كوردی
پێکەوەژیانی ئایینی لە کوردستان ئاڵنگاری و دەرفەتی بەهێزکردن
ئامادەكردنی: ئایینناسی
هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ته‌واو هارمۆنی و له‌یه‌كچوو له ئاستی جیهانیدا بوونی نییه، هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان به‌پێی تایبه‌تمه‌ندی خۆیان چه‌ندین زمان و کولتوور و ئایینی جیاوازیان له‌خۆگرتووه، هه‌ڵبه‌ته بوونی جیاوازی دیارده‌یه‌كی ئاسایی سروشتییە، به‌ڵام ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام جێیگه‌ی نیگه‌رانییه چۆنێتی ئیداره‌دانی ئه‌و جیاوازیانه‌یه، هه‌ڵبەت جیاوازییه‌كان هه‌رچۆنێك بن، نابێت بگەنه ئه‌وه‌ی لایه‌نێك، یان کولتوورێك، یان ئایینێك هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی ئه‌وی دیكه بدات، له به‌رامبه‌ر چه‌مكی زاڵبوون و سڕینه‌وه، چه‌مكێكی میانڕه‌ومان هه‌یه، ئه‌ویش (پێكه‌وه‌ژیانه)، ئه‌م چه‌مكه كار ده‌كات له‌سه‌ر بواردان به ژیان، ئارامی، یه‌كترقبووڵكردن، ته‌وه‌ری ئه‌مجاره‌ی ئایینناسی قسه‌كردنه له‌سه‌ر چه‌مكی پێكه‌وه‌ژیانی ئایینی و ڕه‌هه‌ند و لێكه‌وته و ئاسته‌نگه‌كانی له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانی به‌میوانداری به‌رێزان حاكم قاسم كە وەك چالاكوانێك ماوەی چەندین ساڵە كار لەسەر پێكەوەژیانی ئایینی دەكات و دكتۆر جوتیار نەریمان توێژەر.
سه‌ره‌تا حاكم قاسم له‌باره‌ی پێكه‌وژیانی ئایینی له كوردستان ڕوشنایی خسته‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م واقیعی پێکەوەژیانە لە کوردستاندا تا ئەندازەیەك باشە، بەڵام دەبێت باشتر بکرێت، دەبێت خاڵه نەرێنییەکان دەستنیشان بكه‌ین بۆ ئەوەی بتوانین بناغه‌یه‌كی كۆنكرێتی بۆ دابنێن، ئەو دەڵێت: ئێمە لە زۆر کۆڕ و کۆبوونەوەدا قسه له‌سه‌ر ئه‌م پرسه ده‌كه‌ین، گرووپێکی ئایینیشمان هەیە و جارجار گفتوگۆی چڕ له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه ده‌كه‌ین، ئێمە نابێت هەمیشە به باشی باسی خۆمان بكه‌ین، ڕاسته لە کوردستاندا كۆمه‌ڵێك ئایین پێكه‌وه دەژین، تا ئێستا سوپاس بۆ خوا هیچ شتێكی وه‌ها ڕووینه‌داوه، به‌تایبه‌تیش لەزۆنی سلێمانی واقیعی پێکەوەژیان زۆر باشترە، ڕاسته هه‌ندێكجار وەکو بە عەرەبی دەڵێن (فوقاعە)یەک دەردەچێت، به‌تایبه‌تی پێش ماوەیەك لە ناوچه‌ی شنگال بابه‌تی سووتاندنی مزگەوتێك هاته‌كایه‌وه، ئەو مزگەوتە له 2014 باره‌گای داعش بوو، مزگەوتی ڕەحمان لە سه‌ره‌تای شنگالە، کە فڕۆكه لێیدا بەشێکی ڕووخا، ماوه‌یه‌كه لایەنێك هەیە ئیش لەسەر شنگال ده‌كات بۆ ئەوەی بارودۆخی ئه‌و ناوچه‌یه تێک بدات، دواتر کۆمەڵێک خەڵک گەڕاونەوە، هه‌ندێك لەوانە دەستیان لەگەڵ داعش تێكه‌ڵ كردبوو، بە هەماهەنگی لەگەڵ سوپا لە موسڵ و بە بێ ئاگاداری پارێزگار گەڕاندویاننەوە، لەبەر دەرگای ئەو مزگەوتە کۆبوونەته‌وە، بە دروشمی زۆر توندڕەو و ناخۆش، یەکێک لەوانه‌ی کە لەنێو ئەو کەسانەدا بوون، ئافرەتێکی ئێزدی دەستنیشانی کرد، کە ئه‌و كه‌سه کاتی خۆی لە ناو داعشدا دەستدرێژی کردووەتە سەری، کۆمەڵێك گەنجیش كه دڵگەرم بوون، بەرد و شتیان هەڵدا، هه‌ندێك هه‌وڵیان ده‌دا كه بارودۆخەکە زیاتر به‌ره‌و ئاڵۆزی به‌رن و تۆمه‌ت بۆ ئێزدییه‌كان دروست بكه‌ن و بلێن مزگه‌وته‌كه‌یان سووتاندووه، به‌ڵام سووتاندن نییه و شتی وا له دونیا نه‌بووه، بۆیه ئاماژه‌م به‌م نموونەیە كرد بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین زیاتر پارێزگاری لە خۆمان بکەین، له‌و كاته‌دا مجێوری مەزاری شەرەفەدین كۆنگره‌یه‌كی ڕۆژنامه‌وانی لەناو مزگەوتەكه‌دا کرد، وتیان هه‌رگیز ئەم مزگەوتە نەسووتاوە، مەبەستم ئه‌وه‌یه بڵێم ئێمە کۆمەڵێک كه‌موكورتیمان هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێکەوەژیان تا ڕاده‌یه‌كی باش دڵخۆشکەره، هێشتا كه‌سانێك زۆر خه‌مخۆری پێگه‌وه‌ژیانن، وه‌كو ئێوه و ناوه‌نده‌كه‌تان لەگەڵ ئەوەن پێکهاتەکانی کوردستان پێكه‌وه بن و کۆمەڵگەیەكی ئاوەدان و ڕه‌نگاوڕه‌نگمان هه‌بێت.
له‌باره‌ی كه‌موكورتی و چاره‌سه‌رییه‌كانی پێكه‌وه‌ژیان له هه‌رێمی كوردستان، حاكم قاسم به‌وردی ئاماژه‌ی به‌وه كرد كه هه‌ندێك كه‌موكورتیمان هه‌یه له واقیعی پێکەوەژیان له هه‌رێمی كوردسنان، یه‌كێك له‌وانه میدیایه‌كی باش و چالاكمان پێویسته، میدیایەكی ئاڕاسته‌كراومان هەبێت، بنه‌مای هه‌موو جه‌نگه‌كان به جه‌نگه جیهانیه‌كانیشه‌وه، میدیا بووە، هەموو شتێكی باشیش دواجار ڕێگه‌خۆشكه‌ر بۆی هه‌ر میدیا بووه، بۆیه میدیایەکی باش و ئاڕاسته‌كراومان ده‌وێت كه بەرەو پێکەوەژیان بڕوات.
خاڵی دووەم، كه‌موكورتیمان هەیە لە پرۆگرامی خوێندن، پرۆگرامه‌كان دەبێت لەجیاتی گێڕانه‌وه‌ی جه‌نگێكی مێژوویی وه‌كو (فڵان، یان فڵان)، ده‌بێت پرۆگرامێك بێت پابه‌ند بە یاسای مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی، پابه‌ند بە هه‌ڵوێستی نەتەوەیی خۆمان، پابه‌ند بە دیدگای خێرخوازی، منداڵەکانی خۆمان فێر بکەین به‌ره‌و فراوانكردنی کولتووری پێکەوەژیان، چونكه منداڵ وەکو کاغەزی سپی وایه، دەتوانین هەموو شتێکی لەسەر بنووسین، وەکو هەویرە کە دەتەوێت چی لێ دروست بکەیت.
خاڵی سێیه‌م و گرنگ، خێزانە، هه‌میشه وتوومە ده‌بێت هه‌ریەک لە خۆمان و لە خێزانی خۆمانه‌وه دەست پێ بکەین، بنه‌مای کۆمەڵگە خێزانە، ئەگەر من، یان جەنابتان منداڵی خۆمان فێر کرد لەسەر بناغەیەک بێت به‌رامبه‌ری خۆی لە چ ئایینێک بێت دواجار مروڤه، وەکو ئه‌و وته‌یهی عەلی بن ئەبی تاڵب دەڵێت: (أما نظیرك فی الخلق أو أخوک فی الدین)، ئەگەر لەسەر ئەو بنه‌مایه فێر بكرێن كه ئەم مروڤه به‌رامبه‌ره‌كه‌ی مروڤه، ئایین ڕێکخستن دەکات، هەر ئایینێک ئەگەر بە عیبادەتی خوا دەست پێ بکەیت، هەموویان هاوبه‌شن، بە ناوی خوا هەموویان هاوبەشن، بەڵام لە شوێنێک ڕێكخستنێكمان هەیە، هەر پێغەمبەرێک هاتووە ئەو ئایینەی ڕێكخستووە، کتێبی خۆی هەیە، پیرۆزه لە لای هەموومان، قسە و دابونەریت و دەق لە ئایینەکەی خۆی هەیە، دەبێت ئێمە منداڵەکانی خۆمان فێر بکەین ڕێز لەوە بگرن، ڕێز لە به‌رامبه‌ر بگرن، وه‌ها حساب بکەن مرۆڤێكه وەک خۆیەتی، ئایین بۆ خودایە.
حاكم قاسم باسی له‌وه‌ش كرد كه یاسا بابه‌تێكی گرنگه له پرسی پێگه‌وه‌ژیان، دەبێت خۆمان و منداڵەکانمان فێر بکەین، لە هەر وڵاتێک بژین و بۆ هەر وڵاتێک بڕۆین، لە ناو وڵاتی خۆشماندا پابەند بین بە یاساوه، هەر کاتێک ئێمە پابەند بووین بە یاسا، سەلامەت دەبین، ئەگەر هاتوو ئێمە پابەند بووین بە یاسا، ڕێزمان لێگرت، ئه‌وكات له ڕرێگه‌ی یاساوه ڕێز لە به‌رامبه‌ره‌كانیشمان ده‌گرین، ئەو کاتە ده‌توانین بڵێین ئێمە کۆمەڵگەیەکی تەندروستمان ئاوەدان کردووه، ئەو کاتە کەسێکمان دروست کرد دەتوانێت سه‌ركردایه‌تی بکات.
لایەکی تری گرنگیش كه ده‌بێت ئاماژه‌ی پێ بده‌ین و به‌شێكه له كه‌موكورتییه‌كانی پێكه‌وەژیان، بریتییه له‌وه‌ی كه ئێمە کۆمەڵگەی ڕۆژهه‌ڵاتین، زوو گەرم دەبین و زوو سارد دەبینه‌وه، وەکو کوردیش سه‌ر به‌و کولتووره خۆرهه‌ڵاتییه‌ین، زوو گەرم دەبین و زوو سارد دەبینەوە، دەبێت هەوڵ بده‌ین گوتاری ئایینی، پیاوی ئایینی، گوتارێكی نەرموونیان بێت، گوتارێك دوور بێت لە ڕق و كینه، نزیک بێت لە مرۆڤایه‌تی، نزیک بێت لە یاسا، لە ئاوەدانکردنەوە، ئەو کاتە ئەو میمبەرانە ئیستیغلال دەبن و بەکاردێن بۆ ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵگا، لە جیاتی ئه‌وه لە بەرژەوەندی بیربۆچوونێكی دیاركراوبێت، ئەو کاتە دەبێت لە بەرژەوەندی کۆمەڵگەیەکی پاک بێت.
حاكم قاسم له‌باره‌ی كاریگه‌ری کولتوور و دابونه‌ریت له‌سه‌ر پێكه‌وه‌ژیان له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا، ئاماژه‌ی به‌چه‌ند نموونه‌یه‌ك كرد كه باب و باپیرانی ئێمە زۆر ساده و ساكار بوون، بۆ نموونه لە شنگال، ئەرمەن هه‌بوو کە لە سەفربەلەک فەرمان بۆ ئەرمەن هات، تورکیا قبووڵی نەکرد، ئێمە بەخێویان بکەین، حەمە شەرۆ بەڕەحمەت بێت پاشا بوو، لەگەڵ ڕیشسپی شنگال، لەگەڵ سه‌رۆك عەشیرەتی شنگال، وتیان کاکە حاڵەتێکی مرۆییه و ئێمە ناچارین یارمەتیان بدەین، به‌ڵام توركیا لەگەڵ ئەواندا، ئیبادەی ئێمەشی کرد، هه‌روه‌ها له‌ناوچه‌ی ئێمه شیعە هه‌بوو، کوردی شیعی و کوردی سوننی له نێوانماندا بووه، دوو عەشیرەتمان هەیە عەشیرەتی بەشکان، عەشیرەتی ئەلبەبەوان، هەردووکیان مەزهەبی شیعی، بەڵام کوردن، عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە هه‌بوون، واتە سوننى و شیعى، تورکمان لەگەڵ مەسیحییەکان، هەر چوار لەو شارە بچووکەدا بوون.
ده‌شڵێت، چایخانەیەکی هاوینان هه‌بوو، هه‌موو ئایینه جیاوازه‌كان له‌وێ داده‌نیشتن، زۆربەی جار جلوبەرگیشیان وه‌كو یه‌ك وابوون و لە یەکتر جیا نه‌ده‌كرانه‌وه، زۆرجار سوێندیان به پیرەكانی ئێمە ده‌خوارد، دەیانوت بە عەلی شێر، یان بە عیسا، بە نەبی مەسیح، یان ئەوانە بە هی ئێمە سوێندیان ده‌خوارد، لەبەر ئەوە کۆمەڵگەیەک بوو لە دابونەریتی خۆیان فێر ببوون پێکەوە بژین، بەڵام ئێستا و لەم قۆناغانه‌ی دواییدا، به‌تایبه‌تیش دوای به‌هێزبوونی ته‌وژمی ئیسلامی سیاسی و زیادبوونی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان، كه‌مێك دۆخه‌كه گۆڕاوه و كه‌لێنێك له‌ناو کۆمەڵگە دروستبووه كه لە به‌رژەوه‌ندی خۆیان قۆستویانه‌ته‌وه.
حاكم قاسم باسی نموونه‌ی كه‌ریمی ئه‌له‌كه-شی كرد، كه له سه‌رده‌می مه‌لیك مه‌حمود وه‌زیر بووه و مەسیحیش بوو، هەتا ئیستا مەسیحییەکانی سلێمانی زۆر جار كه لەگەڵیان داده‌نیشیت دابونه‌ریتیان هه‌روەکو خەڵکی سلێمانییە، واتا کولتوور و دابونەریتیان پاراستووە، دەبێ ئێمە بە یاسا به‌هێزتری بکەین، یاسا ده‌ڵێت: (قانون تعبیر عن الواقع السیاسی والإجتماعی والإقتصادی للمجتمع)، واقع الاجتماعی چییە؟ دابونەریتە، کولتوورە، یاسا ده‌بێت گوزارشت له‌وه بكات.
ئێمە لە دانانی یاساكاندا دەبێت به‌رده‌وام ڕەچاوی پێکەوەژیان و واقیعی کۆمەڵایەتی و کولتووری کۆمەڵگە بکەین و بیپارێزین، لەبەر ئەوەی بنه‌مایه‌كی یاساییه، هەتا ئەمڕۆ لە ئینگلتەرا دەستوری یه‌كه‌م لە جیهان دەستوورێکی عورفییە، دابونەریتی خۆیان، کولتووری خۆیان خستووەتە ناو یاسا و بەوە کۆمەڵگەی خۆیان به‌هێز کردووە، کولتووریان به یاسا پاراستووە، دەبێت ئێمەش پردێکی به‌هێزی کۆنكرێتی دروست بکەین لە نێوان یاسا و کولتووردا، لە نێوان پێکهاتەکانی کۆمەڵگا کە به‌شێكن لە کولتوور، یان کولتووری ئێمە لە هەموان پێکهاتووە، ئێمە وتمان خاڵی كۆتایی ئەو سەقامگیرییە بە یاسا جێگیر ده‌كرێت، بە فێرکردنی مندااڵانی خۆمان لەسەر پێکەوەژیان، ئێستا وڵاتێکی وەکو ئەڵمانیا بە سزادان و بەهێزی یاسا، هەروەکو سیستمێک، وەک چۆن ئۆتۆمبێلێک لەسەر ڕێگا بڕوات، هەمووی لەسەر سیستمەکە دەڕوات، لەبەر ئەوەی یاساكه به‌هێزه، ئێمە دەبێت یاسا زیاتر بەهێز بکەین، تا ئێستا ئێمە ناڵێین دژ بە یاساین، بۆ نموونە کە کامێرا دادەنێین هاوار دەکەین، کە کامێراش دانانێن بە ناڕێكی ده‌ڕۆین و ژیانی خەڵك ده‌خه‌ینه مەترسییه‌وه.
هاوكات د. جوتیار نەریمان له‌باره‌ی دیدگای گرووپە توندڕەوەکان بەرامبەر پێکەوەژیان، پێی وایە پێش هەموو شتێك بابەتی پێکەوەژیان و توندوتیژی دوو چه‌مكی بەرامبەر بە یەکن، دەبێت بە یەکەوە بیانناسین، ئەگەر بڕوانینە کۆمەڵگەی مرۆیی، لە حاڵەتی ئاساییدا مرۆڤەکان ڕەگێکی توندوتیژیان تێدایە، ڕەگی توندوتیژی لە ناو هەموو کۆمەڵ و گرووپێکدا هەیە، بەڵام توندوتیژییەکە لە ئاستێکی زۆر لاواز و کزە، واته لە سەر ئاستی کۆمەڵگە کاتێک دەڕوانیته گرووپە جیاوازەکان، کەمجار بووە گرووپێکی کۆمەڵایەتی به‌ر گرووپێکی کۆمەڵایەتی نه‌كه‌وێت، هەندێک ناو و ناتۆرە و ڕق و كینه لەو ئاستە زیاتر نییە، کاتێک ئەگەر سەرنج لە گەلان دەدەین، گەلانی غەیری خۆیانیان بە ناوێکی تا ڕادەیەک سووک و كه‌م سەیر كردووە، بۆ نموونە وشەی عەجەم لە عەرەبیدا واتا لاڵ، لەبەرئەوەی عەرەب کاتێک بۆ یەکەمجار لەگەڵ گەلێکی تری غەیری خۆیان مامەڵەیان کردووە وەکو کەسانێکی نائاسایی بە چاوێکى سووك سەیریان کردوون، ناویان ناون عەجەم. یۆنانییەکان غەیری خۆیان ناوناوە بەربەر، کە هەمان واتای هەیە. ڕووسەکانیش لەفزێکی هاوشێوەیان هەیە، غەیری خۆیان هەر وەکو لاڵ و نەزان و گێل سەیر كردووه. توندوتیژی لە سەرەتاکانیدا بەم جۆرەیە، لەڕاستیدا کاتێک مرۆڤ گرووپێکی تر دەبینێت کە لە هاوشێوەی خۆی نین، جا هاوشێوەییەکە ئایینی، کۆمەڵایەتی، یان دابونەریت، یان شکڵ و شێوە و پێست، هەر یەکێک لەمانە، یان زمان بێت، ئاسان قبووڵی ناکات، بەڵام هەرگیز هەوڵی کۆمەڵکوژی و لەناوبردنیان نادات، بەڵکو مامەڵەیان لەگەڵدا دەکات، کڕین و فرۆشتنیان لەگەڵدا دەکات، بەڵام بە هەر حاڵ بە غەیری خۆیانیان دەزانێت، بەو شێوەیە.
ده‌شڵێت، لە ناو کوردەواری خۆماندا ئەگەر سەرنج بدەین ئەم حاڵەتە توندوتیژییه سه‌ره‌تاییه هەبووە، ئێمە نابێت نکۆڵی لێبكەین، بۆ نموونە جاف و گۆران، کورد و گۆران، ئەوە هەبووە، بۆ نموونە سەیری ڕشتەی مرواری بکە، بزانە چی بە یەک دەڵێن، نوکتەیان لەسەر یەکتر كردووە، بەڵام هەرگیز نەگەیشتووەتە ئاستێك شمشێر لە یەکتر بەرز بکەنەوە، یەکتری بکوژن.
بە کورتی و پوختی دەمەوێت بگەم بەم خاڵه، توندوتیژی لە حاڵەتێکی سه‌ره‌تاییدا لەناو هەموو کۆمەڵگەیەکدا هەیە، کۆمەڵگەکە ئایینی، یان خێڵەکی، یان نەتەوەیی، یان هەر شتێک بێت، ئەم توندوتیژییە ناگاتە ئاستی یەکتر بڕین، بەڵام کەی دەگاتە ئەو ئاستە كاتێك ئەم توندوتیژییە لە لایەنی سیاسییەوە قۆزرایەوە، کورت و پوخت بابه‌ته‌كه هەر ئەوەیە و لەوە زیاتر نییە.
د. جوتيار له‌باره‌ی توندوتیژی ئایینی و پێکەوەژیانی ئایینی و گرووپە توندڕەوەکان دەڵێت، گرووپە توندڕەوەکان لەبەر ئەوەی گرووپی سیاسین بێگومان ئەو توندوتیژییە سادەیە کە لە ئاستی کۆمەڵگەدایە برەوی پێدەدەن بۆ ئاستێكی بەرزتر، بۆ نموونە تۆ لە کۆمێنتەکاندا دەیبینی، دەبینی خەڵک چۆن مامەڵە لەگەڵ دیاردەیەکی دەکەن، چی توندوتیژییەک لە کۆمێنتەکاندا دەبینىت، ئەمە هەر ئەو توندوتیژییە سه‌ره‌تاییه سادەیەیە، بەڵام گرووپەکان دەتوانن ئەمە بقۆزنەوە، کە دەڵێین گرووپەکان مەبەست تەنیا گرووپە توندڕەوەكان نییە، سیاسەت و دەوڵەتیش دەتوانێت ئەوە بکات، جارى وا هەیە سیاسەتی دەوڵەتێك دەخوازێت بۆ نموونە لە شوێنێکدا پەلاماری گرووپێک بدات، وەک دەوڵەتی عوسمانی کە بەرامبەر ئیزدییەکان کردویەتى، دێت ئەم هەستە دەجووڵێنێت.
دەوڵەتی عێراقی سەدام کاتێک دەیویست کردارێک بەرامبەر کورد بکات، سوودی لە ئەنفال بینی، بە هەرحاڵ ئەو زەمینەیەی کە هەیە دەتوانێت بیڕەخسێنێت.
سەبارەت بە دونیابینی گرووپە توندڕەوەكان، ناوبراو دەڵێت، دونیابینی گرووپە توندڕەوەکان زۆر ئاسایی و ڕوونە، ئەوان غەیری خۆیانیان قبووڵ نییە، ئەوان کۆمەڵگەیەکی یەکدەستیان دەوێت كە حاکمیەت ڕێک بە دەستی خۆیانەوە بێت، تەنیا بەو ئایدۆلۆژیایەی خۆشیان، چونکە بیرمان نەچێت بۆ نموونە داعش گرووپێکی سوننی ئیسلامییە، بەڵام ئەم گرووپە غەیری خۆی و غەیری ئەو چوارچێوە فیکرییە عەقیدەییەی خۆی، هیچ یەکێك لە گرووپەکانی تری قبووڵ نییە، تەنانەت سەلەفییە جیهادییەكانی هاوشێوەى خۆشى. زۆر ئاساییە ئەمانە کاتێک دەسەڵات بگرنە دەست تێڕوانینیان ئەوەیە کە هەموو گرووپەکانی غەیری خۆیان بسڕنه‌وه، ئێمە بینیمان لە سووریا لەگەڵ گرووپە جیهادییەکانی تری وەک (بەرەی نووسرە) و ئەوانی تر، کە تاڕادەیەك هاوشێوەى یەکن لە ڕووی عەقیدەیی و فیکر و مەنهەجی سەلەفیشیان هەر یەکشتن، بەڵام ئەوەندەی خوێن لە نێوان ئەواندا ڕژا، لە نێوان غەیری ئەوانیشدا هەر ئەوەندە ڕژا، بەو شێوەیەیە، ئێمە نموونەی گرووپی توندڕەومان لەبەر دەستدایە لە مێژوودا، بۆ نموونە گرووپە شیعەکانیش ئەگەر سەرنج بدەین لە مێژوودا، با باسی ئێستا نەکەین، باسی ڕابردوو بکەین، سەفەوییەکان کە هاتن لە ئێراندا چەند مەزهەبی شیعە هەبوو، بۆ نموونە شیعەی زەیدی هەبوو لە تەبەرستان و لە زۆر شوێن هەبوون، سوننی شافیعی هەبوو، حەنەفی شەرقی ئێران حەنەفی بوو، شیعەی دوانزە ئیمامی و شیعەی ئیسماعیلی، زەردەشتی، مەسیحی هەبوون، سەفەوییەکان کە هاتن هەر هەموویان له‌ناوبردن، ئەوە هیچ سوننەیان کۆمەڵکوژ کرد، لە قۆناغی دوومدا شیعەکانیان پاکتاو کرد، شیعەی زەیدی و شیعەی ئیسماعیلی لە ئێران نەماون، هەموویان کۆمەڵکوژ کران، شیعەش بوون، ئاوایە، سیاسەت کاتێک هاتە ناو ئایینەوە بێگومان لێکەوتەی ترسناكی هەیە.
زەردەشتییەکان، ئێستا ژمارەیەکی زۆر کەم لە ئێران ماونەوە، ئەوە شتێکی سەیرە، زەردەشتییەکان تا هاتنی سەفەوییەکانیش لە ئێراندا مابوون، لە سەردەمی سەفەوییەکاندا کۆمەڵکوژ کران، ڕاویان نان بۆ هیندستان. بە گشتی گرووپە توندڕەوەکان غەیری خۆیانیان قبووڵ نییە، بێگومان هەموو جیاوازییەک ڕەت دەکەنەوە، تەنانەت جیاوازییەکە ئەگەر لە ئاستێکی زۆر بچووکی ئیجتیهادیشدا هەبێت.
د. جوتيار باسی له‌وه‌ش كرد ئه‌گه‌ر ئێستا سەیری ئەم گرووپانە بکەین، کە لە لای خۆشمان هەن، بە نزیکەیی بوون بە گرووپی چەند کەسی، واتا ناوەکە ناوێکی گەورەیە بۆ نموونە ناوی سەلەفیەت، بەڵام سەیر دەکەیت بوون بە دەیان فیرقەی پێنج کەسی و شەش کەسی و دە کەسی، کە غەیری خۆیان هەمووی بە کافر و زەندیق دەزانن، بێگومان ئەمانە دەسەڵاتیان نییە، ئەگەر دەسەڵاتیان هەبێت حوکمی تەکفیر لە کتێبە فیقهییەکاندا زۆر مەترسیدارە، ئەوانە جێبەجێ دەکەن، ئەوە ڕوونە، موجامەلە ناکەین، حوکمی تەکفیر (ارتداد) حوکمی کوشتنە، بۆ کۆمەكوژییە، ئەوانە هەمووی جێبەجێ دەکەن، ئێمە کەسانێک دەناسین ڕۆژانە بەریاندەکەوین، کە خۆی و پێنج شەش کەسێک، ئەوانە تەنیا خۆیان بە ئەهلی قیبلە و ئیسلام دەزانن، ئەوە هیچ ئێزدی قبووڵ نییە، مەسیحی قبووڵ نییە، ئێمەی موسڵمانیشی قبووڵ نییە.
لێکەوتەکانی بیری توندڕەوی جێگەی تێڕامانە، دیارترینیان ئەوەیە کە کۆمەڵگە بەرەو پەرتەوازەبوونێکی زۆر بێ مانا دەبات، بەرەو ئاییندەیەكی زۆر مەترسیدار دەیبات، گرووپی بچووک بچووک دروست دەکات کە ئەم گرووپە بچووکانە هەموویان شەڕیانە، ئەوە نییە بڵێیت هاوپەیمانییەک هەیە لە نێوانیاندا، هەموویان لەگەڵ هەموویان شەڕیانە، ئەمە ئاژاوەیەک دروست دەکات، هەرچەندە یۆنانییەکان کاتی خۆی بڕوایان وابوو کە ئاژاوە نەزم دروست بکات، هەر ئەفسانەکەشیان وا بوو، کە دەریایەک هەبووە بە ناوی کاوەس، کاوەس واتا ئاژاوە، زیۆس لەوێوە دروست بووە، لەو کەفی دەریایەوە هاتووەتە دەرەوە، واتا نەزم لە بێ نەزمییەوە دێتە دەرەوە، جا ئەم بێ نەزمییە کەی نەزممان پێدەدات، دیار نییە. بە هەر حاڵ ئەوە لێکەوتەکانیەتی، بێگومان پەرتەوازەبوونێکی زۆر بێ مانا و تێکبەربوون و خوێنڕشتنی لێ دەکەوێتەوە.
له‌باره‌ی چاره‌سه‌رییه‌كانه‌وه، د. جوتيار دەڵێت، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەمانە ڕێگەچارەى زۆر هەیە، بەڵام لە هەموو ئەوانە گرنگتر پلانی دەوڵەتە، دەوڵەت دەبێت پلانی هەبێت، لە پێش هەموویانەوە و لەسەروو هەموو ئاستەکانەوە (یاسایه)، یاسا زۆر گرنگە، بەڵام پێموایە پێش یاسا، کولتوور گرنگترە، کولتووری پێکەوەژیان پەرەی پێ بدرێت، هەر ئەوەی کە ئەو توندوتیژیانە لە ئاستە زۆر سه‌ره‌تاكه‌یدا بهێڵرێنەوە، زۆر گرنگە ئەوە نەبزوێنرێت (الفتنه نائمه لعن الله من أیقظها). تۆ سەیری کۆمەڵگە ئەورووپیەکانیش بکە، كە ڕەشێک دەبینن وەک دوژمن سەیری دەکەن، بەڵام لەوێ یاسا بەستوونیەوە، ناتوانن هیچ بکەن، ئەگەر یاسا نەبێت بێگومان ئازاریان ده‌ده‌ن، دەبێت ئەو توندوتیژییە لە ئاستە سەرەتاییەکەیدا بهێڵرێتەوە و کولتووری پێکەوەژیان بەردەوام پەرەی پێ بدرێت و په‌كنه‌خرێت.
ئێمە کەسایەتی ئایینی زۆر باشمان هەیە، بەڵام ئەمانە پەراوێز خراون. باسی میدیا کرا، میدیا و دەسەڵات ئەمانە ناهێننە پێشەوە، لەبەرئەوەی ڕەنگە لە دیدگای سیاسیدا پێچەوانەی ئەوان بیر بکەنەوە، کەسانێکی تر زەق و گەورە دەکرێن، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیش ڕۆڵێکی خراپیان هەیە لەمەدا، کە لەگەڵ خۆشیاندا ناتەبان، ئێستا نامەوێت ناوى کەس بێنم، کەسانێک هەن کە لەگەڵ خۆشیاندا ناتەبان، خۆی دەڵێت ئەوەندە ڤیدیۆی خۆم سڕیوەتەوە، لەبەرئەوەى لەگەڵ قسەکانی خۆیدا کۆک نییە، ئەمە قبووڵی جیاوازی ناکات، واتا خۆی گەیشتووە بەوەی کە ئەو قسەیەی هەڵەیە، ئەمە شتێکی زۆر باشە و پێشکەوتنە، بەڵام ئەوەی هەڵەیە ئەوەیە کە بە ڕه‌هایی خۆی بە ڕاست دەزانێت، بۆ نموونە ئیمامی غەزالی کتێبێکی هەیە (الوجیز) لە فیقهدا، دەڵێت ئەگەر تۆ ئیجتیهادت کرد، دوو کاسە ئاوت لایە بۆ دەستنوێژگرتن، گومان دەکەیت یەکێکیان پیس بووە، با بڵێین ئەمەیان پاکە، دەڵێت بەمە دەستنوێژ دەگریت، دوای نیوەڕۆ بۆت دەرەکەوێت، کە نەخێر ئەمەیان پیسەكە و ئەوی دیکەیان پاکەکە بووە، دەڵێت ئەو نوێژە پێویست ناکات بیکەیتەوە، بۆ؟ چونکە ئیجتیهادت کردووە، ئەمەشیان هەر ئیجتیهادە، ئیجتیهاد بە ئیجتیهاد بەتاڵ نابێتەوە، واتا مرۆڤ دەبێت بگاتە ئەو ڕاددەیەی کە لە کۆتاییدا تۆ گەیشتووى بە گومانێک و نەگەیشتووی بە یەقین.
جا ئەوە کێشەکەیە کە ئەم بەڕێزانە خۆیان بە حەقی ڕه‌هاكه دەزانن، تەنانەت کاتێک بۆیان دەرەکەوێت ڕای خۆشیان هەڵەیە، بە ڕه‌هایی تازەکەیان بە حەقتر دەزانن.
كێشەكە ئەوەیە چەند کەس کۆنەکەی پێگەیشتووە و بڕوای پێى هەیە، ئایا پەشیمان دەبێتەوە و ده‌چێتەوە سەر ڕاكەی.
کێشەکە ئەوەیە، ئەم کەسە بهێنیت و گەورەی بکەیت، بخەیتە بەرچاوی خەڵک، بەردەوام لە تەلەفزیۆن و لایڤەکاندا بانگی بکەیت، بەڵام دەیان مامۆستای بەڕێزمان هەیە، مامۆستای ئایینی، كه‌سانی پاك، لێبوردە، بۆ ئەمانە نەهێنرانە پێشەوە، بۆچی لە بەرنامەکاندا ئەو کەسانەی فیکری لێبوردەییان هەیە، بۆچی ناهێنرێن و ناخرێنە بەرچاوی خەڵک. خەڵکی ساده دوای قەرەباڵغی دەکەون، دواى ئەوە دەكەون کە کێ دەبینرێت، پێموایە دەوڵەت خۆی لە هەموو ڕوویەکەوە بەرپرسیارە.
له كۆتاییدا د. جوتيار ده‌ڵێت، لایەنێكى گرنگ لایەنى ئابووریه، عادەتەن گرووپە توندڕەوەکان وەکو ئاگرێك لە ژێر پووشدا، به‌رده‌وام لە تاریکیدا ئیش دەکەن، دۆخی ئابووری شوێنێک خراپ دەبێت، یان قه‌یرانێكی ئابووری ڕوودەدات، هەوڵ دەدەن ئیستیغلالی خەڵک بۆ ئەوە بکەن، کە ئایین چاره‌سه‌ری زۆر باشی پێیە بۆ مرۆڤ، هەموو ئایینێک بێ جیاوازی چاره‌سه‌ری زۆر باشی پێیە بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەم حاڵەتانە، بۆ نموونە هەر یەکێک لەو کێشانەی کە كۆمەڵگەی مرۆیی تووشی دەبێت، تاک تووشی دەبێت، ئایین چەندین چارەسەری بۆ داناوە، بەڵام کێشەکە ئەوەیە ئایین شمشێری دوو دەمە، واتە دەتوانیت خراپ، یان باش بەکارى بهێنیت، ئه‌وه‌ش ده‌كه‌وێته سه‌ر ڕۆڵی زاناکان و نوخبەکانمان، ڕۆڵی دەوڵەتە کە ئەم باشانه بهێنێتە پێشەوە.
