كوردی
هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا و لێكەوتەكانی لەسەر ئێران
توێژەر: یاسین عزەم
بەرایی
لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە ئەوە بۆ یەكەمین جارە ئەورووپا ڕووبەڕووی جەنگێكی گەورەی لەم شێوەیە دەبێتەوە، لەگەڵ ئەوەی ناكۆكییە نێودەوڵەتییەكان دوای كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانیی هەر درێژەی هەبوو، بەڵام نەگەیشتە ئاستی هێرشی سەربازیی، ئەوەی كە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە هەستی پێدەكرا وەك ململانێ لە نێوان وڵاتانی ناكۆك بە شەڕی سارد ناسرا، ئەویش جۆرێك بوو لە بەربەرەكانێ و ململانێ، بەڵام دوور لە بەكارهێنانی چەك، دوای ساڵی 1991 ئەم جۆرە لە ململانێیە كۆتایی پێهات بەهۆكاری هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت كە ڕابەرایەتی بلۆكی سۆسیالیستی دەكرد دژ بە بلۆكی سەرمایەداری بە ڕابەرایەتی ولایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەڵام ئەوەی جارێكی دیكە ئەورووپای ڕووبەڕووی تەنگەژەیەكی گەورە كردەوە سەرهەڵدانی ناكۆكی ڕووسیا و ئۆكرانیا بوو لەسەر داواكاری كێیڤ بۆ بوون بە ئەندام لە هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی(ناتۆ)، ئەوەش بەلای ڕووسیاوە بەزاندنی هێڵی سوور بوو، چونكە وەك سەرۆكی ڕووسیا ڤلادیمێر پۆتن ئاماژەی بۆ كردووە، ئەوان ڕێگە نادەن ئۆكرانیا ببێتە ئەندام لەو هاوپەیمانیەتییە، پێداگری ئۆكرانیا بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ وایكرد ڕووسیا پەنا بۆ بەكاهێنانی هێزی سەربازیی و تەنانەت هەوڵدان بۆ داگیركردنی ئۆكرانیا و كۆتایی هێنان بەو دەسەڵاتەی كە خواستی بوون بە ئەندامی ناتۆی هەیە، هێرشەكانی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا لێكەوتەی گەورەی لەسەر زۆربەی زۆری وڵاتانی جیهان هەیە بەتایبەتی ئێران، چونكە لە لایەك لە ئێستادا بەهۆكاری سەرهەڵدانی شەڕەكەوە نرخی سووتەمەنی زۆر بەرزبووەتەوە و خواست لەسەری زۆر زیادی كردووە، ئەوەش وا دەكات بازاڕەكانی جیهان پێویستیان بە سووتەمەنی ئێران هەبێت بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییەی پێ پڕبكەنەوە كە لە ئەنجامی زۆری خواست لەسەری و كەمی هەناردەوە دروست بووە، لە لایەكی دیكەشەوە ئێران لە ئێستادا لە دانوستاندایە لەگەڵ وڵاتانی پێنج كۆ یەك بۆ زیندووكردنەوەی ڕێكەوتنی ناوەكی، بەهۆكاری ئەوەی ڕووسیا یەكێكە لە ئەندامانی لیژنەی دانوستاكار ئەوەش كاریگەری دەبێت لەسەر شێوازی بەڕێوەچوونی دانوستانەكان، جگە لەوەش جەنگەكە لێكەوتەی ئابووری بەرچاوی دەبێت لەسەر ئێران،
ئەم نووسینە بۆ دەرخستنی كاریگەری و لێكەوتەكانی شەڕی ڕووسیا- ئۆكرانیایە لەسەر كۆماری ئیسلامی ئێران، بەتایبەتی كاریگەریەكانی لەسەر دانوستانەكانی ڤییەنای تایبەت بە زیندوكردنەوەی ڕێكەوتنی ناوەكی.
سەرەتای ناكۆكییەكانی ڕووسیا و ئۆكرانیا
ئۆكرانیا بەشێك بوو لە یەكێتی سۆڤیەت تاساڵی 1991 كە ئەو یەكێتیە هەڵوەشایەوە و ئۆكرانییەكانیش لە هەمان ساڵدا بە كۆی دەنگ بڕیاریاندا بێنە دەرەوە لە یەكێتی سۆڤیەت وسەربەخۆیی یەكجارەكیان بەدەستهێنا، لەگەڵ ئەوەی سۆڤیەت لە بەرامبەر دەرچوونی وڵاتانی ئەندامی یەكێتییەكە هیچ فشارێكی سیاسی یان سەربازیی ئەوتۆی بەكار نەهێنا، بەڵام لەناخەوە بەو دۆخەی كەبەسەریداهات زۆر نیگەران بوو، چونكە دەیزانی ئەوە بەمانای كۆتایی قۆناغی كێبڕكێی بلۆكی سۆسیالیستی كە یەكێتی سۆڤیەت ڕابەرایەتی دەكرد و بلۆكی سەرمایەداری كە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد، دوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت وڵاتانی بەشدار لە هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی( ناتۆ) بۆ ڕەوینەوەی مەترسیەكانیان لە ڕووسیا كەوتنە هاندانی وڵاتانی ئەورووپای ڕۆژهەڵات بۆ ئەوەی ببن بە ئەندام لە هاوپەیمانێتییەكەیان، ئەوە بوو لە سەرەتای ساڵی 2004 بەشێك لە وڵاتانی ناوچەی بەڵتیك بوون بە ئەندام لە هاوپەیمانیەتی ناتۆ، ئەو وڵاتانەی كە لەو ساڵەدا بوون بە بەشێك لە هاوپەیمانەتی ناتۆ بریتیبوون لە ئیستۆنیا و لاتیفیا و لیتوانیا، بەوەش بەشێك لە وڵاتانی كە لە پێشتردا بەشێك بوون لە یەكێتی سۆڤیەت بە تەواوی لە ڕووسیا دابڕان و بوون بە بەشێك لەو هاوپەیمانیەتیەی كە ڕووسیا بە ڕكابەری خۆی دەزانێت لە ناوچەكەدا، بەڵام ئەوەی بە نیسبەت ڕووسیاوەبەزاندنی هێڵی سووربوو بریتیبوو لە پیشاندانی ڕەزامەندی لە لایەن هاوپەیمانییەتی ناتۆ بۆ ئەوەی ئۆكرانیاش هاوشێوەی وڵاتانی ناوچەی بەڵتیك ببێت بە ئەندامی ناتۆ، لەگەڵ ئەوەی هاوپەیمانی ناتۆ ئەوەی ڕاگەیاند كە لەبەرنامەیاندایە ئۆكرانیاش بخنە ناو هاوپەیمانێتییەكەیانەوە ڕۆژێك لە ڕۆژان، بەڵام ڕووسیا زۆر بە توندی دژی ئەو هەڵوێستەی ناتۆ وەستایەوە، ئەوەش بەسەرتای دروستبوونی ناكۆكیەكانی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا دادەنرێت(1).
ڤلادیمێر پۆتنی سەرۆكی ڕووسیا لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا ئەوەی دووپات[i] كردەوە كە وڵاتەكەی بەهیچ شێوەیەك ڕێگە نادات ئۆكرانیا ببێتە ئەندامی هاوپەیمانیەتی ناتۆ، وتیشی ئەو بابەتە بە لای ئەوانەوە هەڕەشەیەكی جددیە لە سەر وڵاتەكەی، بۆیە باشترە ئۆكرانیا و وڵاتانی هاوپەیمانی ناتۆش دەست لەو نیەتە هەڵبگرن و بە سیاسەتی خۆیاندا بچنەوە، جگە لەوەش پۆتن جەختی لەوە كردەوە كە ئەوان لەگەڵ ئۆكرانیا لە ڕووی زمانەوانی و سیاسی و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتیەوە هاوبەشیەكی گەورەیان هەیەو و تەنانەت دانیشتوانی ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ئۆكرانیا بە زمانی ڕوسی گفتوگۆ دەكەن و ئەو هاونیشتیمانییە ئۆكرانییانە دەیانەوێت زیاتر لە ڕووسیا نزیك ببنەوە، بەڵام ئەوەی كە پۆتن خۆی لێبوارد و نادیدە گرتنی داواكاری هاونیشتیمانییە نەتەوەییە ئۆكرانیەكان بوو كە داوایان دەكرد زیاتر لە وڵاتانی ئەورووپا نزیك ببنەوە و پێیان باشبوو وڵاتەكەیان بەشێك بێت لە هاوپەیمانییەتی ناتۆ(2).
لەگەڵ ئەوەی پێشنیارەكەی ناتۆ بۆ ئۆكرانیا وەك خۆی مایەوە، بەڵام دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییە ناوخۆییەكان و خۆپیشاندانی جەماوەری گەورە و بەرفراوان لە ئۆكرانیا حكومەتی ئەو وڵاتە ناچاركرا دەست لەكاربكێشێتەوە، سەرۆكی دەست لەكاركێشاوە بە لایەنگری ڕووسیا دادەنرا، بۆیە كرملن و وڵاتانی ئەوروپی بە دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆیی ئۆكرانیا تۆمەتبار كرد، جگە لەوەش ڕووسیا بڕیاریدا ناوچەی قرم بخاتە سەر سنوری وڵاتەكەی وەك كاردانەوەیەك لە بەرامبەر لەسەركارلادانی سەرۆكی وڵات كە لایەنگری ڕووسیا بوو، جگە لەوەش سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی لە ئۆكرانیا هەر لە ساڵی 2014 بەدوا كە بەشێك لەسەرچاوەكانی هەواڵ باس لەوە دەكەن نزیكەی چواردەهەزار كەس گیانیان لە دەستداوە ئەوە جگە لە ئاوارەبوونی نزیكەی ملیۆنڤو نیوێك هاوڵاتی كە دانیشتوانی ئەو ناوچە كێشە لەسەرانە بوون(3).
نیەتی پۆتن لە داگیركردنی ئۆكرانیا لە دوای ساڵی 2021 بەتەواوی بەدەركەوت بەتایبەتی دوای نوسینێكی دوور و درێژ لە مانگی یولیۆی 2021 كە تیایدا باس لەوە دەكات ڕووسەكان و ئۆكرانییەكان یەك میللەتن، ئاماژەی بەوەش كرد ئەوە ئەورووپییەكانن ئۆكرانییەكانیان تووشی هەڵە كرد و دەیانەوێت لە ڕووسیای دوور بخەنەوە، دوای ئەوەش چەندین جاری دیكە لە لایەن لێپرسراوانی باڵای ڕووسیاوە باس لەوە كراوە كە ئۆكرانیا بەشێكە لە ڕووسیا و ئەوان یەك میللەتی هاوبەشن(4)، بەڵام ئەم هەڵوێستەی ڕووسیا بەلای حكومەتی تازەی ئۆكرانیا كە بەوە تۆمەتبار دەكرێت لایەنگری ئەورووپایە بە هەموو شێوەیەك ڕەتكرایەوە، ئەوەش ڕووسیای هاندا بۆ ئەوەی بكەوێتە دژایەتی حكومەتی ئۆكرانیا، سەرەتای قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكان لەوێوە سەرچاوەی گرت كە جارێكی دیكە ئۆكرانیا بابەتی بوون بە ئەندامی هاوپەیمانییەتی ناتۆی هێنایەوە گۆڕی، ئەوەش سەرۆكی ڕووسیای توڕە كرد و بڕیاریدا هێز بنێرێتە ناوچە سنوورییەكانی ئۆكرانیا، هەرچەندە لێپرسراوانی باڵای ڕووسیا و تەنانەت خودی پۆتنیش چەند جارێك ئەوەیان دووپات كردەوە كە ئەوان نیازی هێرشكردنە سەر ئۆكرانیایان نییە، بەڵام ئەم نیەتەی ڕووسیا سەبارەت بە داگیركردنی ئۆكرانیا دوای ئەوە دەركەوت كە ڕووسیا لە ڕێگەی مەرسومێكەوە بڕیاریدا هەردوو ناوچەی (دونیتسك و لوغانسك) بكرێنە دوو كۆماری سەربەخۆ و لە ئۆكرانیای دابڕین(5).
لەگەڵ ئەوەی سەرۆكی ئۆكرانیا زیلینسكی چەندینجار ئاماژەی بە مەترسی سەرهەڵدانی جەنگێكی گەورەی كردبوو لە ناوچەكە لە نێوان وڵاتەكەی و ڕووسیادا، ئەوە سەرباری هۆشدارییەكانی ئەمریكا لە ئەگەری ڕوودانی شەڕ، بەڵام دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەردوو ناوچەی دونتیسك و لوغانسك سەرۆكی ئۆكرانیا ڕایگەیاند كە سوپای ڕووسیا داخڵی خاكی وڵاتەكەی بووە، دواتریش لە ڕۆژی پێنج شەممە 24/2/2022 زیلینسكی لە ڕێگەی پێشكەشكردنی وتارێكی تۆماركراوەوە ئەوەی ڕاگەیاند كە سوپای ڕووسیا دەستی كردووە بە داگیركردنی خاكی وڵاتەكەی و دەیانەوێت بەتەواوی ئۆكرانیا داگیر بكەن، وتارەكەی زیلینسكی كە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوكی خۆی بڵاوكردەوە ئاماژەی بەوەشكرد كە لە ئەمڕۆدا سوپای ڕووسیا دەستی كردووە بە داگیركردنی خاكی وڵاتەكەی، ئەوەشی دووپات كردەوە كە پۆتن بەم كردەوەیەی شەڕی دژ بە ئۆكرانیا و تەنانەت دژ بە دونیای دیموكراتی هەڵگیرساند، ئەو دەیەوێت وڵاتەكەم لەناوبەرێت، هەموو ئەوەی بونیادمان ناوە ئەو دەیەوێـت لەناوی بەرێت(6).
هەڵوێستی ئێران سەبارەت بە هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا
لەگەڵ ئەوەی هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا ناڕەزایەتی گەورەی نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام كۆماری ئیسلامیی ئێران پێچەوانەی هەڵوێستی زۆربەی وڵاتانی دونیا سەركۆنەی ڕووسیای نەكرد لە هێرشەكانی بۆ سەر خاكی ئۆكرانیا، ئیبراهیمی ڕەئیسی سەرۆككۆمار لەڕێگەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنیەوە لەگەڵ هاوتا ڕووسیەكەی ڤلادیمێر پۆتن ئەوەی دووپات كردەوە كە فراوانخوازییەكانی ناتۆ بووەتە مایەی هەڕەشەیەكی جددی بۆ ئەمن و ئاسایشی وڵاتانی دەرەوەی هاوپەیمانێتییەكە، ڕەئیسی جەختی لەوە كردەوە كە لە ئێستادا وڵاتانی هاوپەیمانی ناتۆ دەیانەوێت هاوپەیمانیەتیەكەیان زیاتر بەرفراوان بكەن، بەجۆرێك كە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەورووپاش بگرێتەوە، ئەوەش بووەتە مایەی نیگەرانی، بۆیە ئێمە پێمان وایە ئەم فراوانخوازیانەی ناتۆ بووەتە مایەی تێكدانی ئاشتی و سەقامگیری بۆ وڵاتانی ناوچەكە، هاوكات سەرۆككۆماری ئێران هیوای خواست ئەوەی كە ڕوویداوە دەرئەنجامەكەی بە قازانج و سوودی هاونیشتیمانیانی ناوچەكە بكەوێتەوە، لای خۆشیەوە سەرۆكی ڕووسیا ڤلادیمێر پۆتن ئەوەی بە هاوتا ئێرانیەكەی ڕاگەیاند، كە ئەوەی ڕوویداوە بەرئەنجامی ئەو دۆخەیە كە ناوچەكەی پێدا تێدەپەڕێت، جگە لەوەش ئاماژەی بەوە كرد كە لەماوەكانی ڕابردوودا هەموو ئەو هاوپەیمانییە ئەمنیانەی كە هەبوون پێشێل كراون و وڵاتانی ئەورووپا دەیانەوێت ئەمن و ئاسایشی وڵاتەكەمان بخەنە مەترسیەوە كە ئەوەش مایەی قبووڵ كردن نییە(7).
وەزیری دەرەوەی ئێران حسەین ئەمیر عەبدولئیلاهیان دوای هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا لە تویتێكدا بۆچوونی خۆی سەبارەت بە كێشەكانی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا بڵاوكردەوە و نووسی ڕەگ و ڕیشەی ناكۆكییەكانی نێوان ئۆكرانیا و ڕووسیا دەگەڕێتەوە بۆ دەستوەردانەكانی ناتۆ(8)، هاوكات ئەوەشی دووپات كردەوە كە ئەوان پەنابردن بۆ شەڕ بە چارەسەر نازانن و داوای كرد هەرچی زووە شەڕ ڕابگیرێت و ڕێگە چارەی سیاسی و دیموكراتی بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی ئەو جەنگە كۆتایی پێبێت، وەزیری دەرەوەی ئێران ئۆباڵی جەنگەكەی خستە ئەستۆی هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی ناتۆ(9).
لەگەڵ ئەوەی عەلی خامنەیی ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی لەسەرەتای شەڕو ناكۆكییەكانی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا بێدەنگی هەڵبژارد، بەڵام دواجار لە ڕۆژی سێ شەممە1/3/2022 لە وتارێكیدا ڕایگەیاند لەئێستادا زۆربەی چاوەكانی دونیا لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیایە، هاوكات ئەوەشی دووپاتكردەوە كە بەشێك لە وڵاتانی دونیا ئەو دۆخە ئەقۆزنەوە بۆ مەرامی سیاسی تایبەت بەخۆیان، لەڕاستیدا هاونیشتیمانیانی ئۆكرانی دەبنە قوربانی سیاسەت و بەرژەوەندی ئەو وڵاتانەی كە دەستوەردان دەكەن لە ناوچەكەدا، ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی لۆمەی ئەمریكا و وڵاتانی ناتۆی كرد سەبارەت بەو دۆخەی كە لەو ناوچانەدا هاتوونەتە ئاراوە، بەتایبەتی زۆربەی كێشە و گرفتەكانی خستە ئەستۆی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەوە وەسفی كرد كە ئەوان بۆ مەرامی سیاسی خۆیان گەلی ئۆكرانیانیان بەكارهێناوە و دەیانكەنە قوربانی، تەنانەت ئاماژەی بەوەش كرد ئەمریكا دوای ئەوەی ئۆكرانیای بەكارهێنا، بەڵام لەسەروبەندی هەڵگیرسانی جەنگەكە پشتی تێكرد ئەوەشی بەخیانەتی ئەو وڵاتە وەسف كرد لە هاوپەیمانەكەی كە ئۆكرانیایە، خامنەیی وتی ئێمە بەهیچ شێوەیەك جەنگمان پێ خۆش نییە و دەبێت هەموو گیروگرفتەكانی جیهان كە بوونیان هەیە لەڕێگەی گفتوگۆ و دانوستانەوە چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە(10).
سەرباری هەڵوێستی فەرمی ئێران سەبارەت بە هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا ڕۆژنامەكانی ئێرانیش بەشێوەیەكی چڕ و پڕ ئەوبابەتەیان گەنگەشەكرد و بە بایەخەوە لە كێشەكانی نێوان ڕووسیا ئۆكرانیان ڕوانی، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو ئەوەیە كە زۆربەی زۆری ڕۆژنامە ئێرانییەكان لە سەردێڕی هەواڵەكانیاندا لایەنگری بە نووسینەكانەوە دیاربوو، بەتایبەتی ئەو ڕۆژنامانەی كە حكومەتین بەتەواوی پشتگیری ڕووسیا بوون لە جەنگەكەدا، بەڵام بەشێكی دیكە لە ڕۆژنامەكان كە بەجۆرێك لە جۆرەكان لۆمەی پۆتنیان كرد لە هێرشەكانی بۆ سەر ئۆكرانیا، لەگەڵ بوونی چەند ژمارەیەكی كەم لە ڕۆژنامە كە نە پشتگیری ڕووسیا و نە پشتگیری ئۆكرانیایان كرد، بۆ نمونە ڕۆژنامەی ئێران لەمانشێتێكی گەورەدا نوسیویەتی فراوانخوازییەكانی ناتۆ كێشەكەی ئاڵۆزتر كرد، لەدرێژەی هەواڵەكەشیدا ئۆباڵی جەنگەكەی خستە ئەستۆی هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی ناتۆ، ڕۆژنامەی كەیهانیش بەمانشێتێكی گەورە نووسیبووی ئەمریكا جارێكی دیكە پشتی لە هاوپەیمانەكانی كرد،ڕۆژئاواییەكان پەند وەربگرن، لە درێژەی هەواڵەكەشیدا باسی لەوە كرد كە ڕووسیا لە ماوەیەكی كەمدا دەتوانێت سەركەوتنی یەكجارەكی بەدەست بهێنێت و ئۆكرانیا ناتوانێت خۆی لەبەردەم هێرشەكانی ڕووسیا ڕاگرێت، هاوكات ئەوەشی تێدا دووپاتكرابوویەوە كە پێویستە سیاسییەكان و ئەوانەی كەدەیانەوێت پەیوەندی لەگەڵ ئەمریكا ببەستن پەند لە بارودۆخی ئێستای ئۆكرانیا وەربگرن بەوەی كە ئەمریكا پشتی تێكردوون، ڕۆژنامەی جامی جەمیش یەكێكی دیكە بوو لەو ڕۆژنامانەی كە بە مانشێتێكی زەرد گوزارشتی لە دۆخی ئۆكرانیا كردبوو كە نووسیبووی سەرۆكی ئۆكرانیا زیلینسكی بە بڕوابوونی بە وڵاتانی ڕۆژئاوا وڵاتەكەی خۆی توشی جەنگێكی ماڵوێرانكەر كرد، لەدرێژەی هەواڵەكەشیدا ئۆكرانیای تاوانباركردووە بە پیادەكردنی سیاسەتێكی هەڵە كە وڵاتەكەی بەهۆكاری ئەو سیاسەتە نا دروستە ڕووبەڕووی جەنگێكی ماڵوێرانكەر كردۆتەوە، ڕۆژنامەی ئافتاب یەزد جیاواز لە ڕۆژنامە حكومییەكان سەركۆنەی هێرشەكانی ڕووسیای كرد بۆ سەر ئۆكرانیا و بە مانشێتێكی گەورە نووسیبووی ڕاستی جەنگی ئۆكرانیا، لە درێژەی هەواڵەكەشدا باسی لە هۆكار و دەرهاویشتەكانی جەنگەكەی كردبوو، هاوكات باسی لە سیاسەتی دەوڵەتی ئۆكرانیاش كردبوو كە بەهۆكاری پشت بەستنیان بە ڕۆژئاوا و پیادەكردنی سیاسەتێكی هەڵە بەم ڕۆژەی گەیاندوون، ڕۆژنامەی ئیعتیمادیش یەكێكی دیكە بوو لەو ڕۆژنامە ئێرانیانەی كە بەئاشكرا لە هەواڵەكانیدا دژایەتی بەرپابوونی جەنگەكەی پێوە دیاربوو، جگە لەوەی دژایەتی خۆی پیشاندابوو بۆ جەنگ تەنانەت هەڵوێستی ئەفغانستنی پێ باشتربوو سەبارەت بە هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا تا هەڵوێستی وڵاتەكەی خۆی، ڕۆژنامەكە داوای لە لێپرسراوانی باڵای وڵاتەكەی كردبوو هەر هیچ نەبێت وەك تاڵیبان بێدەنگ بن ئەگەر لایەنگری ئۆكرانیاش نابن، ڕۆژنامەی شروقیش وەك یەكێكی دیكە لە ڕۆژنامە نا حكومییەكان هەڵوێستی جیاوازبوو سەبارەت بە هێرشەكانی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا و بەمانشێتێكی گەورە نوسیبووی زیندووكردنەوەی ناسیۆنالیستی ڕوسی، ئەوەش بەمانای دژایەتی داگیركاری ڕووسیا دێت بۆ ئۆكرانیا لە لایەن دەستەی سەرپەرشتیارانی ڕۆژنامەكەوە، ڕۆژنامەكە لۆمەی وڵاتانی یەكێتی ئەورووپا و ئەمریكاشی كرد كە بێ دەنگی ئەوان وایكردووە ڕووسیا بەو شێوەیە بكەوێتە مووشەك بارانكردنی شارەكانی ئۆكرانیا، ڕۆژنامەكە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ حسەین موسەویان كەسایەتی نزیك لە حەسەن ڕوحانی سەرۆككۆماری پیشووی ئێران بڵاوكردۆتەوە كەتێیدا موسەویان ڕەخنە لە ڕووسیا دەگرێت و دەڵێت ئەو دۆخەی لەو ناوچانە دروستی كردووە بەدڵنیایی بێ سزا لێی دەرناچێت، موسەویان لەدرێژەی گفتوگۆكەیدا لەگەڵ ڕۆژنامەكە باس لەوە دەكات كە نیشاندانی ئێران بەوەی كە لایەنگری ڕووسیایە لەجەنگەكەدا بەدڵنیایی لە زەرەری تاران كۆتایی پێ دێت، چونكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دژی هێرشەكانی ڕووسیان بۆ سەر ئۆكرانیایان(11).
لێكەوتە ئابوورییەكان لەسەر ئێران
لە ڕووی ئابووریەوە لە ئەگەری زیندووكردنەوەی ڕێكەوتنی ناوەكی ڕەنگە سوودمەندی یەكەم لە جەنگی نێوان ئۆكرانیا و ڕووسیا ئێران بێت، لەبەرئەوەی ڕێكەوتنەكە ڕێگە بە ئێران دەدات جارێكی دیكە نەوت و گازی سروشتی ئێران بگەڕێتەوە بۆ بازاڕی وزەی جیهانیی، جێی ئاماژەیە ئێران یەكێكە لە وڵاتە دەوڵەمەندەكان لە بوونی نەوت و گازی سروشتی، بۆیە دەتوانێت لە ماوەیەكی كورتدا هاوشانی قەتەر ببێتە جیگرەوەیەكی گەورەی پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە كەلە ئەنجامی كەمبوونەوەی هەناردەی گازی ڕووسیا بۆ وڵاتانی ئەورووپا دروست دەبێت، بەوشێویەش ئێران دەتوانێت لە لایەك پێداویستی وڵاتانی ئەورووپا لەگاز و نەوت پڕبكاتەو لە لایەكی دیكەشەوە قازانجێكی ئابووری گەورەی دەست بكەوێت لە ئەنجامی فرۆشتنی بەرهەمەكانی، لە ئەگەری سەركەوتنی ڕێكەوتنەكە ڕەنگە ئێران لە داهاتووشدا بتوانێت فشاری زیاتر بخاتە سەر وڵاتانی ئەورووپا، ئەمریكاش بەهۆكاری دابینكردنی پێداویستییە ناوخۆییەكانی ئەو وڵاتانە لە نەوت و گازی سروشتی، لەو ڕێگەیەشەوە ئەمریكا ناچار دەكات بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دووركەوتنەوە لەجەنگ ڕێگەی دیبلۆماسی لەگەڵ ئێراندا بگرێتە بەر(12).
لە ئەگەری ڕێكەوتنی ناوەكی جەنگی ڕووسیا و ئۆكرانیا كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر كەرتی وزەی ئێران، بەڵام كەرتەكانی دیكەی ئابووری ڕەنگە زیانی گەورەی لێبكەوێت، چونكە هەڵگیرسانی جەنگەكە بازرگانی و ئاڵوگۆڕەكانی نێوان ئێران و هەردوو وڵاتی شەڕكەری تا ئاستێكی گەورە ڕاگرتووە، بەتایبەتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان ئێران و ڕووسیا زەرەی گەورەی بەردەكەوێت لەچاو بازرگانی نێوان ئێران و ئۆكرانیا، چونكە قەبارەی ئاڵوگۆڕ و بازرگانی لەگەڵ مۆسكۆدا زیاترە كە لەسالێكدا بە نزیكەی چوار ملیار دۆلار ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوانیاندا هەبووە، بەڵام قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان ئێران و ئۆكرانیا كەمتر بووە لە 150 ملیۆن دۆلار، ئەوەش ژمارەیەكی كەمە لەچاو بازرگانی لەگەڵ ڕووسیا، بەڵام ئەوەی جێی ئاماژە بۆكردنە كەرتی كشتوكاڵییە، لەم ساڵانەی دواییدا ئێران دەستی كردبوو بە پرۆژەیەكی كشتوكاڵی لە خاكی ئۆكرانیا بۆ بەرهەمهێنانی گەنم و جۆ بەهۆكاری هەرزانی و لەباری خاك و كەش و هەواكەی، بۆیە هەڵگیرسانی جەنگەكە زیانی گەورەی بەم كەرتە دەگەیەنێت.
لایەنێكی دیكەی جەنگەكە بۆ ئێران پەیوەندیدارە بە فشارەكانی ئەمریكاوە لەسەر وڵاتەكەی بەتایبەتی فشارە ئابوورییەكان، لە ئێستادا بەهۆكاری جەنگەكەوە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نایەوێت چیدی فشارەكانی خۆی لەسەر ئێران توندتر بكات، چونكە ترسی لەوە هەیە لەئەگەری زیاتری فشار ئێران ناچار بكات پەنا بۆ ڕووسیا ببات، بەو شێوەیەش ئێران بەتەواوی دەبێتە هاوپەیمانی ستراتیجی ڕووسیا و لەبەرەی ئەمریكا و ئەورووپا دوور دەكەوێتەوە، ئەوەش وا دەكات ڕووسیا كارتی ئێرانیش بەڕووی وڵاتانی ئەورووپادا بەرزبكاتەوە(13)،ئەوە جگە لەكاریگەرییەكانی وڵاتی چین لەسەر دۆسیەی ناوەكی و فشارە ئابوورییەكانی ئەمریكا لەسەر ئێران، بۆیە چاودێرانی دۆخی سیاسی وای بۆ دەچن لە ئەگەری بەردەوامی جەنگەكە تاران دەتوانێت بەقازانج و بەرژەوەندی خۆی بەكاری بهێنێت و ئەجێنداكانی خۆی وردەوردە جێبەجێ بكات(14)، ڕەنگە لە ئێستادا ئەوەی باری سەرشانی ئێرانییەكانی قورس كردبێت سزا ئابوورییەكانی ئەمریكایە، بۆیە لە ئەگەری بەردەوامی جەنگەكە و دژایەتی وڵاتانی ئەورووپا ئەمریكا بۆ ڕووسیا ڕەنگە وابكات ڕووسیا دەرگای زیاتر بەڕووی ئێراندا بكاتەوە و وا بكات ئابووری ئێران لە ڕێگەی بازاڕی وڵاتەكەیەوە ببوژێتەوە، ئەوە جگە لە ئەگەری دروستكردنی پردێكی بازرگانی گەورە لە نێوان ڕووسیا و چین و ئێران لەگەڵ كۆمەڵێك وڵاتی هاوپەیمانیان، بۆیە ئەمریكا نایەوێت لەوە زیاتر فشار لە تاران بكات، ئەوەش وای كردووە لە ئێستادا چاوپۆشی لە هەناردەی نەوت و گازی ئێران دەكرێت بۆ دەرەوە لەكاتێكدا ئەو وڵاتە بە پێی گەمارۆكانی ئەمریكا بۆی نییە ئەو بەرهەمانە بفرۆشێت، بەدڵنیایی فرۆشتنی گاز و نەوت كاریگەری ئەرێنی لەسەر ئابووری ئێران دروستكردووە، لە ئێستادا بەتایبەتی گرانبوونی نرخی نەوت و گاز سوودی بۆ تاران چەند هێندە زیاد كردووە(15).
لێكەوتەكانی جەنگەكە لەسەر زیندووكردنەوەی ڕێكەوتنی ناوەكی
لەگەڵ ئەوەی ئێران چاوی لە زیندووكردنەوەی ڕێكەوتنی ناوەكی بوو لە ڕێگەی دانوستانەكانی ڤییەنناوە، بەڵام هەڵگیرسانی جەنگی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا خەریكە مەلەفی ڕێكەوتنی ناوەكی و دانوستانەكانی ڤییەننا لەبیر ئەمریكا و وڵاتانی ئەورووپا دەباتەوە، لەڕاستیدا ئێستا جیهان لە بەردەم هەڵگیرسانی جەنگێكی گەورەی جیهانییدایە بەهۆكاری هێرشەكانی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا، بۆیە مەترسی ئەوە دروستبووە لە ئەگەری بەردەوامی جەنگەكە و بەشدارینەكردنی نوێنەری ڕووسیا لە دانوستانەكانی ڤییەننا ئەو ڕێكەوتنە هەروا بە هەڵپەسێردراوی بمێنێتەوە، بەشێك لە چاودێران گەڕانەوەی دیبلۆماتكاری باڵای ئێران لە دانوستانەكانی ڤییەننا عەلی باقری كنی بۆ تاران وا لێكدەدەنەوە كە پەیوەندی بە هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە هەیە، تەنانەت مەترسی ئەوەش هەیە كە بەم نزیكانە نەگەڕێتەوە بۆ گفتوگۆكانی تایبەت بە بەرنامە ناوەكییەكەی وڵاتەكەی، ئەوەش ڕەنگە ببێتە مایەی دواخستنی دانوستانەكان(16)، ئەوەی ئێستا ڕوودەدات لە نێوان ڕووسیا ئۆكرانیا چاودێران وا لێكی دەدەنەوە ئەوە ململانێی نێوان ڕووسیایە لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتە هاوپەیمانەكانی لە ئەورووپا، هەڵكشانی ململانێ و ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و ڕووسیا لەكاتێكدایە كە هەموو لایەك چاوەڕێی ئەوە بوون جارێكی دیكە ڕێكەوتنی ناوەكی زیندوو بكرێتەوە لەڕێگەی دانوستانەكانی ڤییەنناوە، كە لە ئێستادا لە دەورەی هەشتەمی كۆبوونەوەكانیان بوون سەبارەت بەو بابەتە، جگە لەوەش ولایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا لە فشارەكانی خۆی بەردەوام بوو لەسەر هەریەكە لە ڕووسیا و چین بۆ ئەوەی ئێران ناچار بكەن بچێتە ژێر باری خاڵەكانی كە دەیانەوێت لە ڕێكەوتنەكەدا جێگیری بكەن، لایەنی ئەمەریكی گرەوی لەسەر ئەوەبوو لە ڕێگەی بەكارهێنانی ڕووسیا و چینەوە ئێران ناچار بە خاڵەكانی ناو ڕێكەوتنەكە بكات، بۆ ئەو مەبەستەش داوای لە نوێنەرانی ئەو دوو وڵاتە كرد كە ئەندامی ناو دانوستاندنەكانن بۆ ئەوەی بەردەوامی بدەن بە گفتوگۆكانی تایبەت بە ڕێكەوتنە ناوەكیەكە، نابێت ئەوەش نادیدە بگیرێت كەلە ڕابردوودا ڕووسیا پێی خۆش نەبووە ئێران لە وڵاتانی ڕۆژئاوا نزیك ببێتەوە، بۆیە بەردەوام هەوڵیداوە لەمپەر لەبەردەم ڕێكەوتنەكەدا دروست بكات، تەنانەت بەر لە ڕێكەوتنی ناوەكی لەسەردەمی ئیدارەی ئۆباما كە ئێران و وڵاتانی پێنج كۆ یەك نزیك كەوتبوونەوە لە ڕێكەوتن وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سێرگی لاڤرۆڤ سەبارەت بە داگیركردنی قرم هەڕەشەی ئەوەی لە ولایەتە یەكگرتووەكان كرد كە لە ئەگەری دەستوەردانیان لەو مەلەفە ئەوانیش تۆڵەی خۆیان لە ڕێكەوتنی تایبەت بە مەلەفی بەرنامە ناوەكییەكەی ئێران دەكەنەوە، ئەوەش بەمانای ئەوە هات كە ڕووسیا نیگەرانە و ڕازی نییە بە شێوازی ئەنجامدانی ڕێكەوتنەكە.
لە ئێستادا كە باس لەوە دەكرێت تاران و واشنتۆن نزیكبوونەتەوە لە زیندووكردنەوەی ڕێكەوتنەكەی نێوانیان، بەتایبەتیش دوای ئەوەی عەلی خامنەیی ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ڕەزامەندی لەسەر ئەو ڕێكەوتنە پیشاندا، پرسیاری جدی لەسەر ئەوە كە ئایا تێكچوونی پەیوەندیەكانی ڕووسیا و ئۆكرانیا و هێرشەكانی مۆسكۆ بۆ سەر كیێڤ كاریگەریی دەبێت لەسەر دانوستانەكانی ڤییەننای تایبەت بە ڕێكەوتنی ناوەكی ئێران و ئەمریكا، ڕەنگە مۆسكۆ ململانێكانی لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی ئەورووپا پاڵی پێوە بنێت ڕوو لە ئێران بكات، بەو شێوەیەش تاران بەهۆكاری پەیوەندییە سیاسی، سەربازی و ئابووریەكانییەوە بە مۆسكۆ ئەو هەلە بقۆزێتەوە بۆ زیاتر بەهێزبوونی، ئەوە جگە لەوەی كەلە ئێستادا حكومەتی ئێران لە لایەن باڵی ئوسوڵیەكانەوە بەڕێوە دەبرێت بەسەرۆكایەتی ئیبراهیمی ڕەئیسی، ئەمانە زیاتر مەیلیان بۆ ئەوەیە وڵاتەكەیان دوور بخەنەوە لەبەرەی ئەمریكا و وڵاتانی ئەورووپاو دەیانەوێت ڕوو لە ڕووسیا و چین بكەن، ئەوەش وا دەكات لە ئێستادا ئێران سەبارەت بەڕێكەوتنی ناوەكی و دانوستانەكانی ڤییەننا زۆر جدی نەبێت، ئەو مەترسیەش چەندینجار لەلایەن وڵاتانی ئەورووپی و ئیسرائیلەوە ڕاگەیەندراوە كە باس لەوە دەكەن تاران یاری بە كات دەكات لە بەرژەوەندی خۆی، دەیەوێت لەڕێگەی درێژكردنەوەی دانوستانەكانەوە ئامانجە ستراتیجیەكانی خۆی بپێكێت، ئەو هەڵوێستەی تاران وڵاتانی ئەورووپای نیگەران كردووە، تەنانەت نوێنەری ئەڵمانیا و فەرەنسا لە دانوستانەكانی ڤییەننا باسیان لە مەترسی درێژەكێشانی دانوستانەكان كرد و ڕایانگەیاند ئەوان لەوە زیاتر ناتوانن چاوەڕێی دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان بكەن و دەبێت هەرچی زووە كۆتایی بە بابەتی گفتوۆگی تایبەت بە بەرنامەی ناوەكی ئێران بهێنرێت، جگە لەوەش حكومەتی ئیسرائیل چەندینجار مەترسی ئەوەی خستۆتە ڕوو كە تاران دەیەوێت ماوەی پێویست وەربگرێت تا بتوانێت وردەوردە ببێتە خاوەن چەكی ناوەكی و ئەوەش بەلای وڵاتەكەیەوە هێڵی سوورە، بۆیە هۆشداری ئەوەی داوە بە وڵاتانی بەشدار لە ڕێكەوتنەك، كە دەبێت زۆر بە وریایی مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكەن، بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە دەستی نەگات بە چەكی ناوەكی، بەبڕوای ئیسرائیل لە ئێستادا ئێران زۆر نزیكبووەتەوە لە بەدەستهێنانی ئەو چەكە و ئەوەش مەترسی لەسەر تەواوی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دروست دەكات(17).
لە ئێستادا ئێران زۆر پێویستی بەوەیە ڕێكەوتنی ناوەكی زیندوو بكاتەوە بۆ ئەوەی سزا ئابوورییەكانی ئەمریكای لەسەر هەڵبگیرێت، تا لەڕێگەیەوە بتوانێت پەیوەندییە ئابوورییەكانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە و ڕووسیا چین گرێبداتەوە، هەرچەندە سزا ئابوورییەكانی ئەمریكا كاریگەریی گەورەی نەبووە لەسەر پەیوەندییەكانی ڕووسیا و ئێران، تەنانەت ڕووسیا ئەوەی قۆستۆتەوە تا لەو ڕێگەیەوە ئێران زیاتر بەلای خۆیدا كێش بكات، بەمانایەكی دیكە ڕووسیا نایەوێت ئێران جارێكی دیكە بگەرێتەوە بۆ ڕێكەوتنەكە، چونكە بەم شێوەیە باشتر دەتوانێت بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی بپارێزێت، لەلایەكی دیكەشەوە هەڵكردنی گڵۆپی سەوزی ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی بۆ زیندووكردنەوەی ڕێكەوتنەكە بەمانای ئەوە دێت تاران خۆی یەكلایی كردۆتەوە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە لەگەڵ ئەمریكا بگەڕێتەوە بۆ ناو ڕێكەوتنەكە، ڕەنگە ئاڵۆزییەكانی ئۆكرانیاش چانسێكی باشتر بدات بە ئێران تابتوانێت ئەجێنداكانی خۆی لە ڕێكەوتنەكەدا بچەسپێنێت، بەهۆكاری ئەوەی تێكچوونی پەیوەندییەكانی ڕووسیا و ئەمریكا و وڵاتانی ئەورووپا هۆكاریك دەبێت بۆ ئەوەی ئەمریكا نەرمی زیاتر بنوێنێت بەرامبەر بە ئێران، چونكە لەئێستادا بەهۆكاری ئاڵۆزییەكان وڵاتانی ئەورووپا زۆر پێویستیان بەگازی سروشتی ئێرانە بۆ ئەوەی پێداویستییە ناوخۆییەكانی خۆیانی پێ پڕبكەنەوە و جێگەی ئەو گازە بگرێتەوە كە لە لایەن ڕووسیاوە بۆیان دابین دەكرا، بەمەش ئێران دەتوانێت دوو ئامانج بپێكێت، یەكەمیان فرۆشتنی گازەكەی و باشبوونی بارودۆخی ئابووری لە ئەنجامی دەستكەوتنی پارە. دووەمیش پڕكردنەوەی پێداویستی وڵاتانی ئەورووپا بە گازی سروشتی وڵاتەكەی، ئەوە وا دەكات پێگەی ئێران لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی گەورەتر بێت(18).
لێكەوتەكانی جەنگەكە لەسەر پەیوەندییە سەربازییەكانی ڕووسیا و ئێران
بەهۆكاری ئەوەی جەنگی ڕووسیا و ئۆكرانیا درێژەی كێشا، بە شێك لە سەرچاوەكانی هەواڵ باس لەوە دەكەن لە ئێستادا ڕووسیا پێویستی بە هاوكاری سەربازیی هەیە بەتایبەتی لەبواری تەكنەلۆجیای فڕۆكەی بێفڕۆكەوان، یەكلایی نەكردنەوەی شەڕەكە لە بەرژەوەندی ڕووسیا و سەرنەكەوتنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ڕووسی ڕەنگە ئەو وڵاتە ناچار بكات بۆ ئەوەی پەنا بۆ ئێران ببات بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی كە بۆی دروستبووە لەو بوارەدا، بەڵام تا ئێستا ئەوە بەتەواوەتی پشتڕاست نەكراوەتەوە، كە ڕووسیا ئەو بابەتەی لەگەڵ ئێراندا خستۆتە سەر مێزی گفتوگۆ یاخودنا؟(19)، لای خۆشیەوە لە چاوپێكەوتنێكی ڕۆژنامەوانیدا وەزیری دەرەوەی ئێران ئاماژەی بەوە كرد كە وڵاتەكەی لە چەندین بواری جیاوازدا هاوكاری و هەماهەنگی هەیە لەگەڵ ڕووسیا، بەتایبەتی بواری بەرگری، بەڵام ئەوەی لە ئێستادا باس دەكرێت دوورە لە ڕاستییەوە، بەپێی هەواڵی ئاژانسەكانی ئەمریكا، ئێران و ڕووسیا سەرقاڵی ڕێكەوتنێكی سەربازین سەبارەت بە فرۆشتنی ژمارەیەكی زۆر فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە ڕووسیا، سەرچاوە ئەمریكیەكە ئاماژەی بەوەش كردووە كە لەمانگی شەش و حەوتی ئەمساڵدا تیمێكی ڕووسی سەردانی ئێرانیان كردووە بۆ ئەوەی مەشق و ڕاهێنان لەسەر شێوازی بەكارهێنانی ئەو فڕۆكە ئێرانیانە بكەن، سەبارەت بە بابەتی فرۆشتنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێرانی بە ڕووسیا وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ئەو هەواڵانەی بەدرۆخستەوە و ڕایگەیاند، وڵاتەكەی لەچەندین بواری جیاوازدا بەتایبتەی لەبواری تەكنەلۆجیای پیشكەوتوو لەگەڵ ڕووسیادا هاوكاری و هەماهەنگی هەیە لەنێوانیاندا، ئەو پەیوەندییانەی نێوان ئێران و ڕووسیاش دەگەڕێتەوە بۆ پێش سەرهەڵدانی جەنگی ڕووسیا و ئۆكرانیا، دوای هەڵگیرسانی جەنگەكەش هیچ جۆرە ڕێكەوتنێكی نوێ نەكراوە لەبواری سەربازیدا(20).
سەرباری ئەوەی ئێرانییەكان ئەوەیان ڕەتكردەوە كە وڵاتەكەیان لەگەڵ ڕووسیا ڕێكەوتنی فرۆشتنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی كردبێت لەگەڵ ڕووسیا، ڕاوێژكارێكی سەرۆكی ڕووسیا بەناوی یوری ئوشاكۆف ئەوەی دووپات كردەوە كە سەرۆكی ڕووسیا بەهیچ شێوەیەك ڕێكەوتنێكی لەو جۆرەی لەگەڵ ئێران نەكردوە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا سەرچاوەكانی هەواڵ بەگەرمی باس لە ڕێكەوتنی ئێران و ڕووسیا دەكەن سەبارەت بەو بابەتە، چونكە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا نیج برایس ڕایگەیاند لە ئەگەری ڕێكەوتنی لەو جۆرە لە نێوان ڕووسیا و ئێران ئەوا وڵاتەكەی سزای زیاتر دەخاتە سەر ئێران(21).
جەختكردنەوەی ئەمریكا لەسەر بابەتی گواستنەوەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێران بۆ ڕووسیا ئێرانی ناچار كرد بەشێوەیەكی فەرمی ئەو بابەتە نكۆڵی لێبكات، بۆ ئەو مەبەستە وەزیری دەرەوەی ئێران لەڕێگەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنییەوە لەگەڵ هاوتا ئۆكرانییەكەی ئەو وڵاتەی لەوە دڵنیاكردەوە كە هیچ جۆرە ڕێكەوتنێكی لەو جۆرە لە نێوان تاران و مۆسكۆدا نییە، ئەوەش لە لایەن دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە باس دەكرێت تەنها پڕوپاگەندەیەو دوورە لەڕاستیەوە(22).
دەنگۆی فرۆشتنی گواستنەوەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێران بە ڕووسیا دوای ئەوەهات كە ڕاوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا جیك سولفیان، باسی لەوە كرد كە لە ڕێگەی چەند زانیارییەكی هەواڵگری نهێنیەوە، ئەوەی پێگەشتووە كە ئێران لە پلانیدایە سەدان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی وڵاتەكەی بگوازێتەوە بۆ ڕووسیا بۆ ئەوەی لە شەڕی دژ بە ئۆكرانیا بەكاری بهێنێت(23)، جگە لەوەش لەڕێگەی مانگە دەستكردەكانەوە چەند وێنەیەكیان دەستكەوتووە، كە ئەوە دەردەخات وەفدێكی سەربازیی ڕووسی سەردانی بنكەیەكی سەربازیی ئێرانیان كردووە، هەموو ئەوانە دەرخەری ئەوەن كە تاران و مۆسكۆ سەرقاڵی ڕێكەوتنێكن سەبارەت بە فرۆشتنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێران بە ڕووسیا(24).
ئەنجام
– ڕووسیا لەهێرشی سەر ئۆكرانیا تا دەستەبەركردنی ئەو ئامانجانەی كە لە پێناویدا شەڕەكەی هەڵگیرساندووە كۆتایی بە هێرشەكانی بۆ سەر ئۆكرانیا ناهێنێت، ئەو پەیامەشی لەسەر زاری گەورە بەرپرسانی وڵاتەكەیەوە چەندینجار بەگوێی بەرپرسانی وڵاتان و كەناڵەكانی ڕاگەیاندنیشی داوە، بۆیە لە ئەگەری بەردەوامی و سووربوونی ئۆكرانیا لەسەر هەڵوێستەكانی پێشووی ئەوا ڕووسیا تا لەناوبردنی دەسەڵات و دامەزراندنی حكومەتێكی لایەنگری خۆی بەردەوام دەبێت، لەگەڵ ئەوەی بەردەوامی هێرشەكان زیانی دەیان ملیار دۆلار بە ئابووری وڵاتەكەی دەگەیەنێت.
– وڵاتانی ئەورووپا و ئەمریكاش كە خۆیان بە دۆستی ئۆكرانیا دەزانن توانای ئەوەیان نییە ڕاستەخۆ بەشداری بكەن لە بەرگریكردن لە هێرشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا، بەردەوامی هێرشەكان و داگیركردنی شار و شارۆچكەكانی ئەو وڵاتە لە لایەن ڕووسیاوە سەلمێنەری ئەو ڕاستییەن، ئەوەی وا دەكات ئەم وڵاتانە دەستەوەستان بن لە ئاست هێرشەكانی ڕووسیا ئەوەیە، كە مۆسكۆ وڵاتێكی خاوەن چەكی ناوەكییە بۆیە وڵاتانی زلهێزی جیهان نایانەوێت ڕووبەڕووی وڵاتێك ببنەوە كە خاوەن چەكی ناوەكییە، چونكە ترسی هەڵگیرسانی جەنگی ناوەكییان هەیە كە ڕەنگە بەتەواوی جیهان لەناوبەرێت، بۆیە شێوازی ڕووبەڕووبوونەوەكانیان لە ئاستی سەربازییەوە گۆڕی بۆ سەپاندنی سزای ئابووریی، ئەوەش تا ئێستا نەیتوانیوە ڕووسیا پاشگەزبكاتەوە لە هێرشەكانی بۆ سەر ئۆكرانیا.
– بەردەوامی جەنگەكە تەنگەژەی ئابووری گەورەی دروستكردووە، نرخی شتومەك و بەتایبەتی سووتەمەنی زۆر بەرزكردۆتەوە، ئەوەش كاریگەریی گەورەی لەسەر وڵاتانی جیهان كردووە بەجۆرێك لە ئێستادا بازاڕە جیهانییەكان پێویستیان بە سووتەمەنی ئێران هەیە كە ئەو پێداویستیانەیان بۆ پڕبكاتەوە، ڕەنگە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی چاوپۆشی بكەن لە هەناردەی نەوت و گازی سروشتی ئێران بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی بازاڕەكانی جیهان، ئەوەش كاریگەریی ئەرێنی دەبێت لەسەر ئابووریی ئێران، جگە لەوەش ڕەنگە بۆ ئەوەی ئێران نەچێتە بەرەی ڕووسیاوە ئاسانكاری زیاتر بكرێت و دانوستانەكانی ڤییەنایی تایبەت بە بەرنامە ناوەكییەكەی ئێران گەرموگوڕتر بكرێت، بەڵام ئەوەش نادیدە ناگیرێت كە لە ئێستادا بەهۆكاری هەڵگیرسانی جەنگەكەوە چاوەكان زیاتر لەسەر جەنگەكەن نەك ڕێكەوتنە ناوەكییەكە.
سەرچاوەكان
1- ايلي يوسف: المسألة الأوكرانية» معضلة ڕوسيا في علاقاتها بأميركا والغرب المواجهة العسكرية ليست في حسابات بايدن… وتكرار سياسات أوباما وترمب ليس وارداً, لەماڵپەڕی https://aawsat.com/home، لەبەرواری 18 ديسمبر 2021 مـ ڕقم العدد [ 15726] بڵاوكراوەتەوە.
2- بابەتێكە بەناونیشانی : معضلة أوكرانيا.. عقود من التجاذب بين الغرب و روسيا، لەماڵپەڕی https://www.alarabiya.net/، لەبەرواری 23/2/2022 بڵاوكراوەتەوە.
3- – بابەتێكە بەناونیشانی : طبول الحرب تُقرع.. لماذا يريد بوتين غزو أوكرانيا؟، لەماڵپەڕی https://www.aljazeera.net/، بەرواری سەردان 3/3/2022.
4- بول كیربی: ڕوسيا وأوكرانيا: لماذا دخلت القوات الروسية إلى أراضي جارتها الأوكرانية، وماذا يريد بوتين؟، لەماڵپەڕی https://www.bbc.com/arabic، لەبەواریری 26/فبرایر/2022 نوێكراوەتەوە و بڵاوكراوەتەوە.
5- بابەتێكە بەناونیشانی : ڕوسيا وأوكرانيا: ما سبب الأزمة بين البلدين؟، لەماڵپەڕی https://www.bbc.com/arabic< ، لەبەرواری 22/ ف برایر /2022 بڵاوكراوەتەوە.
6- بابەتێكە بەناونیشانی: ماذا يريد بوتين؟ كل ما تحتاج معرفته عن دوافع الغزو الروسي لأوكرانيا وتداعياته، لەماڵپەڕی https://arabic.cnn.com/world/article، لەبەرواری 24/ قبرایر/2022 بڵاوكراوەتەوە.
7- بابەتێكە بەناونیشانی : موقف ايران من حرب ڕوسيا على اوكرانيا ؟، لەماڵپەڕی https://www.agnaden.net/، لەبەرواری 24/شباط/2022 بڵاوكراوەتەوە.
8– بابەتێكە بەناونیشانی : محور ڕوسي-صيني-إيراني وما خفي أعظم.. ماذا لو انتصر بوتين على الغرب في أوكرانيا؟، لەماڵپەڕی https://arabicpost.net/، لەبەرواری 25/2/2022 بڵاوكراوەتەوە.
9- بابەتێكە بەناونیشانی : إيران: حرب أوكرانيا نجمت عن استفزاز حلف الأطلسي، لەماڵپەڕی https://aawsat.com/home/article، لەبەرواری 24/2/2022 بڵاوكراوەتەوە.
10- بابەتێكە بەناونیشانی : سخنرانی تلویزیونی ڕهبر انقلاب به مناسبت عید مبعث، لەماڵپەڕی https://farsi.khamenei.ir/، لەبەرواری 1/3/2022 بڵاوكراوەتەوە.
11- بابەتێكە بەناونیشانی : ڕوزنامه‌های تهران درباره جنگ اوکراین؛ جدال بین حامیان پوتین و مخالفان تهاجم، لەماڵپەڕی https://www.bbc.com/persian، لەبەرواری 24/2/2022 بڵاوكراوەتەوە.
12- – كیوان حسینی: بحران اوکراین چه معنایی برای ایران دارد؟، لەماڵپەڕی https://www.bbc.com/persian، لەبەرواری 24/2/2022 بڵاوكراوەتەوە.
13- انا بورتشفسكایا: هل ستؤثر المواجهة في أوكرانيا على المحادثات النووية مع إيران؟ لەماڵپەڕی https://www.washingtoninstitute.org/ar، لەبەرواری 11/ینایر/2022 بڵاوكراوەتەوە.
14- بابەنتێكە بەناونیشانی : الهجوم الروسي على أوكرانيا وتداعياته على الخليج وإيران، لەماڵپەڕی https://rasanah-iiis.org/، لەبەرواری 24/2/2022 بڵاوكراوەتەوە.
15- بابەتێكە بەناونیشانی: الغزو الروسي لأوكرانيا ـ هل يسرع أم يعقد مفاوضات نووي إيران؟، لەماڵپەڕی https://www.dw.com/ar، لەبەرواری 2/3/2022 بڵاوكراوەتەوە.
16- ایلی یویف: الأزمة الأوكرانية تخيّم على محادثات فيينا، لەماڵپەڕی https://aawsat.com/home، لە بەوراری 26 فبراير 2022 مـ ڕقم العدد [ 15796.
17- هدی ڕؤوف: تداعيات الصراع الروسي – الغربي في أوكرانيا على الملف الإيراني، لەماڵپەڕی https://www.independentarabia.com/، لەبەرواری 29/ینایر/2022 بڵاوكراوەتەوە.
18- بابەتێكە بەناونیشانی : الحرب على أوكرانيا تلقي بظلالها على مفاوضات الاتفاق النوو، لەماڵپەڕی https://alquds.com/، بڵاوكراوەتەوە، بەرواری سەردان 1/3/2022.
19- صالح حسن: المسيرات الإيرانية.. هل تسرع وتيرة “انتصارات” الجيش الروسي؟، لەماڵپەڕی https://al-ain.com/article/، لەبەرواری 23/7/2022 بڵاوكراوەتەوە.
20- بابەتێكە بەناونیشانی: طهران تنفي بيعها مسيّرات لموسكو.. والخارجية الروسية: تضليل أميركي، لەماڵپەڕی https://www.almayadeen.net/news/politics/، لە بەرواری 13/7/2022 بڵاوكراوەتەوە.
21- فهیم الصورانی: طائرات مسيرة إيرانية إلى ڕوسيا.. خبراء يتساءلون: لماذا المسموح لكييف ممنوع على موسكو؟، لەماڵپەڕی https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/7/24/، لەبەروای 24/7/2022 بڵاوكراوەتەوە.
22- بابەتێكە بەناونیشانی : طائرات مسيرة من طهران إلى موسكو، لەماڵپەڕی https://www.independentarabia.com/node لەبەروای 12/اغسطس/2022 بڵاوكراوەتەوە.
23بابەتێكە بەناونیشانی : بعد معلومات أمريكية… هل ستزود إيران ڕوسيا بطائرات بدون طيار في حربها على أوكرانيا؟، لەماڵپەڕی https://www.france24.com/ar لەبەرواری 20/7/2022بڵاوكراوەتەوە.
24- فرزین ندیمی: الطائرات الإيرانية المسيّرة إلى ڕوسيا: القدرات والقيود، لەماڵپەڕیhttps://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/، لەبەرواری 1/ اغسطس/2022 بڵاوكراوەتەوە.
وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٥)، ساڵی دووەم، تشرینی یەكەمی 2022