دەستی پێكرد (بەدوور لە هەر وشەیەكی نافارسی)، شێوازێك كە كەڵك وەرگرتن لە وشە عەرەبییەكان ئیدانە دەكات و هەتا ئەمڕۆ یەكێك لە تایبەتمەندییە بەرجەستەكانی نووسینی بە شێوازیی نەتەوەگەرایی بووە. ئاخوندزادە ستایشی ئەم هەوڵەی جەلال ئەلدین میرزای كرد و ئەوی هاوشێوەی هەوڵەكانی خۆی بۆ “پاك كردنەوەی نەتەوەی ئێمە (ئێران) لە ئەلفوبێی عەرەبی” زانی.[124] ڕوونە كە ئەم هەستە دژە عەرەبییانە لەسەر بنەمای زانست و مەعریفەی ئەوان بونیاد نەنراوە (هەرچەندە خودی ئاخوندزادە بەباشی زمانی عەرەبی زانیوە). ڕقی ئەم نووسەرانە تەنیا ئامرازێكی فیكری بوو، كە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ دواكەوتوویی ئێران بەكار دەهێنرا، بەبێ ئەوەی كە بە قووڵی لە كەموكوڕی ڕاستەقینەی حكومەت و كۆمەڵگەی ئێران تێڕامابن. دامەزراوە ئاراییەكان وەكو بنەماڵەی قاجار یان پیاوانی ئایینیش ئامانجی هێرشەكانی ئەوان بوون. بەمەشەوە، كەموكوڕی ئەوان لە قەناعەت هێنان بە كۆمەڵگە لەگەڵ ئاماژە بە هەندێ لە هۆكارە “بێگانەكان” وەكو ئیسلام كە زانستی ئەوانی لەكەدار و دەستكاری كردووە، شیكراوەتەوە. زۆر زوو، نەتەوەگەراكانی پێشڕەوی ئێرانیی تەنانەت لە پەسەندكردنی وڕێنەی ئەنتروپۆلۆژیستی نەژادی خۆشحاڵبوون تەنیا بەو مەرجەی بتوانن بۆ بێبایەخ كردنی عەرەبەكان بەكاری بێنن. [125]
ئەم تاوتوێكردنە كورتە خێرا لە چۆنییەتی سەرهەڵدانی هەستی دژە عەرەبیی لە نێو ڕۆشنبیرانی نەتەوەگەرایی ئێران، بەباشی ئاڵۆزی ئەم سەردەمە و باسەكانی ئەو پیشان نادات. بەمەشەوە، ئەم بانگەشانە چەند سەرەداوێك دەخەنەڕوو، كە بۆچی ئەنجومەنە نەتەوەگەرا ئێرانییەكان ئەوەندە پێشوازییان لە ئایدیای ئاریاییزم كردووە. ئاخوندزادە و شوێنكەوتووانی پێداگیرییان لەسەر پێشكەوتووبوونی خودی ئێرانییەكان دەكرد، لە كاتێكدا كە ئاریاییزم جەختی لەسەر سەرڤانییە خودییەكانی نەژادی ئاریایی (وەك داهێنان، شارستانییەت، باڵادەستی و …هتد) دەكردەوە. نەتەوەگەرا ئێرانییەكان، تاوانی ڕووخان و لەنێوچوونی ئێرانیان خستە ئەستۆی ئیسلام و عەرەبەكان، لە كاتێكدا كە ئاریاییگەرایی نەژادی سامی (عەرەب)ە، “پێستی تاوانكاری و سروشتی دژیەكی خوڵقێنی ئەو” پێناسە دەكرد و بێتوانایی عەرەبەكان لە “تێگەیشتنی لە جوانییە میتافیزیاییەكان” بۆ پاساوهێنانەوەی ئەم بۆچوونە دەكردە بەهانە.[126] ڕۆشنبیران لە جەلال ئەلدین میرزاوە هەتا محەمەد عەلی فلوئی (زەكائەلمولك) ژیانی خۆیان بۆ “پاككردنەوەی” زمانی فارسی لە وشە عەرەبییەكان و ئاخوندزادە و مولكەم خان بۆ ئەلفوبێ عەرەبیی تەرخان كرد، لە كاتێكدا كە ئاریاییزم لادانی نەژادی (ئاماژە بە نەژادە نائاریاییەكان و بە تایبەت عەرەب) كە گوبینۆ ـ دواتر نازییەكان ـ بە هۆكاری سەرەكی داڕمانی شارستانییەتیان دەهێنایە ئەژمار، بە توندی ئیدانە دەكرد.
ڕوانگەی خودگەرایانەی شاراوە لە ئاریاییزم لەبارەی سامییەكان (هەرچەندە زۆرتر جولەكەكانی كردبووە ئامانج نەك عەرەبەكان) و ناكۆكی نێوان ئاریاییەكان و سامییەكان هەتا پێگەی پرەنسیپێكی زانستی پێشخست، كە بەتەواوی لە بێزاری نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیكی ئێران لە عەرەبەكان ڕەنگی دەدایەوە و ئینتیمای بۆ ئەوە هەبوو ئێرانییەكان لەهەر جۆرە پەسەندكردنی بەرپرسیاریەتی لە بەرامبەر داڕمانێك كە لەودا دەژیان، بەبێتاوان پێشان بدات. بەمشێوە، گرێی خۆ بە بچووك زانینی نەتەوەگەرایی لە بەرامبەر ئەورووپا تەنیا دەتوانێت پێشوازی لە پێكهاتەیەكی فیكری بكات، كە ئێرانییەكان لە بواری نەژادییەوە بە هاوشێوەی ئەورووپاییەكان پێناسە بكات، بەتایبەت ئەگەر ئەم پێكهاتە فیكرییە خۆی بەرهەمی هزری ئەورووپایی بێت. لە بواری سەیركردنی ڕابردوو، ئەم دڵەڕاوكێیە هەبوو، كە چلۆن ئایدیای ناسیۆنالیزم ئایدیۆلۆژیكی تازە سەرهەڵداو و ئاریاییزم پێکەوە ناگونجێن. پێشكەشكردنی ڕێگەیەكی ئاسان بۆ زانایانی نەتەوەگەرا بۆ ڕزگاربوون لە كێشەی مێژوویی لەنێوچوون و داڕمانی ئێران، جێگای سەرسووڕمان نییە، كە ئایدیای ئاریاییزم بووە ئەم ڕێگەچارەیەی ڕزگاریدەر و توخمی سەرەكی لە پێناسەی نەتەوەگەرایانە لە شووناسی ئێرانیی. ئەمە باوەڕێكی ئاسان و سادە بوو، بەبێ ئەوەی بەڕاستی تەنانەت باوەڕێك بێت: شتێكی سەرتر لە قاور، تیۆرییەكی زانستی بوو. تیۆری زانستی كە لە ئەورووپادا پەرەی سەندبوو و خرابووە بەرباس. چلۆن دەلوێت ئەورووپاییەكان هەڵە بكەن؟
خۆ بە خۆرهەڵاتی كردن و بێمانایی
پێكەوەژیان لە نێوان نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیكی تازە سەرهەڵداو و ئاریاییزم بۆ شیكردنەوە و پاساوهێنانەوە، بەڵگەی پێشوازیی خێرا لە گوتاری ئاریایی لە ئێران ڕێگەیەكی دوور و درێژی تێپەڕ كردووە. بەمەشەوە، پێداگیری نائاسایی ئەو لە بەرامبەر میراتی مێژوویی ئاڵۆز و بەڵگەی زانستی دژیەكی پیشان دەدات، كە دەبێت ئەمە شتێك زیاتر لە باوەڕێكی خۆش و ئاسوودە بووبێت. من بەڵگە بۆ ئەوە دێنمەوە، كە ئاریاییزم لە ڕێگای دوو دیاردەوە بە یەكتر بەستراوە، من ئەوان بە خۆ بەخۆرهەڵاتیكردن و بێمانایی ناودەنێم، ڕۆڵی بنەمایی لە بیچمگرتنی سیاسەتی شووناسی ئێرانیی دەگێڕێت. لێرەدا چەمكی خۆ بە خۆرهەڵاتی كردن، بەتەواوی كتێبی كاریگەریی ئێدوارد سەعید و نووسراوەكانی ئەو لەبارەی خۆرهەڵاتناسی بە گریمانە وەرناگرێت. دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە، كە زۆربەی نووسراوی ئەورووپاییەكان لەبارەی “خۆرهەڵات” ( لە ڕاستیدا هەر شتێك جیا لە ئەورووپا) لە سەدەی نۆزدەیەم بونیادگەرایانە و ڕق لەدڵانە، ئەگەر نەڵێم بەتەواوی نەژادپەرستانە بوون و گریمانەی تەواوی بۆ ئەو لەم بوارەوە هەیە. ئەم واقعیەتە (ڕق لە دڵابوونی بەرهەمە ئەورووپاییەكان) تەنانەت لەپێش كاری سەعیدیش سەرنجی پێدرابوو و هەتا ڕادەیەكی زۆریش پەسەند كراوبوو.
خۆبەخۆرهەڵاتیكردن، تا ڕادەیەك لە نەبوونی هەستی دژیەكی ڕۆشنبیرانی ئێران لە ئاست هزری ئەورووپایی سەرچاوە دەگرێت (بەهەمان شێوە كە تاوتوێی ئێمە پیشانی دەدات بەتەواوی بەپێچەوانە بوو). بەپێچەوانەی سەرزەمینە خوازراوە ڕەسمییەكانەوە، نەتەوەگەرایی لە ئێراندا هەوڵی نەدا ئێرانییەكان لە هەژمۆنی كۆڵۆنیالیستی ڕزگار بكات، بەڵكو لە بواری پێشكەوتنی سەربازیی، ئابووری و سیاسییەوە هەوڵیدا بگاتە ئاستی ئەورووپاییەكان.[127] بۆیە ئینتیما بۆ جیابوونەوە یان جیابوونەوە لە ئەورووپا كەمتر بوو، ئینتیما بۆ سەلماندن یان دوبارەكردنەوەی بێبڕانەوەی دەستكەوتەكانی پێش لە ئیسلام دووبارەبووەوە بۆ ئەوەی پیشانی بدەن، كە ئێرانییەكان لە ئەورووپا كەمتر نین، ئەگەریش ئەمە نەدەلوا) بە چاولێگەری ڕواڵەتی لە ئەورووپا و شێوازیی ئەوان پیشانی بدەن، كە ئێرانییەكانیش دەتوانن بە باشی ئەورووپاییەكان كار بكەن. نەبوونی ئینتیما بۆ جیابوونەوە لە ئەورووپا هاوڕێ لەگەڵ گرێی خۆبەبچووك زانین، كە پێشتر ئاماژەی پێدرا، بووە هۆی دەروونی بوونی دەمارگرژی خۆرهەڵاتناسی لە ئاست ئیسلام و خۆرهەڵات.
ئایدیۆلۆگە نەتەوەگەراكان لە ناخی دڵەوە پێشوازییان لە بێزاری خۆرهەڵاتناسان لە ئاست ئیسلام دەكرد و ڕەخنەكانی ئەوان لە دژی ئیسلام و پیاوانی ئایینی تەنانەت لە ئەورووپاییەكان ناشیرینرتر و دەمارگرژانەتر بوو.[128] بەمشێوەیە لەگەڵ “خۆرهەڵاتییەكان”، بە تایبەت عەرەبەكان ڕەفتاریان دەكرد. لە هەندێ حاڵەت وەكو كرمانی، ئەوان تەنانەت دەمارگرژی خۆرهەڵاتناسان لە ئاست خودی ئێرانیان دیسان بەرهەم دەهێنایەوە.[129] خۆ بە خۆرهەڵاتی كردن، لایەنگری بێ ئەملاو ئەولا لە دەمارگرژی خۆرهەڵاتناسانە و دوورگرتن لە ڕۆیشتنە نێو باسەكان لە خۆرهەڵاتناسان بە ئامانجی نووسینی وەڵامێك لەدژی خودگەرایی ئەوان، دوورگرتن لە بەڵگەهێنانەوە لەبەرامبەر هەڵویستی نەژادپەرستانە كە لە زۆر لایەنەوە خودی نەتەوەگەرایی ئێرانیی دەكاتە ئامانجی خۆی، بابەتێكی بەتەواوی باو بوو.[130] لەبەرامبەردا، ئەوان دەمارگرژی خۆرهەڵاتناسییان دوبارە دەكردەوە و هەوڵیان دەدا، بەڵگە بۆ ئەوە بهێننەوە كە هەرچەندە ئەم دەمارگرژیانە لە ڕاستیدا دروستبوون، بەڵام بە هۆی پێشینەی مێژوویی و دەستكەوتەكانی پێش لە ئیسلام لەبارەی ئەوانەوە شیاوی گشتاندن نییە. ئاریاییگەرایی بە ناساندنی توخمی “نەژادی باڵا” لە چوارچێوەی پارادایمێك یارمەتی بەهێزبوونی ئەم شێوازەی بیركردنەوە دەدات. لە ژێر ئاڵای قورسی لووتبەرزی و نیشتمانپەروەریی كە لەلایەن نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیكی ئێرانییەوە نمایش دەكرێت، خۆ بە خۆرهەڵاتكردن شتێك جیا لە ڕەنگدانەوەی ڕق لەخۆ لە جلوبەرگی گۆڕاودا نییە، ئینتیمای بێهیوایانە بە شتێك جیا لە “خۆرهەڵاتێك”ی ڕەها، ئەندامی “نەتەوەیەكی ئاسیایی” چارەڕەش، دڵخۆشكردن بەوەی كە گرووپێك لە خەڵكی ئاریایی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە لاڕێدا ڕۆیشتوون. لەمڕووەوە، ستراتیژی خۆ بەخۆرهەڵاتكردن ئەمە بوو كە ئێرانییەكان پارێزگاریی لە گریمانەی ئەورووپایی لە مەڕ خۆرهەڵات بكەن، هەڵبەتە نەك بە شەڕ لەگەڵ ئەوان، بەڵكو بە لەباوشگرتن و ناساندنی ریزپەڕێك (ئێرانیی نایاب) لە هاوكێشەی گشتی.
هیچ شتێك زیاتر لە ئاریاییزم، نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیكی ئێرانیی، ناوەڕۆكی گوتار و نەژادپەرستی خودی ئەوی بەهێز نەكرد. ئاریاییگەرایی، نەتەوەگەرایی ئێرانی بە تێكەڵاوێكی تیۆری سەروو ئاسایی چەكدار كرد. ئەم بابەتە بووە ستوونی سەرەكی بنەمای فیكری نەتەوەگەرایی ئێرانیی كە هەوڵی دەدا شادترین سیمای داڕمانی ئێران شیكاری بكات: شكۆی ئێرانی كۆن ڕیشەی لە ئاریاییبوونی ئەو دایە، شكۆیەك كە بە هاتنی عەرەبەكان كاڵ بووەوە و لە داهاتوودا ئەگەر ئێران بیەوێت شكۆی خۆی بە دەست بێنێتەوە دەبێت كوێركوێرانە خۆی بە خۆرئاوایی بكات. ئەم پرۆگرامە گوتارێكی بەتەواوی سیاسی، پرۆژەیەك بۆ داهاتوو بە نیگایەك بۆ ڕابردوو، سیمایەكی دیكە لە نەتەوەگەرایی ئێرانیی نمایشكرد: سیاسەتی بێمانایی، یان هەوڵدان لە ڕێگەی گوتاری نەژادی ئاریاییزم بۆ ڕزگاریی ئێران لە واقعیەتی ئیسلامی و خۆرهەڵاتی ئەو و بردنی ناچاری ئەو بۆ نێو دونیای دەستكردی خۆرئاوا.
زیهنییەتی بێمانایی ئەنجامی ڕاستەوخۆی ئاریاییزم بوو. خۆ بە خۆرهەڵاتیكردن پێش لە ئاریاییزمیش هەبوو و تەنیا بە زیادكردنی ئاریاییزم و تام و بۆنی زانستگەرایی توندتر بوو. لەلایەكی دیكەوە، پارامێتری بێمانایی پێویستی بە توخمی خزمایەتی نەژادی لەگەڵ ئەورووپاییەكان هەبوو، بۆ ئەوەی لە بواری ماناییەوە لواو و شیاوی پاساوهێنانەوە بێت. وەك ستراتیژییەك، بێمانایی ئاڵۆزیی سووكایەتی پێكردنی شاراوە لە نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیك لە ئاست ئەورووپا لەبەرچاو دەگرێت. پێشتریش هەست بەم ئاڵۆزییە كراوە. ئەم ئاڵۆزییە بریتییە لە وەسواسبوونێكی سەیر بۆ سەلماندنی دواكەوتوو نەبوونی ئێران لە ڕێگەی گەڕانەوە بۆ نوستالۆژیای كۆنگەرایانە بوو. لە زۆربەی نووسراوە فیكرییەكان ئەم وەسواسە تەنانەت سەرتر لە ئەنجومەنە نەتەوەگەراییەكان و نوێخوازی شیاوی بینینە. بۆ نموونە عەبداڵ بەها عەباس (1921 ـ 1844)، ڕابەری بەهایی و كوڕی بونیادنەری بەهائەڵڵا، بە ئاماژەپێدان بە گەورەیی ئێرانی پێش لە ئیسلام ڕایدەگەینێت: “نابێت وا بیر بكەینەوە كە خەڵكی ئێران لە بواری زەینییەوە كەموكووڕییان هەیە، یان ئەوەی كە … ئەوان لەوانیتر پەستترن.”[131] تاكتیكێكی دیكە كە پیشانی دەدات ئێرانییەكان كەسانێكی سووك و بچووك نین، خۆی لە چاولێگەری ڕواڵەتی لە شێوازی ئەورووپاییەكان پیشاندەدات. لە ساڵی (1935)، ڕەزا شا پەهلەوی، بڕیاری لەسەر نەتەوەگەرایەكی ئایدیۆلۆژیك و سەربازیی دا كە لەسەر دانانی چەپو (كڵاوی بولێر) ئەورووپایی بۆ هەموو خەڵكی ئێران ئیجبارییە، ئەو بە شێوەی تایبەت و نهێنی بڕیاری خۆی بەم ڕستەیە پاساوی بۆ دەهێنێتەوە: “هەموو هەوڵی من بۆ ئەوەیە ئێمە وەكو ئەوان (ئەورووپاییەكان) بین بۆ ئەوەی بە سەروکەللەمان پێنەكەنن.”[132] ئەم ڕستەیە بە ڕوونی و زۆر ئاشكرا بوونی زیهنییەتی بێمانایی تێدا ڕەنگە دەداتەوە.
بەپێی ڕوانگەی گشتی نەتەوەگەرایی ئایدیۆلۆژیك، ئایدیای بێمانایی ئامرازیی تەنیا گوتارێكی دەستەبەر كرد، كە نەتەوەگەرا ئێرانییەكان ئەویان بۆ ساڕێژكردنی هەستی خۆ بە سووك زانین و بانگەشەی یەكسانی لەگەڵ ئەورووپا بەكاربێنن. ئەم باوەڕە بە شێوەیەكی قووڵ ڕیشەی لە زیهنیەتی ڕۆشنبیرانی پەهلەوی داكوتابوو بە شێوەیەك كە لە ساڵی (1934) بە ڕەسمی ناوی وڵاتەكە لە پێرشیاوە گۆڕا بە ئێران. بەهەمان شێوە كە پێشتر باسكرا، جێگەی گومان نییە، كە ئێران لە بواری مێژووییەوە بەتەواوی دروستە. بەمەشەوە، بەڵگاندنی حكومەتی پەهلەوی بۆ ئەم سەرچاوانەی گەڕانەوە[133] لەگەڵ “سێندرمی نابەجێی” تێكەڵ بووە. ڕاگەیەنراوی حكومەت لەبارەی گۆڕینی ناوی وڵات بەمشێوە بوو: “لەبەرئەوەی ئێران زێد و سەرچاوەی ئاریاییەكان بووە، سروشتییە كە ئێمەش بمانەوێت كەڵك لەم ناوە وەربگرین، بەتایبەت لەبەرئەوەی كە ئەم ڕۆژانە لە وڵاتانی گەورەی جیهان دەنگ و هاتوهاواری زۆر لەبارەی نەژادی ئاریایی دەبیسرێت، كە پیشاندەری گەورەیی نەژاد و شارستانییەتی ئێرانی كۆنە.”[134] بانگەشەی ئەوە دەكرێت كە ئایدیای سەرەتایی گۆڕینی ناوی ئێران لەلایەن بەرپرسانی ئەڵمانیاوە خرایە بەرباس و پێشنیاری درایە دیپلۆماتە ئێرانییەكان لە بەرلین. [135]
بانگەشەی محەمەد ڕەزا شای پەهلەوی لەسەر بنەمای ئەوەی كە “ڕێكەوتێكی جوگرافیایی بوو” كە ئێران خۆی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بینیەوە، یەكێك لە نیشانەكانی ئەم دواییەی فیكری بێمانا لە ناسیۆنالیزمی ئێرانییە.[136] بە دەستكاریی كردنێكی سادەی ئایدیۆلۆژیك، مێژووی ئێرانی بە لاوە ناوە و واقعیەتی ئەزموونی ئارایی ئەو لەگەڵ دیاردەیەكی دەستكرد[137] بە ناوی ئێرانی ئاریایی جێگەی گۆڕییەوە، كە ئێرانێكی ئەورووپاییە. تەنانەت بەپێی وتەی خودی ئەورووپاییەكان لە ماكس مولێر هەتا ئادۆڵف هیتلەرەوە بگەرەوە، پەیوەندی ئاریاییگەرایی، خۆ بەخۆرهەڵاتكردن و بێمانایی یەكێك لە بەشەكانی تێكەڵاویی و ئەزەلی بەشە جیاوازەكانی ناپەیوەوندیدار بە یەكن. بۆ ڕوونبوونی ئاستی جەماوەرپەسەندبوونی، جێگیربوون و دیسان هەڵنەسەنگاندنەوەی گوتاری ئاریایی لە ئێران، دەبێت بە ڕێڕەوێكی دوور و درێژدا تێپەڕ بێت. هەروەها ئەم بابەتە تا ڕادەیەك بەڵگەی ئەوەی كە بۆچی میتۆدی نەتەوەگەرایی ئێران لە كارگێڕی مۆدێرنیتە لە بنەماوە گوتارێكە و بریتییە لە چاولێگەری كوێركوێرانە لە شێوازە ئەورووپاییەكان، شی دەكاتەوە.
ئەنجام
لە ڕێکەوتی دوانزەیەمی تشرینی (2001)، هەڵبژاردەی تۆپی پێی عێراق بە ئەنجامی (1-2) بە ئێرانی خانەخوێی دۆڕاند، “بەڵام ئەمە ڕێگەی لەوە نەگرت لایەنگرانی ئێرانیی لە كاتی بە جێهێشتنی گۆڕەپان، بەرد و دەبەی پلاستیكی نەگرنە یاریچییە عێراقییەكان پۆلیس هەتا شوێنی خۆگۆڕین پاسەوانی عێراقییەكانی كرد.”[138] لەم بارەوە ئەزموونی تاڵتر و تۆقێنەرتر كاتێك بوو كە ئێرلەندییەكان لە یارییەكی سەرەتایی جامی جیهانیی لە تشرینی دووەمی (2001) بارانێك لە نارنجۆكی بچووكییان تێ گیرا. گۆڵچی ئێرلەندییەكان بە ڕاگەیاندنەكانی گوت كە یاریچییەكانی تیپەكە چاوەڕوانی “كەشێكی قورسیان” هەبوو، بەڵام ئەم ئەزموونە، زۆر خراپتر لەوەبوو كە پێشبینم دەكرد… ئەوان بە شێوەیەكی خراپ كەڵكیان لە ئێمە وەرگرت، بڕێكی زۆر بتڵی میوە و ڕووەكی پلاستیكی گەنیویان هەڵدا، لە بواری كەسایەتییەوە مرۆڤ دەبێت بەهێز بێت كە بتوانێت لەو بارودۆخە ڕزگاری بێت. تەنانەت كاتێك كە لە ڕێگەی فڕۆكەخانە و گەڕانەوەدا بووین، ڕێگا پڕبوو لە شوشەی شكاو بۆ ئەوەی بتوانن ڕێگە لە گەیشتنی ئێمە بە فڕۆكەخانە بگرن”[139] بەداخەوە لەم ساڵانەی دواییدا، ئاژاوەگێڕی تۆپی پێ لە ئێران توندتر بووە و ڕووداوی لەم جۆرە بەڵگەیە بۆ ئەم بانگەشەیە.
بەمەشەوە كاتێك تۆپی پێی ئەڵمانیا لە حەوتەمی تشرینی یەكەم (2004) بۆ یارییەكی دۆستانە بۆ تاران هات، پێشوازییەكی تەواو جیاوازیان لێكرا. نزیكەی (1500) لایەنگری ئێرانیی “پێشوازییەكی سەركەوتووانەیان” لە هەڵبژاردەی ئەڵمانیا كرد و دروشمی “ئەڵمانیا، ئەڵمانیا” و “بەخێر بێن بۆ ئێران”یان گوتەوە. ڕاهێنەری تیپەكە ڕایگەیاند: “باوەڕ ناكرێت كاتێك تیپی میوانی و بەو شێوازە پێشوازیت لێ بكرێت”. یەكێكی دیكە لە یاریچییەكانی هەڵبژاردەكە دەیگووت: “بە درێژایی تەمەنم شتێكی وام نەدیوە.”[140] ئەم یارییە لە یاریگای ئازادی و بە ئامادەبوونی (100) هەزار لایەنگری تیپی ئێران بەڕێوەچوو. ڕۆژنامەی سوددویچە زیتونێك[141] وێنای “خۆشەویستی گاڵتەجاڕی تیپی ئەڵمانیا لە ئێرانی” كرد، لە كاتێكدا كە ڕاهێنەری تیپەكە كەشی یاریگا ” بە شێوەیەكی باوەڕ پێنەكراو هەستیار … دەمارگرژی ئەرێنی” وێنا دەكات. [142]
كاتێك سروودی نیشتمانی ئەڵمانیا لێدرا، شەوقی ئێرانییەكان زیاتربوو. لەهەمان سەرەتاوە، ژمارەیەكی زۆر لە لایەنگرانی ئێرانی هەستانە سەر پێی و بە دەستە جەمعی سڵاوی نازییەكانیان بۆ میوانە ئەڵمانییەكان دەکرد، لە كاتێكدا كە كەسانێكیش پۆستەری نیچەیان بە دەستەوە بوو، هەموو ئەمانە لە بەرامبەر چاوی واق وەڕماوی لایەنگرانی ئەڵمانیی ڕوویدا. [143] بێژەری تەلەفزیۆنی (zdf)ی ئەڵمانیا ئاماژە بەوە دەدات و دەڵێت: ” بە خۆشییەوە ئێمە تەنیا گۆشەیەكی كەم و بچووک لە دیمەنەكان دەبینین، ژمارەیەكی زۆر لە خەڵك نابینین! زۆربەی خەڵك ڕاوەستاون و سڵاوی هیتلەری دەکەن.” [144]
بێگومان ئەم كۆمەڵە زۆرە لە لایەنگرانی ئێرانی هاودەردی لەگەڵ نازیزم یان تاوانگەلێك كە كردوویەتی ناكەن. ئێرانییەكان بە ڕادەی زۆربەی خۆرئاواییەكان ئاشناییان لەگەڵ ئەم قۆناغە لە مێژووی ئەورووپا نییە. پێشوازیی نائاسایی لە تیپی ئەڵمانیا لە فڕۆكەخانە پیشانی دەدات، كە ئەوان هەوڵیان دەدا ـ هەرچەندە بە شێوەی ناخۆشیش ـ هەستی هاودەردری خۆیان پیشانی ئەڵمانیا بدەن. ئەوەی كە ئەم ئاستە لە هاودەردی لە مێژووی تۆپی پێی ئێران تەنیا بۆ ئەڵمانییەكان ڕوویداوە، پیشانی دەدات كە پەیامی بە ناو برایەتی ئاریایی لە نێوان ئەڵمانییەكان و ئێرانییەكان كە چەندین دەیەی پێش لەلایەن دەزگای پڕوپاگەندەی ئەڵمانیا گواسترایەوە، هێشتا ڕەنگدانەوەیەكی بەرچاوی لە ئێراندا هەیە.”[145] ئاریاییگەراییەكی وەها دواكەوتوو” لە لایەنە جیاوازەكانی ژیانی ڕۆژانەی ئێرانیدا ڕەنگی داوەتەوە. ئەم ئاریاییگەراییە لە كولتووری جەماوەریی، ئەدەبیات و شانۆنامەكان، مۆسیقا و هونەرە هێماییەكان دەركەوتنی زۆری هەیە. لەڕاستیدا، گوتاری ئاریایی بە شێوەیەكی وەها لە شووناس و تێگەیشتنی ئێرانییەكان لە خۆیان دزە كردووە، بەبێ هیچ كۆتوبەند و مەرجێك پەسەند كراوە.
گوتاری ئاریایی وەك بەرهەمی (ئایدیۆلۆژیای سیاسی) سەرەتا لە زمانناسی و دواتر لە ئەنتروپۆلۆژیای نەژادی لە ئەورووپا مێژووییەكی پڕ لە هەوراز و نشێوی ئەزموون كردووە. سەرتر لە كەوای زانستی كە لەبەری كرا، زۆربەی كات وەك ئامرازێكی سیاسی، بە تایبەت لە هەوڵدان بۆ كۆتوبەندكردن (خەڵك و نەتەوەكان) بەكارهێنراوە. لە دواییدا لە دەزگای كوشتار و دەبەنگی ئەڵمانیای نازی گەیشتە لوتكەی خۆی. ئەم دیاردەیە بۆ یەكەمینجار لە ئێران و لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم دەركەوت، كاتێك گوتارێكی نەتەوەگەراییانەی ڕادیكاڵ بوو، هەوڵی دەدا بەڕێوەبەری بەریەككەوتن و ڕووبەڕووبونەوەی ئێران لەگەڵ ئەورووپا و مۆدێرنیتە بكات. وەڵامی ئەم بزووتنەوە بۆ قەیرانەكانی ئەو كات لە بنەماوە گوتاری بوو: ئەم بزووتنەوە وێنەیەك لە ئێرانێكی ئایدیالی پێش ئیسلام وێنا و پەسەند كرد، كە لەودا ئێرانییەكان بە شێوەیەكی خودی نەتەوەیەكی گەورە بۆ جێبەجێكردنی كارە گەورەكان دەناسرێت، بەڵام بە داخەوە لەلایەن عەرەبەكان و ئیسلام لە ڕێڕەوی گەیشتن بە گەورەیی و شكۆی لێگیراوە. عەرەبەكان و ئیسلام بەهانەیەكی باش بۆ پاساوهێنانەوەی كەموکووڕیی ئێرانییەكان بوون.
لەم زەمینە و پێكهاتەدا، گوتاری ئاریایی وەك دەستێكی غەیبی گەیشتە دادی. بە جەمسەری بوونی بابەتی “ئاریایی” و “سامی” و سازگاربوونی ئەو دیاردە نەژادپەرستییە دژەعەرەبە، ئەگەری خوێندنەوەی سادە و ئاسانی لە مێژوو لە بەردەوامی هێڵە نەژادییەكان دەستەبەر كرد و لە هەمووی گرنگتر، ئەم هەستەی لە نێو نەتەوەگەرایانی ئێرانی جووڵاند، كە ئەوان لە بواری نەژادییەوە لەگەڵ ئەورووپاییەكان یەكسانن و سەیر ئەوەیە كە هەموو ئەم بانگەشانە بە مۆری زانستی ئەورووپایی پەسەند كرا. گرێی خۆ بەبچوك زانینی نەتەوەگەرایانی ئێرانی و نەبوونی زیهنییەتی ڕزگاری لە كۆلۆنیالیزم ئەم ئەگەرەی هێنایە ئاراوە بۆ ئەوەی دەمارگرژییە ئەورووپاییەكان لە ئاست ئیسلام و خۆرهەڵات ببێتە هۆی ڕوودانی خۆبەخۆرهەڵاتیكردنی كامڵ لە ئێراندا. بە تێپەڕبوونی كات، سندوقی ئامرازی چەمكی ئاریاییزم ئەگەری پاراستنی گوتاری لە بەرامبەر پرسیار دروستكردن لەسەر هۆكاری سەرەكی كێشەكانی ئێران دەستەبەر دەكات. ئەم چەمكانە دەتوانێت پرۆژەی زیهنییەتی بێمانایی و ئەو وەهمە بێت كە لە ڕاستیدا ئێران ئەندامێك لە خێزانی وڵاتە ئەورووپاییەكان بوو، كە بە ڕێكەوت بە هۆی چارەڕەشییەوە، لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی دواكەوتوو سەریهەڵدا.
بەكورتی، گوتاری ئاریاییستی لە ئێراندا سەرچاوە لە هزرە بێبایەخە ئەورووپاییەكان وەردەگرێت، كە شێوازیی ڕادیكاڵ بووی ئەو لە ئۆردوگای مەرگی ئەڵمانیای نازی بەدەركەوت. لە ڕوانگەی لۆكاڵی و خۆجێی، ئاریاییزم لە گرێی خۆ بەبچووك زانین، دیسان نووسینەوە و دەستكاری كردنی نەژادی مێژوو و هەستی نەژادپەرستانەی ئیدانە كراوەوە سەرچاوە دەگرێت. ئاریاییزم وەك ڕێگایەكی میانبڕ بۆ مۆدێرنیتە، هیچ كات وەڵامێكی بۆ قەیرانەكانی بەردەمی چاكسازیی، نۆژەنكردنەوە و پێشكەوتن پێشكەش نەكرد. بەڵكو لایەنگرانی خۆی لە نیگایەكی بەتەواوی خاوەن پرس و دەستكاریكراو لە جیهان خستۆتە دواوە. هەروەها ئەم گوتارە بێبایەخ بووە و ڕیشەی لە بەریەككەوتنی خەسارخوڵقێن لەگەڵ ئەورووپا هەیە، كە هەنووكە دوو سەدە مێژووی هەیە. كاتی ئەوە هاتووە كە بۆ دیسان هەڵسەنگاندنی ئەم شێوازە پڕ لە كەموكووڕییەی گوتاری شووناس، یان تەنانەت گۆڕینی پارادایم دەست بەكار بین.
[1] – لینكی توێژینەوەكە بە زمانی فارسی و ئینگلیزی خودشرقی سازی و نابجایی: کاربردها و سوءکاربردهای گفتمان آریایی در ایران | (politeiajournal.com)
Reza Zia-Ebrahimi, “Self-Orientalization and Dislocation: The Uses and Abuses of the
‘Aryan’ Discourse in Iran,” Iran Nameh, 30:4 (Winter 2016), 104-143.
[2] – ڤیدیۆی ئەم گۆرانییە بانگەشەی ئەوە دەکات ئەم شیعرانە هۆنراوەی فیردەوسی شاعیری گەورەی سەدەی دەیەمی زایینییە. پێویست بە وتن ناكات كە فیردەوسی هیچ كات ئاماژەی بە ” نەژادی ئاریایی” نەداوە و ئەم بانگەشە زۆر زێدەڕۆیانەیە. دەقی شیعری لە دوو شیعری مستەفای سەرخۆش، ” پەیكی مێهر و خانووی مێهر” لە زمانی فرمێسك چاپ كراوە. مستەفا سەرخۆش ( تاران 1964)
[3] – Hasan Taqizadeh, Khatàbeh-ye Àqà-ye Seyyed Hasan Taqizàdeh dar Mozu’e Akhz-e Tamaddon-e
Khàreji va Àzàdi, Vatan, Mellat, Tasàhol [Seyyed Hasan Taqizadeh’s Lectures on the Subject of Grasping
Foreign Civilization, Freedom, Country, Nation, Tolerance] (Tehran, 1339/1960), 36
[4] – Taqizadeh, Khatàbeh-ye, 37.
[5] – 4In Kayhan International, 19 September 1973, quoted in Mangol Bayat-Philipp, “A Phoenix Too Frequent:
Historical Continuity in Modern Iranian Thought,” Asian and African Studies, 12 (1978): 211.
[6] – Private discussion between Anthony Parsons and Homa Katouzian, 1987, conveyed to the author by
Homa Katouzian, 18 August 2009
[7] – Lincoln gives an overview of these publications. See Bruce Lincoln, “Rewriting the German War God: Georges
Dumézil, Politics and Scholarship in the Late 1930s,” History of Religions, 37, no. 3 (1998): 188, footnote 4
[8] – ئەم بارودۆخە لە ئەنجوومەنە نەتەوەگەراكانی هیند لە هیندیش باوە كە لە دەرەوەی سنووری ئەم بابەتەیە و ئەوانەی پێیان خۆشە دەتوانن سەیری سەرچاوەكانی خوارەوە بكەن.
[9] – Stefan Arvidsson, Aryan Idols: Indo-European Mythology as Ideology and Science (Chicago, 2006), 21.
[10] – There is some consensus on the mythological aspect of Aryanism. See these two seminal works: Léon
Poliakov, Le Mythe Aryen: Essai sur les Sources du Racisme et des Nationalismes (Brussels, 1987); andArvidsson, Aryan Idols
[11] – ئێران و هیند وەك سەرزەمینی سەرەكی و خۆجێی و ئایدیالی ئاریاییەكان، یان شوێنی ژیانی تاكەكان بە نەژادێكی تێكەڵەوە سەیر دەكران. بۆ نموونە گوبینۆ وا بیری دەكردەوە كە ” نەتەوەی ئێران” لە نەژادی پارسی لە ژێر كاریگەریی زۆری سامی و توركەكان پێكهاتووە.
[12] – Sir William Jones
[13] – See Poliakov, Mythe Aryen; Arvidsson, Aryan Idols. It must be stressed that many scholars had
already taken notice of the similarities between European vernaculars and some Asian languages before
Jones. See Konrad Koerner, “Observations on the Sources, Transmission, and Meaning of ’Indo-European’ and
Related Terms in the Development of Linguistics,” in Papers from the 3rd International Conference on Historical
Linguistics, Amsterdam studies in the theory and history of linguistic science, IV: Current issues in linguistic theory,
13 (Amsterdam, 1982), 154–55
[14] – دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە زۆربەی لێكۆڵەرانی پێش جۆنس ئاماژەیان بە هاوشێوەبوونی ئەوروپاییەكان لەگەڵ زمانە ئاساییەكان داوە.
[15] – Abraham-Hyacinthe Anquetil-Duperron
[16] – The talk was published in 1768 in Histoire de l’Académie Royale des Inscriptions et Belles-Lettres, Vol. 31, partly quoted in Hans Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch,’” Wörter und
Sachen, 4 (1941–42): 86.
[17] – Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch,’” 88–89.
[18] -Arvidsson, Aryan Idols, 21–22
[19] – Koerner, “Observations on the Sources and Meaning of ‘Indo-European,’” 170.
[20] – Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch,’” 73
[21] – In Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch.’”
[22] – See Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch,’” 75–79. On the different uses of these
terms see Koerner, “Observations on the Sources and Meaning of ‘Indo-European.’’’
[23] – Max Friedrich Müller
[24] – Quoted in Koerner, “Observations on the Sources and Meaning of ‘Indo-European,’” 170–71.
[25] – George Rawlinson, The Origin of Nations (New York, 1881), 176.
[26] علم القایی مدرن
[27] – Rawlinson, The Origin of Nations.
[28] – Poliakov, Mythe Aryen, 217
[29] – Kai Friese, “The Aryan Handshake,” Transition, no. 83 (2000): 8.
[30] – Arvidsson, Aryan Idols, 52.
[31] – Arvidsson, Aryan Idols, 295.
[32] – See Arthur Comte de Gobineau, Essai sur l’Inégalité des Races Humaines (Paris, 1853). See also Poliakov, Mythe Aryen, 245–88.
[33] – American Anthropological Association Statement on ‘Race’, May 17, 1998,” http://www.aaanet.
org/stmts/racepp.htm.
[34] -See “American Anthropological Association Statement on ‘Race’, May 17, 1998”.
[35] – Michael Banton’s works are key in this regard. See Michael Banton, The Idea of Race (London,
1977); and idem, Racial and Ethnic Competition, Comparative ethnic and race relations series (Cambridge, 1983).
[36] – Merritt Ruhlen, On the Origin of Languages: Studies in Linguistic Taxonomy (Stanford, CA, 1994), 9
[37] – Joseph Greenberg, Indo-European and its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family, 2 vols (Stanford,
CA, 2000 and 2002).
[38] – Friese, “Aryan Handshake,” 29.
[39] – Rawlinson, The Origin of Nations, 86–87.
[40] – Percy M. Sykes, A History of Persia, 3rd ed. (London, 1951), 1: 501.
[41] – Vasant Kaiwar, “The Aryan Model of History and the Oriental Renaissance: The Politics of Identity in an Age
of Revolutions, Colonialism and Nationalism,” in Antinomies of Modernity: Essays on Race, Orient, Nation, ed. Vasant Kaiwar and Sucheta Mazumdar (Durham, NC and London, 2003), 24.
[42] – This fundamental text of Indian nationalism provides a good illustration: Surendranath Banerjea, “The Study
of Indian History,” in Nationalism in Asia and Africa, ed. Elie Kedourie (London, 1970), 225–44. For a detailed study
of the topic see Trautmann, Aryans and British India.
[43] – Tekin Alp, “The Restoration of Turkish History,” in Nationalism in Asia and Africa, ed. Elie Kedourie (New
York, 1970), 214.
[44] – Alp, “The Restoration of Turkish History,” 219
[45] – Katouzian has reached similar conclusions. See Homa Katouzian, “Problems of Political Development in
Iran: Democracy, Dictatorship or Arbitrary Government?,” British Journal of Middle Eastern Studies, 22, no. 1–2
(1995): 16–17
[46] – It is useful to note that although nezhàd is an ancient word that often occurs in literature, its contemporary use
is unmistakably that of “race” in the modern European sense.
[47] – Mirza Aqa Khan Kermani, Seh Maktub [Three Letters], ed. Bahram Choubine (Frankfurt, 2005),180–81.
[48] – Kermani, Seh Maktub, 269.
[49] – Kermani, Seh Maktub, 387.
[50] – Quoted in Mangol Bayat-Philipp, “Mirza Aqa Khan Kirmani: a Nineteenth Century Persian Nationalist, Middle Eastern Studies, 10, no. 1 (1974): 48.”
[51] – Mirza Aqa Khan Kermani, Sad Khatàbeh [One Hundred Lectures], ed. Harun Vohouman (Los Angeles,
1386/2007), 56.
[52] – Oskar Mann, “Kàveh va Derafsh-e Kàviyàni” [Kaveh and his Standard], Kàveh, 24 January 1916: 3.
[53] – جیا لەمە تەقی زادە ” ئاریاییەكان” لە ژێر ناویی خەڵكانێك پێناسە دەكات، كە لە سەردەمی پێش مێژوو لە ئاسیای ناوەڕاست دەژیان و سەرچاوەی سەرهەڵدانی هیندییەكان و ئێرانییەكان بوون. بە ئاشكحرا كەڵك وەرگرتن لەم وشە بۆ ئاماژە بۆ هیندوئەوروپاییەكان ڕەت دەكاتەوە. دروست بە پێچەوانەی ئەوەی كە ” هەندێ كات لە ڕۆژنامە و كتێبەكانی ئێران دەبیندرێت.”
[54] – Hasan Taqizadeh, “Nowruz-e Jamshidi” [Jamshidian Nowrouz], Kàveh, 18 April 1916: 2.
[55] – Isa Sadiq, Tàrikh-e Farhang-e Iràn [Cultural History of Iran] (Tehran, 1336/1957), 31.
[56] – Sadeq Rezazadeh Shafaq, Tàrikh-e Adabiyyàt-e Iràn barày-e Dabirestànhà [Literary History of Iran for High
School Students] (Tehran, 1342/1963), 5–6.
[57] – Anquetil-Duperron
[58] – Afshin Marashi, Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870–1940, 1st ed. (Seattle,2008), 99
[59] – Marashi, Nationalizing Iran, 101.
[60] – Hasan Pirniya, Tàrikh-e Iràn-e Qadim: az Àqàz tà Enqeràz-e Sàsàniyàn [History of Ancient Iran:from the
Beginnings to the Fall of the Sasanians] ([Tehran?], 1928?), 8.
[61] – Pirniya, Tàrikh-e Iràn-e Qadim, 8–10.
[62] – ariyana vaej ڤیجە، ڤیجە و بیجە، هەموویان لە ڕیشەیەك و بە مانای سەرزەمینە كە بە گشتی ژمارەیەك لەوان بە مانای ” پانتایی ئاریاییەكان” یان ” سەرزەمینی ڕووبارەكانی ئاریاییی، كانیاوە ئاریاییەكان” زانیوە.
[63] – Pirniya, Tàrikh-e Iràn-e Qadim, 12.
[64] – Elamites
[65] – Pirniya, Tàrikh-e Iràn-e Qadim, 14 and 16.
[66] – Vezàrat-e Farhang (Ministry of Culture), Ketàb-e Chahàrom-e Ebtedàyi (4th Grade Textbook) (Tehran,
1310/1931), 276.
[67] – Vezàrat-e Ma’àref (Ministry of Education), Joqràfiyà-ye Panj Qat’eh barày-e Tadris dar Sàl-e Sheshom [Geography in Five Parts for Teaching at Sixth Grade], 6th ed. (Tehran, 1316/1937), 87.
[68] – Germania
[69] – Quoted by Homa Katouzian, ‘Introduction,’ in Ahmad Kasravi, Qiyàm-e Sheikh Mohammad Khiyàbàni [The
Revolt of Sheikh Mohammad Khiyabani], ed. Homa Katouzian (Tehran, 1376/1998), 39–40
[70] – das Deutsches Haus
[71] – George Lenczowski, Russia and the West in Iran, 1918–1948: a Study in Big-Power Rivalry
(New York, 1949), 162.
[72] – Poliakov, Mythe Aryen, 241.
[73] – See for instance Hossein Shahidi, “The BBC Persian Service, 1940–1953, and the Nationalization of Iranian
Oil,” Journal of Iranian Research and Analysis, 17, no. 1 (2001).
[74] – Nameme-ye Iràn Bàstàn
[75] – Miron Rezun, The Soviet Union and Iran: Soviet policy in Iran from the Beginnings of the Pahlavi
.Dynasty until the Soviet Invasion in 1941 (Alphen aan den Rijn and Genève, 1981), 319
[76] – See Rezun, The Soviet Union and Iran, 319, esp. note 24.
[77] – “Mà Cherà Bartarim?” [Why are We Superior?], Nàmeh-ye Iràn Bàstàn, 14 October 1933
[78] – Swastika خاچی شکاو
[79] – “Cheguneh dar Àlmàn Jashnhà va Àdàb-e Àriyàyi va Iràni az Now Zendeh Mishavad” [How Aryan and Iranian
Celebrations and Customs are Revived in Germany], Nàmeh-ye Iràn Bàstàn, 3 November 1933.
[80] – Tahqiqàt-e ’Elmi va Tàrikhi beh Khàmeh-ye yeki az Siyàsiyun-e Bozorg-e Doniyà, Ràje’ beh Iràn-e Kohan”
[Scientific and Historical Research into Ancient Iran, Authored by one of the Most Important Politicians of the World],
Nàmeh-ye Iràn Bàstàn, 14 April 1934.
[81] – Deutsch-Persische Gesselschaft
[82] – Lenczowski, Russia and the West in Iran, 159.
[83] – See for instance Abbas Milani, The Persian Sphinx: Amir Abbas Hoveyda and the Riddle of theIranian Revolution: a Biography (London, 2000), 76–77
[84] – Lenczowski, Russia and the West in Iran, 160.
[85] – Lenczowski, Russia and the West in Iran, 161.
[86] – Massoud Kazemzadeh, “The Day Democracy Died,” Khaneh, 3, no. 34 (2003).
[87] – For the sake of simplicity, this article will use one single transliteration ariya, although in reality the Sanskrit, Avestic and Old Persian versions of the term differ slightly
[88] – See for instance H. W. Bailey, “Iranian Arya- and Daha-,” Transactions of the Philological Society 58,no. 1
(1959): 94; and Emile Benveniste, “L’Eran-vez et l’Origine Légendaire des Iraniens,” Bulletin of the
.(School of Oriental Studies, University of London, 7, no. 2 (1934
[89] – Ahura-Mazda
[90] – the God of ariyas
[91] – Rig-Veda
[92] – Jean Kellens believes that the Sanskrit ariya cannot be unequivocally taken for an ethnonym, whereas Avestic
ariya can. See Jean Kellens, “Les Airiia- ne Sont Plus des Aryas: Ce Sont Déjà des Iraniens,” in Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale, ed. Gérard Fussman et al. (Paris, 2005), 240–42.
[93] – Rüdiger Schmitt, “Aryans,” in Encyclopædia Iranica, ed. Ehsan Yarshater (New York, 1987).
[94] – Excellent publications address this aspect of the topic. See for instance Gérard Fussman et al., Aryas,Aryens et
Iraniens en Asie centrale, Publications de l’Institut de civilisation indienne (Paris, 2005). See in particular the article
from Jean Kellens included in this volume.
[95] – For more details refer to H. W. Bailey, “Arya,” in Encyclopædia Iranica, ed. Ehsan Yarshater
(New York, 1987).
[96] – Bailey, “Arya.”
[97] – eran shahr
[98] – ariyan shahr
[99] – Hans Siegert
[100] – Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch,’” 99.
[101] – Jean Kellens
[102] – Kellens, “Les Airiia- ne Sont Plus des Aryas: Ce Sont Déjà des Iraniens,” 242.
[103] – Max Müller
[104] – zand- Avesta ڕاڤەی پالەویی ئاڤێستا كە لە سەردەمی ساسانی بەجێماوە ناویان ناوە زەند. لە ئاڤێستا زەند بە مانای خێڵی زەردەشت و كتێبی ئاسمانی زەردەشتە و لە سەردەمی كۆن، كتێبی پیرۆزی ئێرانییەكان بە شیكردنەوەی پالەوی ئەو ناویان ناوە زەند ئاڤێستا.
[105] – Friedrich Max Müller, Lectures on the Science of Language: Delivered at the Royal Institution of Great
Britain in April, May and June 1861, 5th rev. ed. (London, 1866), 268. Before him, no direct hint was made to such
definition of Iran: Anquetil-Duperron for instance, believed that airyanem vaejah meant “l’Iran pur.” Quoted in
Siegert, “Zur Geschichte der Begriffe ‘Arier’ und ‘arisch,’” 86.
[106] – Examples abound, even in highly influential and serious scholarly works for instance: Edward Granville
Browne, A Literary History of Persia: From the Earliest Times until Firdawsí (London and Leipsic,1909), 4; and
Richard N. Frye, Persia, rev. ed. (London, 1968), 13.
[107] – For a similar take on this topic, but from a slightly different and more polemical perspective, seeMostafa
Vaziri, Iran as Imagined Nation: the Construction of National Identity (New York, 1993), 75–81.
[108] – Gherardo Gnoli, The Idea of Iran: An Essay on its Origin, Serie orientale Roma (Roma, 1989), 14–15.
[109] – See D. N. McKenzie, “Eran, Eranšahr,” in Encyclopædia Iranica, ed. Ehsan Yarshater (New York,1998).
[110] – Reported by French archaeologist Roman Ghirshman in 1976, quoted in Vaziri, Iran as Imagined Nation, 79.
[111] – Vaziri, Iran as Imagined Nation, 78.
[112] – See the wise warnings of Fussman, “Entre Fantasmes, Science et Politique,” part. 785–88 and 813.
[113] – For more on this process refer to Monica M. Ringer, Education, Religion, and the Discourse of Cultural
Reform in Qajar Iran, Bibliotheca Iranica. Intellectual traditions series no. 5 (Costa Mesa, CA, 2001), esp. chap.
1 and 2.
[114] – Traditional Arabic, Turkish or Persian texts show an equal disdain for anything Christian. For two contrasting
views on these issues, see Edward W. Said, Orientalism (Harmondsworth, 1995): esp. chap. 1heading 2; and Bernard Lewis, The Muslim Discovery of Europe, 1st ed. (New York, 1982). For a perhaps more balanced view see
Albert Hourani, Islam in European thought (Cambridge, 1991).
[115] – For a criticism of local historiography, see Vaziri, Iran as Imagined Nation, 151–67; Fereydoun Adamiyat and
Thomas M. Ricks, “Problems in Iranian Historiography.” Iranian Studies, 4, no. 4 (1971); and Hamid Enayat, “The
Politics of Iranology,” Iranian Studies, 6, no. 1 (1973).
[116] – Fath’ali Akhundzadeh, Maktubàt: Nàmehà-ye Kamàl od-Dowleh beh Shàhzàdeh Jalàl od-Dowleh [Maktubat:
Letters from Kamal od-Dowleh to Prince Jalal od-Dowleh], ed. Bahram Choubine (Frankfurt, 2006), 291–92.
[117] – For instance, he claimed that the Sasanian revolutionary figure Mazdak laid the foundations of republicanism
and égalité “two thousand years ago”. See Kermani, Seh Maktub, 267.
[118] – بۆ نموونە كرمانی بانگەشەی دەكرد كە كەسایەتی شۆڕشگێڕی سەردەمی ساسانی واتە مەزدەك بنەماكانی كۆماریخوازی و دەستووری لە ” دوو هەزار ساڵ پێش ” بنیات ناوە. كرمانی، سێ نووسراو، 267
[119] – See for instance Morteza Sagheb-Far, “Iràn Bàstàn va Hoveyyat-e Iràni” [Ancient Iran and Iranian Identity], in Iràn: Hoveyyat, Meliyyat, Qowmeyyat [Iran: Identity, Nationhood, Ethnicity], ed. Hamid Ahmadi (Tehran,
1383/2004), 255.
[120] – Kermani, Seh Maktub, 128.
[121] – Kermani, Seh Maktub, 139.
[122] – هەر كاتێك ڕووبەڕووی یەكێك لە ئێنتما ناشیرینەكانی ئێرانییەكان دەبمەوە، تێدەگەم كە تۆی ئەو لەلایەن عەرەبەكانەوە چێندراوە. ” سەیری كرمانی، سێ نووسراو، 265 بكەن.”
[123] – Whenever I touch a branch of the ugly dispositions of Iranians I find its seed to be planted by Arabs.” See
Kermani, Seh Maktub, 265.
[124] – See Akhundzadeh to Jalal ed-Din Mirza, 15 June 1870, in Hamid Mohammadzadeh and HamidArasli, eds.,
Mirzà Fath’ali Àkhundof: Alefbà-ye Jadid va Maktubàt [Mirza Fathali Akhundov: the New Alphabet and the Maktubàt] (Baku, 1963), 172
[125] – Kermani, Seh Maktub, 180–81.
[126] – René Verneau and Emile Burnouf, cited in Poliakov, Mythe Aryen, 311 and 308.
[127] – پێویستە ئاماژە بەوە بدرێت كە لەبارەی وڵاتانی دیكە بە تایبەت هیند، ئامرازێك كە بۆ ڕزگاری خەڵكی لۆكاڵی لە هەژوونی خۆرئاوا ـ نەتەوەگەرایی ـ كەڵكی لێ وەرگیرا، خۆی بووە دیلی هەمان میراتی خۆرئاوا.
.
See Partha Chatterjee, Nationalist Thought and the Colonial World: a Derivative Discourse?) Minneapolis, 1993).
[128] – See in particular Akhundzadeh, Maktubàt; and Kermani, Seh Maktub.
[129] – “European philosophers write that [we excel] in all negative qualities.” In Kermani, Seh Maktub, 263–64.
[130] – هەروەها كە پێشتر گوتمان، هەرچەندە ئێرانییەكان بەشێك لە نەژادی ئاریایی دێنە ئەژمار، بەڵام زۆربەی خۆرهەڵاتناسانیش ئەوان بە گرووپگەلێكی فرەچەشنی نەژادی و تێكەڵاو لەبەرچاو دەگرن و زۆربەی كات ئەوان وەك ئەورووپاییەكان ستایش ناكەن.
[131] – Quoted in Juan R. I. Cole, “Marking Boundaries, Marking Time: The Iranian Past and the Construction
of the Self by Qajar Thinkers,” Iranian Studies, 29, no. 1–2 (1996): 44.
[132] – From Mokhber ol-Saltaneh’s memoirs, quoted in Homa Katouzian, State and Society in Iran: the Eclipse of
the Qajars and the Emergence of the Pahlavis (London, 2006), 336.
[133] – aux retour
[134] – File 102012/3201, no. 41749, 03.10.1313/May 1934. Prime Ministry Files. Quoted in Firoozeh Kashani-Sabet, Frontier Fictions: Shaping the Iranian Nation, 1804–1946 (Princeton, NJ, 1999)
[135] – Homa Katouzian, The Persians: Ancient, Medieval, and Modern Iran (New Haven, CT, 2009):217–18.
[136] – See footnote 4.
[137] – chimera
[138] – “30 Iranian soccer fans appear in court for disturbing public order,” Associated Press Newswires,16 October
2001.
[139] – Football—Given’s blast ordeal—Interview—The Republic’s World Cup hero talks of grenades and glory …”,
The Observer, 25 November 2001.
[140] — Football—Accueil Triomphal pour les Allemands en Iran,” Reuters—Les actualités en français, 7 October
2004.
[141] -Süddeutsche Zeitung
[142] – “Kolossale Weihnachten in Teheran,” Süddeutsche Zeitung, 11 October 2004.
[143] – “Kolossale Weihnachten in Teheran.”
[144] – “Länderspiel Iran – Deutschland live im ZDF, 09.10.2004,” in Zweites Deutsches Fernsehen (ZDF). A video
of the scene is available on YouTube under “Iran v Germany, 2004, National anthems”. http:// www.youtube.com/
watch?v=iH0gl6OXXt4&feature=PlayList&p=5D4016A8C8B4B254&playnext=1 &playnext_from=PL&index=2.
[145] – هەندێ ساتی پڕ لە هەستی برایەتیش لە نێوان یاری ئێران و ئەمریكا لە ئۆلمپیادی 1998 ڕوویدا بەڵام بەتەواوی جیاواز بوو. هەڵبەتە دەبێت ئاماژە بەوە بدەین كە یارییەكانی عێراق و ئێرلەندا یارییەكانی سەرەتای ئۆلۆمپیاد بوون، لە كاتێكدا كە یاریكردن لەگەڵ ئەڵمانیا دۆستانە بوو. بەمەشەوە ئەم ڕاستییە كە عێراقییەكان دۆڕاندیان و بە خراپی لەگەڵیان ڕەفتار كرا، لە كاتێكدا كە ئەڵمانییەكان سەركەوتن و ئێرانییەكان جەژنیان بۆ ئەوان گرت، ئەم واقعیەتە پشت ڕاست دەكاتەوە كە هەستێك كە پەیوەندی بە تۆپی پێیەوە نییە، لە نێوان لایەنگراندا هەیە.