ئامادەكردنی: د. ژیلوان لطیف یارأحمد

محەمەد خاتەمی، لە 14 تشرینی یەكەمی 1943 لە شاری ئەردەکان ی سەر بە “پارێزگای یەزد” لەدایکبووە، لە نەوەی ساداتی تەباتەباییە، کە ڕەچەڵەکی دەگاتە ئیبراهیم تەباتەبایی کوڕی ئیسماعیل دیباج کوڕی ئیبراهیم غەمەر کوڕی حەسەن موتنی کوڕی حەسەن موجتەبی، خاتەمی جگە لە زمانی زگماکی، زمانی عەرەبی و ئینگلیزی و ئەڵمانی شارەزایە. قۆناغی سەرەتایی و ئامادەیی لە ئەردەکان بەسەر بردووە و بڕوانامەی زانستە ئەزموونییەکانی وەرگرتووە. لە ساڵی 1961 چووەتە مەدرەسەی قوم لە ساڵی 1965 چووەتە ئیسفەهان و بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە فەلسەفەی ڕۆژئاوایی لە زانکۆی ئیسفەهان تەواو کردووەو بڕوانامەی ماستەری لە ساڵی 1969 تەواو کردووە، دواتر لە ساڵی 1974 لەگەڵ “زۆهرا سادقی” هاوسەرگیری كردووە و خاوەنی دوو کچ و كوڕێكە بە ناوەکانی لەیلا  و نێرگس و عیمادودین. دواتر خاتەمی لە ساڵی 1971 دا دەرفەتی سکۆلەرشیپێکێكی بۆ خولێکی دکتۆرا لە دەرەوەی وڵات وەرگرت، دواتر گەڕایەوە قوم و بۆ ماوەی حەوت ساڵ لە ئاستی دەرەکیی فیقھ و پرەنسیپ و فەلسەفەدا لای هەریەك لە مورتەزا حایری یەزدی لە فیقهدا، حسێن وەحید خوراسانی لە بنەماکانی فیقهدا، سەید موسا شابیری زەنجانی لە زانستی پیاو و زاراوەی فەرموودە و عەبدوڵڵا جەوادی ئامۆلی لە فەلسەفەدا خوێندوویەتی، هەروەها بەشداری لە پۆلی تایبەتی “مۆرتیزا مۆتاهاری”دا کردووە لەسەر فەلسەفەی جۆرج ویلهێلم فریدریش هیگڵ و مارکسیزم. زیاتر لەوە خاتەمی لە ماوەی مانەوەی لە قوم و ئیسفەهان یەکێک بوو لە ئەندامە چالاکەکانی ( کۆمەڵەی خوێندكارانی ئیسلامی ئیسفەهان)، دواتر ئیمامەتی ناوەندی ئیسلامی هامبۆرگی گرتە ئەستۆ، ئەم ناوەندە پەیوەندی بە یەکێتی کۆمەڵەی خوێندکارانی ئیسلامی لە ئەوروپا و ئەمریکاوە هەبوو.

ڕێبەرایەتی ڕەوتێكی نوێی ڕیفۆرمخواز

دوای ڕووخانی دەسەڵاتی پەهلەوی، خاتەمی لە ئازاری ساڵی 1979 وەک نوێنەری ئەردەکان هاتە ناو پەرلەمان و لە ساڵی 1980دا بووتە نوێنەری  (ئەردەکان و مەیبود) لە ئەنجومەنی ئیسلامی، لە هەمان ساڵدا وەک نوێنەری ئایەتوڵڵا خومەینی و بەرپرسی ئینستیتیوتی کەیھان دەستبەكاربوو. لە ساڵی 1981 خاتەمی لە کابینەی میر حسێن موسەوی سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتە بە وەزیری ڕۆشنبیری و ئیرشادی ئیسلامی هەڵبژێردرا و لە کابینەی هاشمی ڕەفسەنجانیش هەمان پۆستی هەبوو، تاكو لە ساڵی 1992 بەردەوامبوو، لەم قۆناغەدا خاتەمی وەك ڕێبەری بیری ناڕەزایی و ئیسلاح دەركەوت، ئەم دیدگایە لە نامەی دەست لەكاركێشانەوەیدا بەدیاركەوت كاتێك نووسیبووی: ” لەگەڵ شکاندنی هەموو سنوورە یاسایی، ئایینی، ئەخلاقی و داب و نەریتییەکاندا، کارەکان ڕەخنە و هەڵسەنگاندنی تێپەڕاندووە (ئەگەر بە نادادپەروەرانەش بێت)”، هەر بۆیە هاشمی پێی وابوو بە مانەوەی خاتەمی، ناوەندێک بۆ هێرشکردنە سەر حکومەتەکەی، هەر بۆیە  پێشنیاری دەستگرتن بەسەر ناوەندی کولتووری بۆ ڕاڤەی فەرهەنگی ڕۆژئاوا نزیك لە خاتەمی کرد.

 وێڕای ئەوە لە کاتی جەنگی ئێران – عێراقدا، بەرپرسی فەرماندەیی گشتی و بەرپرسی بارەگای پڕوپاگەندەی جەنگ بووە، دواترو لە ساڵی ١٩٩٩ەوە ڕاوێژکاری سەرۆک و بەرپرسی کتێبخانەی نیشتمانی بووە، لە ساڵی 1996 دەبێتە ئەندامی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی فەرهەنگی، پاشان لە ساڵی 1997 وەک نوێنەری چاکسازیخوازانی ناوخۆ بەشداری هەڵبژاردنەكانی كرد و  بە بەدەستهێنانی زیاتر لە ٢٠ ملیۆن دەنگ و 70%ی دەنگەگان بووە پێنجەمین سەرۆككۆماری ئێران، لەوێدا وەك سیاسەتمەدارێكی ڕیفۆرمخواز و سەرۆکی فراکسیۆنی ئیسلاحگەرا ناسرا، هە ر بۆیە (گۆڤاری نیوزویک) لە ساڵی ٢٠٠٩  بە  پێنجەم پیاوی بەهێزی ئێران ناوی برد، بە تایبەت پاش ئەوەی بیرۆکەیەکی بە ناوی “دیالۆگی شارستانییەت” پێشنیاركرد، بەو هۆیەوە “دامەزراوەی باران”ی دامەزراند و دکتۆرای فەخری لە زانکۆی تاران، زانکۆی سانت ئەندرۆس لە ئینگلتەرا و زانکۆی لیێج لە بەلجیکا پێبەخشرا.

  

ڕۆڵی خاتەمی لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا

خاتەمی لە دۆخێکدا دەسەڵاتی گرتە دەست، کە تەنگەژەی سزادانی بەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی لە دادگاکانی ئەڵمانیا بە تۆمەتی کوشتنی چەند سەرکردەیەکی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران هاتە ئاراوە، ئەمە لە كاتێكدا پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و یەکێتی ئەوروپا لە لوتکەی ئاڵۆزیدا بوو، باڵیۆزەکانی ئەوروپا ئێرانیان بەجێهێشتبوو، هەروەها ئێران تۆمەتبار کراوە بەوەی دەستی هەبووە لە هێرشی سەر بنکەی ئەمریکی لە ئەلخۆبەر، سعودیە و کەنیسەی جولەکەکان لە ئەرجەنتین، هەروەها تاقمی تاڵیبان زۆربەی ناوچەکانی ئەفغانستانی بە ناوچە سنوورییەکانی گرتبوو، هەروەها دەنگدانی چاوەڕواننەکراوی خەڵک لە ٢ی حوزەیران و هەڵوێستی ئاشتیخوازانەی ئەو ڕۆڵێکی کاریگەریان هەبوو لە دەرهێنانی ئێران لەو دۆخە مەترسیدارە.

بیرۆکەی وتووێژی نێوان شارستانیەتەکان یەکێک بوو لە کارە هەرە گرنگەکانی حکومەتی خاتەمی لە بواری پەیوەندییەکانی دەرەوەدا، بەجۆرێك  نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵی ٢٠٠١ی وەک “ساڵی دیالۆگی شارستانیەتەکان” ناویبرد، پاشان خاتەمی بەشداریی لە دانیشتنی دەستپێکی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کرد، کە بیل کلینتۆنیش تێیدا گوێی لە وتارەکەی خاتەمی گرت، لە ژێر ڕۆشنایی ئەو ڕێوشوێنانەدا، تاكو ڕادەیەک ئێران لە گۆشەگیریی دوور خرایەوە، لە كاتێكدا یەکەم سەرۆک کۆماری ئێران بوو کە گەشتێکی فەرمی بۆ ئەڵمانیا، ئیتالیا و نەمسا ئەنجامدا. بەم پێیە لە ساڵانی یەکەمی ئیدارەی خاتەمیدا، ئەمریکا ڕێگری لە پەسەندکردنی سزا نوێیەکانی سەر ئێران کرد و کۆمپانیاکانی نەوتی تۆتال، پترۆناس و گازپرۆمی لە یاسای سزاکانی داماتا بەخشی. هەروەها چاوپێکەوتنەکەی لەگەڵ کەناڵی سی ئێن ئێن ڕۆڵی گەورەی هەبوو لە باشترکردنی وێنەی ئێران لە ئەمریکا.

یەکێک لە گرنگترین هەڵوێستەکانی خاتەمی وتارەکەی بوو لە دژی هێرشەکانی 11ی ئەیلول، کە توانی ئێران لە هێرشەکانی ئەمریکا دووربخاتەوە، هەرچەندە ئێران نەیتوانی هاوکاری سەربازیی لە ڕووخاندنی تاڵیبان و سەدام حوسێن هەبێت، بەڵام  محەممەد خاتەمی لە نیوەی دووەمی حکومەتەکەیدا پلانی داڕشت بۆ  کارلێکكردنی  بنیاتنەر لەگەڵ ڕۆژئاوا، بەم پێیە لە ٢١ی خەزەڵوەری ٢٠٠٣، لە کۆبوونەوەی هاوبەشی وەزیرانی دەرەوەی سێ وڵاتی ئەوروپایی و شاندی ئێران لە تاران بەڕێوەچوو، تیایدا بەیاننامەیەك ڕاگەیەندراو ڕایانگەیاند، كە ئێران هاوكاری پشکنەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی بۆ دامەزراوە ئەتۆمییەکان دەكات، دوابەدوای ئەمەش ڕێککەوتننامەی برۆکسل لە ٤ی ئازاری ٢٠٠٤ واژۆ کرا کە هاوتایە لەگەڵ ٢٣ی شوباتی ٢٠٠٤ و ئێران پابەند بوو بە ڕاگرتنی دروستکردن و تاقیکردنەوەی سانتریفیوژەکانی پێویست بۆ پیتاندن، بەڵام دواتر هەریەك لە  جۆن بۆڵتۆن و کۆندۆلیزا ڕایس جۆرج دبلیو. بوش بووە هۆی ئەوەی لایەنی ئەوروپی پابەند نەبێت بە بەڵێنەکانی و دواجار ڕێککەوتنەکانی نێوان ئێران و ئەوروپا لە مانگەکانی کۆتایی ئیدارەی محەممەد خاتەمی کۆتایی هات و هەر بۆیەش لە کۆتا مانگی ئیدارەی هەشتەمدا محەمەد خاتەمی ڕایگەیاند کە دەست بە پیتاندنی یۆرانیۆم دەکاتەوە، ئەگەرچی لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەیدا، خاتەمی لەگەڵ زۆر کەسایەتی کاریگەردا کۆبووەوە لەوانە پاپا جۆن پاوڵی دووەم، کۆشیرۆ ماتسورا، جاک شیراک، یۆهانس ڕاو، ڤلادیمێر پوتین، عەبدولعەزیز بوتەفلیقە، نێڵسۆن ماندێلا و هوگۆ چاوێز.

ڕۆڵی خاتەمی لە پەرەپێدانی لایەنی فەرهەنگیدا

لە ساڵی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا خاتەمی ئاماژەی بەوەدا، كە خزمەتکردنی ئایین ئەوەیە کە بڵێین دین و ئازادی لەگەڵ یەکتردا دەگونجێت،  ئایینێک کە ڕێز لە مرۆڤ بگرێت سەرەتا ڕێز لە ئازادی مرۆڤ دەگرێت و ڕاشیگەیاند پێویستە بەربەستەکانی بەردەم ئازادی لاببەین، هەر بۆیە لە ساڵانی یەکەمی سەرۆکایەتییەکەیدا، ئازادیی ڕێژەیی ڕۆژنامەگەری لە وڵاتدا پێکهێنرا، بەشێک لە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن توانیان بڵاوکراوە چاپ بکەن یان بابەت بڵاوبکەنەوە، ئەم ئازادییە ڕێژەیی و گۆڕانکارییە لە فۆرم و ناوەڕۆکی چاپەمەنیدا، تا تیراژی ڕۆژنامەکان بۆ یەکەمجار لە مانگی ئایاری ساڵی 1998دا لە ڕۆژێکدا دوو ملیۆن دانەیان تێپەڕاند، لەو ماوەیەدا سەندیکای ڕۆژنامەنووسانی ئێران، سەندیکای نەتەوەیی ڕۆژنامەنووسان لە ئێران لە تشرینی یەكەمی 1997 دوای دەستبەکاربوونی خاتەمی دامەزرا، هەر بۆیە لە ماوەی هەشت ساڵی سەرۆکایەتیی خاتەمیدا یەکێک لە پرسە سەرەکی و ئاڵنگارییەكان ئازادیی و فراوانبوونی پانتایی كاری ڕۆژنامەوانیی بوو، بەجۆرێك لەو ماوەیەدا ڕۆژنامەکانی وەک ئازاد، ئافتابداغەندەر، عەسر ئازادگان، ئێران فەردا، سۆب مۆرۆز، تۆس، خورداد، جامیعە و سەلام دەردەچوون.

زیاتر لەوە لەو کاتەدا کە ئەکبەر هاشمی ڕەفسەنجانی پۆستی سەرۆکایەتیی وڵاتەکەی ڕادەستی محەممەد خاتەمی کرد، ساڵانە ١٤ هەزار و ٣٨٦ کتێب بەرهەم دەهێنرا و کاتێک محەممەد خاتەمی حکوومەتی ڕادەستی مەحمود ئەحمەدی نژاد کرد، ساڵانە سێ هەزار و 1998 ناونیشان بەرهەم دەهێنرا. دواتر لە سەردەمی خاتەمیدا ئەو کتێبانەی کە لە سەردەمی وەزارەتەکەی سەید مستەفا میرسالمدا ڕێگەیان پێنەدرا چاپبکرێنەوە، ئەم بەرهەمە بووە هۆی ئەوەی کە کتێبەکانی وەک ڕۆمانی دە بەرگی کلیداری مەحمود ئابادی کە لە ماوەی پێشوودا بۆ ماوەی سێ ساڵ قەدەغە کرابوو، چانسی چاپکردنیان بۆ ڕەخسێت. بەشێکی گرنگی چالاکییەکانی کتێب لە سەردەمی خاتەمیدا تەرخانکرابوو بۆ چاپکردن و بڵاوکردنەوەی کتێبی پەیوەندیدار بە پرسە سیاسی و کۆمەڵایەتی و مێژووییەکان. هەروەها تەواوکردن و کردنەوەی کتێبخانەی نیشتمانی کە لە سەردەمی سەرۆکایەتی هاشمی ڕەفسەنجانی دەستی پێکرد و لە هەمان قۆناغدا بوودجەکەی تەرخانکرا.

ڕۆڵی خاتەمی لە پێشخستنی ژێرخانی ئابووریدا

سەرەتای ئیدارەی خاتەمی لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت و دابەزینی داهاتی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانی بۆ 9.9 ملیار دۆلار دەستبەكاربوو، قەرزکردن لە بانکی ناوەندی بۆ چارەسەرکردنی کورتهێنانی بودجە بووە هۆی بەرزبوونەوەی هەڵاوسان بۆ زیاتر لە ٢٠% لە ساڵی 1999، کە وردە وردە دابەزی بۆ نزیکەی ١٣%. لەم کاتەدا حکومەت سیاسەتی یەکسانکردنی نرخی ئاڵوگۆڕی جێبەجێ کرد، بەم هۆیەوە کەمترین ڕێژەی هەڵاوسان لە ماوەی هەشت ساڵی سەرۆکایەتی کۆماری ئیسلامی ئێراندا تۆماركرا، زیاتر لەوە گەشەی ئابووری لە سەرووی 6% یارمەتیدەر بووە بۆ کەمکردنەوەی قەرزە دەرەکییەکان، پاشان دامەزراندنی حیسابی یەدەگی دراوی بیانی، چاکسازی لە سیستەمی باج، سەقامگیرکردنی نرخی ئاڵوگۆڕ و پەسەندکردنی، قەدەغەکردنی قەرزی حکومەت لە بانکی ناوەندی، کەمکردنەوەی ئاسانکاری قەرز، دامەزراندنی بانکی تایبەت و جێبەجێکردنی یاسای وەبەرهێنانی بیانی لە گرنگترین ڕێوشوێنەکانی حکومەتی خاتەمی. بەرزترین ڕێژەی وەبەرهێنان لە ماوەی هەشت ساڵی سەرۆکایەتییەکەیدا تۆماركرا، لە ماوەی سێیەمین بەرنامەی پەرەپێدان لە ساڵی 2000 تا 2004، ڕێگە بە چوار بانکی ئەهلی درا کە کار بکەن، هەروەها فراوانکردنی تۆڕی هێڵی زەمینی و مۆبایل و کێڵگەی گازی پارسی باشوور و دامەزراندنی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی ئیمام خومەینی و هێڵی ئاسنی بافەق – مەشهەد و ئیستغلالکردنی ٥٠ بەنداو لە پڕۆژە گەورەکان بوونە پلانی سێیەمی گەشەپێدانی حكومەتەكەی خاتەمی، پاشان لە بواری ڕێگاوبانیشدا، هەرچەندە پێشکەوتنی کارکردن لەسەر ڕێگا ئازادەکانی قەزڤین-ڕەشت و ئیسفەهان بەرچاو بوو، بەڵام هیچ گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە پرۆژەی بیناسازی ڕێگای ئازادی تاران-باکور و نۆژەنکردنەوەی ڕێگای هەراز-ئامێل و ڕێگای چالوس نەبینرا، لەكاتێكدا لە حکومەتی یەکەمی خاتەمیدا چوار هەزار و ٥٠٩ پاسی بۆ بەلەمی ڕێگاوبانی ئێران زیادکرد و تێکڕای تەمەنی زیاتر لە دوانزە ساڵ کەمکردەوە و لە ساڵانی کۆتایی حکومەتی محەممەد خاتەمیدا ٢٢ فڕۆکە بۆ بەلەمی ئاسمانی ئێران زیادکرا و کۆی ژمارەی فڕۆکەکانی ئێران زیادکرا لە فڕۆکەکانی هێڵە ئاسمانییەکانی ئێران بۆ 85 فڕۆکە.

لە سەردەمی سەرۆکایەتی خاتەمیدا، گەورەترین گرێبەستی وەبەرهێنانی بیانی لە پیشەسازی ئۆتۆمبێلی ئێران لەگەڵ کۆمپانیای ڕێنۆ، نیسان، ڤۆڵکسواگن و هیۆندا مۆتۆر واژۆ کرا و هەروەها ئۆتۆمبێلی نیشتمانی سامەند دروستکرا، هەروەها گرێبەستی پرۆژەی ڕێنۆ تاندەر 90 گەورەترین گرێبەستی وەبەرهێنانی بیانییە بۆ بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل لە ئێراندا، بەپێی ئەو گرێبەستە، لە قۆناغی یەکەمدا، بڕیار بوو ساڵانە 300 هەزار ئۆتۆمبێل بەرهەمبهێنرێن و لە قۆناغەکانی داهاتووشدا بڕیار بوو 500 هەزار ئۆتۆمبێل بەرهەمبهێنرێن زیاتر لە ساڵانی پێش شۆڕشی ١٩٧٩دا بنیات نراوە. هەروەها لە بواری بەرهەمهێنانی نەوتدا لە ساڵی 1999 ئێران پلەی یەکەمی لە پشكینین و گەڕان لەسەر ئاستی جیهاندا بەدەستهێنا، هەروەها بەڕێوەبەرانی نەوتی خاتەمی خاوەنی پێنج قۆناغی گەورەترین کێڵگەی غازی جیهانن کە کێڵگەی گازی پارسی باشوورە و بە دیزاینکردنی 17 قۆناغی دیکە، هەروەها داهاتی بەرهەمە پترۆکیمیاییەکانی ئێران لەم ساڵانەدا بە یارمەتی وەبەرهێنانی ١٨ ملیار دۆلار، ٢ ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە.

دووەمین خولی سەرۆكایەتی محەممەد خاتەمی

خاتەمی لە خولی دووەمی سەرۆکایەتی کۆماردا هەوڵی زۆری دا بۆ پەسەندکردنی پڕۆژە یاسای دوانە بۆ هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن و ڕوونکردنەوەی دەسەڵاتەکانی سەرۆک کۆمار، کە چەندین جار لەلایەن ئەنجومەنی پارێزەرانی دەستوورەوە بە تاوانی ناکۆکی لەگەڵ شەریعەت و دەستوور ڕەتکرایەوە. لە کۆتایی سەرۆکایەتیی خاتەمیدا، هەڵبژاردنی حەوتەمی مەجلیس بەڕێوەچوو و بێبەشکردنی بەربڵاوی کاندیدە ڕیفۆرمخوازەكان یەکێک لە کێشەکانی دیکەی بوو. بەڵام لە کاتی ھەڵبژاردنی ھەشتەمی سەرۆکایەتی لە ساڵی 2001دا، خاتەمی بە ٢٢ میلیۆن دەنگ بۆ جاری دووەم بوو بە سەرۆک کۆماری ئێران. لەگەڵ دەستپێکی خولی دووەمی سەرۆکایەتی کۆمار، شەپۆلی ڕەخنە لە خاتەمی لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێکاریش بەرز بووەوە، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی کە نزمترین ئاستی بەشداریی گشتی لە هەڵبژاردنەکاندا تۆماربكرێت، بە جۆرێک کە بناژۆخوازەکان لە هەڵبژاردنی شوراکانی شار و گوندەکانی تاران لە ساڵی ٢٠٠١دا سەرکەوتنیان بەدەستهێنا. لە دوو ساڵی کۆتایی سەرۆکایەتیی خاتەمیدا، قەیرانی ئەتۆمی جارێکی دیکە پێگەی سەقامگیرکەری ئێرانی لە گۆڕەپانی جیهانی هەژاند. چیرۆکی مەرگی گوماناوی زەهرا کازمی، دۆسیەی مافی مرۆڤی ئێران و دۆخی گرینگی ئەکبەر گەنجی وایکردووە هەوڵەکانی خاتەمی بۆ گۆڕینی جیهانبینی بۆ ئێران کەمتر کاریگەر بێت.