دكتۆر مەهدی میرزادەی كوهشاهی

وەرگێڕانی: جەواد حەیدەری

بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:- وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٢) كانونی دووه‌می ٢٠٢٢.

پێشەكی:

گۆڕانكارییە باوەكانی ناسراو بە بەهاری عەرەبی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نە تەنها گرێیەكی لە گلۆڵەی ئاڵۆز و شێواوی پێشهاتەكانی ناوچەكە نەكردەوە، بەڵكوو ململانێ و كێشمەكێشگەلێكی جددی و نوێ و بناغە ڕووخێنەری لە وڵاتانی سەرقاڵی كێشەی بەهاری عەرەبی دروست كرد.

بە پێچەوانەی گەشبیینییە سەرەتاییەكان كە ئەم گۆڕانكارییانە لەناو هاوڵاتیان و پەرچەكردارانی سیاسی و لێكۆڵەران دروستی كردبوو، ئەوەندەی نەخایاند هەمووان لەوە تێگەیشتن كە هاوڵاتیان و ڕێكخەر و هەڵسووڕانی ئەو شۆڕشانە بەهەڵەدا چوون.

ئەوان نە تەنها لە كاڵ و پێنەگەیشتنی میوەی شۆڕش گلەییان هەیە، بەڵكوو تاڵبوون و بێتامیی میوەكە وای كردووە كە ئەوان سەبارەت بە جەوهەر و چارەنووسی داهاتووی گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە ڕەشبین و بێهیوا بكات.

ئەم ڕەشبینی و بێهیواییە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە چالاكییەكانی هەڵقوڵاو لە بەهاری عەرەبی، یان ئەو شتانەی كە لە وڵاتانی وەك تونس و میسڕ ڕووی دا، گۆڕانكارییەكی بەرچاوی لە پێكهاتەی سیاسیی وڵاتان دروست نەكردووە و لە قۆناغێكی زۆر كورتدا خەرجییەكی قورسی خستووەتە سەرشانی هاوڵاتیان. بەگشتی دۆخەكە بۆ حاڵەتی پێشوو گەڕایەوە، یان وەك لە یەمەن و سووریا و عێراق، گۆڕەپانێكی بۆ تەراتێن و هەژموونی گرووپە تیرۆریست و توندڕەوەكان فەراهەم كرد و لە سایەی شەڕكەرە توندڕەوەكان، وڵاتانی سووریا و عێراق و یەمەن كەوتنە ناوی زەلكاوی شەڕی ناوخۆ. شەڕی ناوخۆ لەو وڵاتانەدا كوژران و ئاوارەبوونی ژمارەیەكی زۆری لە خەڵكی لێ كەوتەوە، ئەمەش بۆ وڵاتانی ناوچەكە، بەتایبەتی كۆماری ئیسلامیی ئێران، زۆر ناخۆش بوو. هاوپەیمانانی ئێران لەو سێ وڵاتە (سووریا و عێراق و یەمەن) تۆمەتبار كران و پاڵپشتە ماددی و مەعنەوییەكانی ئێران بۆ ئەو گرووپانە، پەلی ئێرانی بۆ ناو شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوەیەكی بەرفراوان لە دژی گرووپە تیرۆریستەكان و دنەدەر و هاندەری گرووپە تیرۆریستەكان ڕاكێشا. ئەمە لە كاتێكدایە كە پێشتریش بەرەنگاربوونەوەیەكی سیاسیی نێوان ئێران و ئیسڕائیل و هەروەها ئێران و سعودیە، ڕووی لە هەڵكشان كردبوو.

لەپاڵ ئەوەشدا، سێبەری هەڕەشە سەربازییەكانی ئەمەریكا لە دژی ئێران كەم تا زۆر لەئارادا بوو.

پاش هاتنەسەركاری حكومەتی یانزەهەم لە ئێران (مەبەست حكومەتەكەی حەسەن ڕۆحانییە – وەرگێڕی كوردی)، گۆڕینی گوتاری سیاسیی زاڵ بەسەر پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئێران، هاوكات گۆڕانكاری لە ستراتیژی سیاسیی ئێران هاتە گۆڕێ. یەكێك لە ستراتیژییە گرنگەكان، دەستپێكی دانوستانەكان بوو لەگەڵ وڵاتانی 1+5، بۆ وەلانانی خراپ تێگەیشتنەكانی هەڵقوڵاو لە چالاكییە ئەتۆمییەكانی ئێران و هەروەها لابردنی سزاكانی سەر ئێران بوو.

ئەم دانوستانانە ئاڵۆزی و سەرسەختیی لایەنەكانی دانوستانكاری لەگەڵدا بوو، دواجار بوو بە هۆی ڕێككەوتنی نێوان ئێران و وڵاتانی 1+5، لەسەر بنەمای ئەوەی كە ئێران هەندێك لە سنوورداركردنی قبووڵ كرد و سزاكانی سەر ئێران لا برا و مافی بەدەستهێنانی وزەی ئاشتییانەی ئەتۆمی بۆ ئێران بە فەرمی ناسێنرا.

گەیشتن بە ڕێككەوتنی ئەتۆمی، جگە لە كرانەوەی ئابووری و زمینەیەكی لەبار و باش بۆ باشتركردن و پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی ئێران و ڕۆژئاواییەكان، پەیامێكی دەرهاویشتەی باشی لە بواری سەربازی و ئەمنی بەدوای خۆیدا هێنا.

بە شێوەیەك دەتوانین بڵێین كە دادوەریكردن مەحاڵە لە بارەی دەستكەوتەكانی ئەم ڕێككەوتنە، بەبێ گرنگیدان بە ئەنجامە باشەكانی لەسەر گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و دەرفەتەكانی هەڵقوڵاو لە بواری ئەمنیدا.

لەم ڕووەوە، لەم نووسینەدا وێڕای چاوخشاندن بە پێشهاتەكان و قەیرانە ئەمنییەكانی ناوچەكە، كاریگەرییەكانی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەسەر گۆڕانكارییەكان تاوتوێ دەكەین.

لەم پێناوەدا نووسەر بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێت كە بەرهەمی ڕێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 1+5، چ كاریگەرییەكی لەسەر پەرچەكرداری ئێران لە پێشهات و قەیرانەكانی ناوچەكە هەبووە؟ لەم چوارچێوەیەدا وا بەرچاو دەكەوێت بەئەمنی كردنی ئێران، هەستیاربوونی ڕۆژئاواییەكان سەبارەت بە ئێران كەم دەبێتەوە و لەم ڕێگەیەوە ئەگەر و كەشی پێویست بۆ چوونە ناو و بەڕێوەبردنی قەیرانە ناوچەكەییەكان بەپێی ئاسایشی نیشتمانیی وڵات دەستەبەر بووە. بۆ تاوتوێكردنی بابەتەكە، پێویستە هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی ئێران لە ناوچەكە، هەڕەشە و دەرفەتە ئاراییەكانی ئێران، توانای كایەكردنی ئەو وڵاتە و ڕكابەرە سەرەكییەكانی لە پرس و گۆڕانكارییە ناوچەییەكان، بەر لە ڕێككەوتن و دوای ڕێككەوتن بكرێت.

چوارچێوە تیۆرییەكان

بەو جۆرەی ئاراس و پۆلاد باسیان كردووە، كاری زانستی لەمەڕ پرسە ئاسایشییەكان پێویستی بەوەیە ئەو بتەی كە لە ئاسایشی نیشتمانی دروست كراوە، تێك بشكێنرێت (ئاراس و پۆلاد، 1386: 58). ئەم بابەتە یارمەتیی نووسەران و شرۆڤەكاران و سیاسەتمەتداران دەدات بە ڕەخنەگرتن و خەسارناسیی ڕووكەشە ئاراییەكان، ئەگەری چاوخشاندنەوە بە پرسە سیاسی و ئەمنییەكان دەستەبەر بكەن. بۆ ماوەیەكی زۆر پڕۆگرامی ئەتۆمیی ئێران بۆ ئێرانییەكان و هەروەها بۆ سیاسەتمەدارە ڕۆژئاواییەكان، وەك بتێك بوو كە ئەگەری پەسەندكردن و تەحەمولكردنی ڕوانگەی ڕەخنەگرانەی دژوار كردبوو. هەر چەند ئەم پرسە لە دەروونی خۆیدا خاوەنی ناوەرۆكێكی زانستی و تەكنەلۆژی و یاسایی بوو، دژایەتییەكانی دەرەوە و هەندێك هەڵەی ناوخۆیی سەرەتا كردیانە پرسێكی سیاسی و لە دواییدا بووەتە بابەتێكی ئەمنی و ئاسایشی. هەڵبەتە بەئاسایشیكردنی پڕۆگرامی ئەتۆمیی ئێران زیاتر لەوەی كە سەرچاوەی لە هەڵە ناوخۆییەكان وەرگرتبێت، بەرهەمی هەوڵی ڕۆژئاوا بۆ زۆركردنی گوشار لەسەر كۆماری ئیسلامیی ئێران و قۆناغێك لە پڕۆسەی دوورودرێژی بەئەمنیكردنی كۆماری ئیسلامیی ئێران بووە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەو باسانەی لە سەرەوە ئاماژەیان پێ كرا. ئەوەی پشتیوانی لەم تیزە دەکات قوتابخانەی کۆپنهاگنە لە بە ئەمنی کردن  و نائەمن کردنە .

ئەمنیكردن بە پڕۆسەیەك دەگوترێ كە لەودا هەندێك بابەتی نائەمنی كەوتووەتە چوارچێوەی پرسە ئەمنییەكانەوە و بە شێوەی ئەمنی هەڵسوكەوتی لەگەڵدا دەكرێت.

سروشتی تایبەتیی هەڕەشە ئەمنییەكان، پاساو بۆ پەنابردنە بەر ڕێوشوێنە نائاساییەكان بۆ كۆنترۆڵكردن دێنێتەوە و لە ڕاستیدا كلیلی مەشرووعیەتپێدانە بۆ بەكارهێنانی هێز (هوزان، 1392: 63). هەڕەشە ئەمنییەكان بێ ئەملا و ئەولاكردن سەرچاوە لە مەترسییە ڕاستەقینەكان وەرناگرێت، بەڵكوو دروستكردنی باوەڕی گشتی و هاوبەش لەسەر بنەمای هەڕەشەئامێزبوونی دیاردە، پاساو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی و دابینكردنی ئاسایش دێنێتەوە (دهقانی، فیروزابادی و قرشی، 1391: 8). دەتوانین بەئەمنیكردنی بابەتەكان بە جۆرێكی توندتر لە بەسیاسیكردنی بابەتەكان بزانین. كەواتە كاتێك ئەكتەرێك بابەتەكان ئەمنی دەكات، قسە لە بارەی جۆرێك لە هەڕەشەی هەبوو دەكات بۆ ئەوەی لەم ڕێگایەوە بابەتێك لە “سیاسەتی ئاسایی” دەربهێنێت و بیخاتە ناو چوارچێوەی كاری بەپەلە و خێرا.

ئەگەر پرسێك لە پانتایی سیاسەتی ئاسایی بێتە دەرەوە و ببێتە بابەتێك كە پێویستی بە هەنگاوی بەپەلە هەبێت، كەواتە هەمدیسان شیاوی گەڕانەوەیە بۆ پانتایی سیاسەتی ئاسایی. یانی توانای ئەوەی هەیە ببێتەوە بە بابەتێكی نائەمنی. ئەم بابەتە دەبێتە هۆی گۆڕین لە گوتاری مەترسی و هەڕەشە بۆ باسی جیاوازیی بۆچوونەكان و دەبێتە هۆی چارەسەركردنی مشتومڕەكان، لەجیاتیی هەڵوێستی بەرگریكارانە لەبەرامبەر هەڕەشەكاندا.

بەنائەمنیكردن، بە مانای بەرفراوانكردنی سنوورەكانی سیاسەتی ئاساییە. بەنائەمنیكردن بریتییە لە پڕۆسەی دەرهێنانی پرسێك لە چوارچێوەی كاری ئەمنی و گەڕانەوەی بۆ پانتایی دانوستانی سیاسەتی گشتی و هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی ناكۆكی و گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی سیاسیی ئاسایی. باسكردنی ئەوەی كە بابەت یان هۆكارێكی تایبەتی دیكە ناكەوێتە چوارچێوەی هەڕەشەی ئەمنییەوە، بەڵكوو دەبێتە هۆی بەردەوامبوونی باسەكە.

ڕێككەوتنی ئەتۆمی و بەئەمنینەكردنی ئێران

زۆربەی ئەو ڕەخنانەی لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەگێڕێت، هەڵگری دوو ڕەخنەی ڕیشەیی و بنەچینەییە، یەكەم ئەوەی كە هەلومەرجی پێش ڕێككەوتنی ئەتۆمی لەبەرچاو ناگیرێت و دووەم ئەوەی كە دەستكەوتەكانی ڕێككەوتنەكە تەنها لە ڕوانگەی بابەتە ئابوورییە كورتخایەنەكان هەڵدەسەنگێنرێت. ئەمە لە حاڵێكدایە، بۆ قەزاوەت و دادوەریی عادیلانە دەبێت هەلومەرجەكان و بوار و پانتایی ژینگەیی لەوانە لە ئاستی ناوچەكە لەبەرچاو بگیردرێت. پێش دانوستانەكان و دەستەبەربوونی ڕێككەوتنی ئەتۆمی، ئەمنیكردن و بەدوای ئەودا گەمارۆی ئێران بەتایبەتی لە بواری ئابووری، پێی نابووە قۆناغی كۆتایی خۆی، بە شێوەیەك كە زۆربەی ڕێگا یاساییەكانی ئابووریی وڵات بۆ ئاڵوگۆڕە نێودەوڵەتییەكان داخرابوو و ئاڵوگۆڕە ئابوورییەكان لە ڕێگا نایاساییەكانەوە بوو كە هەڵگری تێچوویەكی زۆر گران بوو، هەروەها میكانیزمی چەندلایەنەی هەبوو بە شوناسێكی شاراوە و ئەمەش زەمینەكی زۆری بۆ سەرهەڵدانی گەندەڵی دروست كرد كە هەندێك لایەن و گۆشەی تا ئێستاش هەر بە شاراوەیی ماوەتەوە و پەردەی لەسەر هەڵنەدراوەتەوە. لە لایەكی دیكەوە ڕۆژئاواییەكان و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیان بەتایبەتی ئیسڕائیل، سیمایەكی دژە ئاسایشیی لە كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ دنیا وێنا كردبوو و لەم ڕێگەیەوە ڕێگای بۆ گوشاری زیاتر بۆ سەر ئێران هەموار و خۆش كردبوو.

ئەمە لە كاتێكدایە لە ئاستی ناوچەكەش هەندێك لە ڕژێمە سیاسییەكان داڕمابوون و مەترسیی هێز و ناسەقامگیریی سیاسی و ئەمنی، هەڕەشەگەلێكی نوێی ڕووبەڕووی بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی ئێران كردبوو كە لەم پێناوەدا ئێران بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی و كەمكردنەوەی ئەو هەڕەشانەی كە ئاسایشی نیشتمانیی ئێرانی خستبووە مەترسییەوە، ناچار بوو كە پەرچەكرداری زیاتری هەبێت. هاوكات لەگەڵ ئەم بابەتە، ڕۆژئاواییەكان و هاوپەیمانەكانیان لە ناوچەكە پڕۆژەیەكیان دەست پێ كرد كە ئامانج لەم پڕۆژەیە بەپێی بەڵگە و ڕاوبۆچوونی هەندێك لە بەرپرسانی ڕۆژئاوایی و عەرەبییەكان، دەركێشانی هەژدیها بوو لە كونەكەی بۆ ئەوەی بیكوژن. لەسەر ئەم بنەمایە، ڕۆژئاواییەكان و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیان بە دروستكردنی قەیرانە ساختە و درۆینەكانی وەك ئەوەی كە لە هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە لەوانە لە عێراق و سووریا دەگوزەرێت؛ هەڕەشەیان لە بەرژەوەندییەكانی ئێران دەكرد لە ناوچەكە و هەڕەشەی نوێی ئەمنی بۆ ئێران لە ناوچەكە دروست دەكەن. لە ئەنجامی ئەو هەڕەشانە، كۆماری ئیسلامیی ئێران ناچار بوو دەستتێوەردان لە قەیرانەكانی ناوچەكەدا بكات و لەم ڕێگەیەوە وێڕای ڕاڤەی هێز و دەسەڵات بەتاڵكردنی توانا سەربازییەكانی ئێران، قۆناغی دووەمی ئەم پڕۆژەیە واتە تۆمەتباركردنی ئێران بە دەستتێوەردان لە كاروباری وڵاتانی دیكە و پاڵپشتی لە تیرۆریزم كە پێشتر دەستی پێ كردبوو؛ زیاتر دەبوو. لەوەها حاڵەتێكدا گەمارۆی ئابووری، گۆشەگیریی سەپێنراو، تۆمەتە ناڕاستەكانی وەك تیرۆر و هەڕەشە ئەمنییەكان؛  ئێرانی خستبووە بەردەم هێرشی هەڕەشەی چەند لایەنە. بە واتایەكی دیكە: ڕۆژئاواییەكان و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیان تەختەی شانۆی پێشهاتەكانی ناوچەكەیان بە جۆرێك ڕازاندبووەوە كە ئێران ناچار بوو بچێتە ناو قەیرانەكانی ناوچەكە، بەڵام لەو گۆڕەپانەدا وەك پەرچەكراری شكستخواردوو و لەبەردەم تۆمەتەكانی وەك پاڵپشتیی تیرۆریزم، ببێت بە توخمی دەستتێوەردەر و هەڕەشەكەر بۆ سەر ئاسایشی وڵاتانی دیكە.

ئەم هەڕەشانە لە لایەك كێشەیەكی جددی بۆ ئێران بوو و لە لایەكی دیكە كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ڕابردوودا بە هۆی چالاكییەكانی ڕۆژئاواییەكان بەتایبەتی لۆبی ئیسڕائیلییەكان، بە كردەوەخوازێكی دژەئاسایش ناسێنرابوو، لە ئەنجامدا چالاكیی ئەتۆمی و پاڵپشتیی ئێران لە ڕەوتی بەرگری لە ناوچەكە ببوو بە بابەتێكی ئەمنی لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕوخسار و سیمای ئێرانی لە ئاستی نێودەوڵەتی كردبوو بە ئەمنی و هەر ئەوەش گەمارۆی ئابووریی لە دژی ئێران بەدوای خۆیدا هێنا.

هاوتەریب لەگەڵ سزا ئابوورییەكان، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ هەوڵەكانی گەڵاڵەداڕێژان و لایەنگرانی گورزی سەربازی لە دژی ئێران؛ زیاتر دەبوو. لەم پێناوەدا پڕۆژەی “مۆڵەتی بەكارهێنانی هێزی سەربازی” لە كۆنگرێس و هەوڵ بۆ سەپاندنی گوشار لە ڕێگەی ئەنجوومەنی ئاسایش (وەك دامەزراوەیەك كە دەیتوانی مەشرووعیەت بە ئەگەری گوزری سەربازی لە دژی ئێران بدات)؛ بابەتی سەرەكیی ناو ئەو ناوەندانە بوو كە دژی ئێران بوون و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ژمارەی لایەنگرانی ئەو ناوەندانە ڕووی لە زیادبوون دەكرد.

ئەمە لە كاتێكدا بوو كە جگە لە هەڕەشە بەردەوامەكانی ئیسڕائیلییەكان بۆ هێرشی سەربازی، دەسەڵاتدارانی ئەمەریكییش بەبەردەوامی باسیان لە پلانی سەربازی لە دژی ئێران دەكرد و ئەمەش قەوارە و پانتایی سزا سەربازی و ئابوورییەكانی لە دژی ئێران زیاتر دەكرد. لە وەها فەزا و كەشێكدا، ڕێككەوتنی ئەتۆمی وێڕای گۆڕینی وێنە و ڕوخساری ئێران لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، بەئەمنكردنی ئێران بووە هۆی ئەوەی كە ئێران جگە لە لابردن و وەلانان و هەڵپەساردنی سزاكانی ئابووری و سەربازی، بە ئاقاری كۆنترۆڵكردنی قەیرانە ناوچەییەكان بەپێی بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی وڵات هەنگاو بنێت.

ڕێككەوتنی ئەتۆمی و قەیرانەكانی ناوچەكە:

١. قەیرانی سووریا

ئەگەرچی بە نالەباربوونی دۆخی ئەمنیی عێراق، تەركیزی ئێران لە سووریا تا ڕادەیەك كەم بووەوە، بەڵام قەیرانی سووریا گرنگترین و یەكەمین قەیرانێك بوو كە دەسەڵاتدارانی ناوچەكە و تەنانە ڕۆژئاواییەكانیش بەدوای ئەوەوە بوون كە وێڕای گۆڕینی ڕژێمی سووریا، دەسەڵات و نفووزی ئێران لە ناوچەكەدا كەم بكەنەوە. دەستەبەربوونی ڕێككەوتنی ئەتۆمی و بەر لە دەستپێكردنی دانوستانە ئەتۆمییەكە، هەستیاریی ڕۆژئاواییەكان سەبارەت بە پشتیوانی و بەردەوامبوونی حوزووریی سەربازی و ڕاوێژكارە سەربازییەكانی ئێران لە سووریا كەم ببووەوە. لەم نێوەندەدا كرانەوەی دەرگای گفتوگۆی ئێران لەگەڵ ڕۆژئاواییەكان بوو بە هۆی كەمبوونەوەی هەوڵی وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەتی وڵاتانی ئەنجوومەنی هاریكاریی كەنداو و سعودیە بۆ گوشار خستنەسەر ڕۆژئاواییەكان بۆ دەرچوونی ئێران لە سووریا و كەمكردنەوەی پشتیوانییەكانی ئێران لە حكومەتی سووریا.

لە لایەكی دیكە، شەفافیەتسازی و ڕاوێژ و تەكبیرەكانی ئێران بووە هۆی ئەوەی كە ڕۆژئاواییەكان بەتایبەتی ئەمەریكا، پێداچوونەوە بە هەڵوێستی خۆی سەبارەت بە ڕۆیشتنی دەستبەجێی بەشار ئەسەد لە دەسەڵات بكەن و نەرمی لە خۆیان نیشان بدەن. لەم بارەیەوە چەندین گەڕی دانوستان لەنێوان وەزیری دەرەوەی ئێران و وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا و وەزیرانی وڵاتانی ئەورووپی لە مانگەكانی 3 و 5ی ساڵی 2015 بەڕێوە چوو. لە ئەنجامدا دوای ڕێككەوتنی ئەتۆمی، ئێران بۆ كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەندیدار بە سووریا بانگهێشت كرا، ئەمە لە كاتێکدا بوو پێش ڕێككەوتنەكە بە هۆی پشتگیریی ڕۆژئاواییەكان لە هەڵوێستی عەرەبەكان سەبارەت بە بەشدارینەكردنی ئێران، وای كردبوو كە ئێران بۆ هیچ یەك لە كۆبوونەوەكانی پەیوەندیدار بە قەیرانی سووریا بانگهێشت نەدەكرا.

ئێران لە كاتێكدا بوو بە خاوەنی كورسییەك لە دانوستانەكانی ئاشتی بۆ سووریا، هێشتا بەردەوام بوو لە ناردنی چەك و چەكدار بۆ سووریا و درێژەی بە هاوكاری و كۆمەكەكانی دەدا بە حكومەتەكەی سووریا. لە لایەكی دیكەوە وێڕای گوشارەكانی توركیا و سعودیە بۆ كۆمەك و یارمەتیدانی چەكداران، ئەمەریكا زۆر بە خاوی و سستی هەڵسوكەوت دەكات و بەئاشكرا پێی خۆش نییە شەڕ لە سووریا كۆتایی پێ بێت. دوای ڕێككەوتنی ئەتۆمی، ئەمەریكا سەبارەت بە هاوپەیمانیی ئێران و ڕووسیا لە بارەی پشتیوانیكردن لە سووریا، هەڵوێستێكی ئەوتۆی لە خۆی نیشان نەدا. لە لایەكی ترەوە، بە كرانەوەی ڕێگا ئابوورییەكان بە هۆی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، ئەگەری كۆمەكە ئابووری و سەربازییەكان بۆ ڕژێمی سووریا زیاتر لە جاران ڕووی لە هەڵكشان كردووە. بە بڕوای پسپۆڕان و كەسایەتییە سیاسییەكان، تەنها ڕێگەچارە بۆ كۆتاییهێنان بە قەیرانی سووریا؛ دانوستان و گفتوگۆی سیاسییە، ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە زەمینەی ئامادەبوون و كاریگەریی  ئێرانی لەسەر دانوستانەكانی ئاشتی لە سووریا زیاتر كرد. جگە لەمەش، ڕێككەوتنی ئەتۆمی دەریخست كە دیبلۆماسی ڕێگەچارەیەكی زۆر گونجاوە بۆ چارەسەركردنی كێشە نێودەوڵەتییەكان و ئێرانیش وەك یەكێك لە ڕۆڵگێڕە ناوچەییەكان توانای دیبلۆماسی بەباشی هەستی پێ دەكات و لەو پێناوەدا هەنگاو دەنێت.

٢. قەیرانی داعش لە عێراق

داعش دوای دەستبەرداگرتنی بەشێكی عێراق و پێشڕەوییەكانی ئەو گرووپە تیرۆریستییە تا فەلوجە لە نزیكی بەغدا، هەروەها هەندێك ناوچەی نزیكی سنوورەكانی ئێران، هەڕەشە ڕاستەقینەكانی ئەو گرووپەی بۆ ئاسایشی كۆماری ئیسلامیی ئێران پتر لە جاران ڕوون و ئاشكرا كرد. داعش جگە لە دژایەتیكردنی ئێران و شیعە، بەدوای دستبەسەرداگرتنی عێراق و سووریاوە بوو. لەم ڕووەوە زاڵبوونی ئەو گرووپە بەسەر عێراقدا، بە هەڕەشەیەكی جددی بۆ ئێران لەقەڵەم دەدرا. هەر ئەمەش وای كرد كە ئێران دەستبەجێ وەڵامی ئەرێنی بە داخوازیی حكومەتی عێراق و گرووپە عێراقییەكانی نەیاری داعش بداتەوە. پشتیوانیی ئێران لە حكومەت و حەشدی شەعبی كە زۆربەیان لە شیعەكانی عێراق دروست بوون، لەگەڵ هەڵوێستی نەرێنیی هەندێك لە وڵاتانی عەرەبیی ناوچەكە ڕووبەڕوو بووەوە. ئەو وڵاتانە ئێرانیان بە دەستتێوەردان لە كاروباری عێراق و پشتیوانی لە ملیشیا توندڕەوەكانی شیعە تۆمەتبار دەكرد و داوایان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ڕۆژئاوایی دەكرد كە ڕێگر بن لە دەستتێوەردانەكانی ئێران لە عێراقدا. لە وەها كەش و فەزایەكدا، حكومەتی عێراق هەر چەند لەبەر هاوكاریكردن لەگەڵ ئێران لەژێر گوشاردا نەبوو، ڕایگەیاند: ئامادەبوونی هێزی سەربازی و ڕاوێژكارە سەربازییەكانی ئێران، لەسەر داوای حكومەتی عێراق بووە. ئەمە لە كاتێكدایە بەر لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی عێراق، ئەو فڕۆكە ئێرانییانەی كە بە ئاسمانی عێراق بەرەو سووریا دەڕۆیشتن، بە بیانووی گواستنەوەی چەك و تەقەمەنی بۆ حكومەتی سووریا ناچار دەكرد بنیشنەوە و پشكنینی بۆ دەكردن و ئەمەش ناڕەزایەتیی بەرپرسانی ئێرانی لێ كەوتەوە.

ئەمڕۆكەش هەر چەند بارودۆخی ئەمنیی عێراق نالەبار بووە، بەڵام ئامادەبوونی ئێران لە عێراق بە شێوەیەكی بەرچاو زیادی كردووە. لە لایەكەوە بە سەرنجدان بە بەرژەوەندیی هاوبەشی نێوان ئێران و ئەمەریكا و پەرەسەندنی پەیوەندیی سیاسی و بە سڕینەوەی باری ئەمنیی ئێران، كەشێكی كراوەتری بۆ هاوكاریی نێوان دوو وڵات ڕەخساندووە. بە پێچەوانەی ڕابردوو، ڕۆژئاواییەكان بەتایبەتی ئەمەریكا، هەستیارییەکی ئەوتۆیان لەگەڵ بوونی ئێران لە عێراقدا نییە. لەم ڕووەوە دەبینین كاتێك كە میدیاكان وێنە و هەواڵی ئامادەبوونی هەندێك لە فەرماندە پلەبەرزەكانی ئێران لە شار و بەرەكانی شەڕ لە عێراق بڵاو كردەوە، ئەمەریكا و ڕۆژئاواییەكان لەو بوارەدا پەرچەكردارێكی ئەوتۆیان لە خۆیان نیشان نەدەدا. ئەمە لە كاتێكدایە كە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بەتوندی ڕەخنەیان لە بوونی ئێران لە عێراق دەگرت. زیادبوونی ژمارەی ڕاوێژكاران و سەربازانی ئێران لە عێراق، كاریگەریی ئەرێنیی لەسەر ئاسایش و سەقامگیریی عێراق هەیە. ڕێگریكردن لە ڕووخانی بەغدا و دروستكردنی بەربەست لە زیادبوونی قەڵەمڕەوی داعش، نزیكایەتیی داعش لە ڕووی سنوورەوە بە ئێران؛ كاریگەرییەكی ئەرێنییە كە لە ئێستادا ئامادەبوونی ئێرانی لە عێراق لێ دەكەوێتەوە.

خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی هاوبەشی ئێران و ڕۆژئاواییەكان، بەستێن و زەمینەی پێویست بۆ پەرەپێدانی هاوكاری بەتایبەتی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا هەیە، هاوكاریگەلێك كە بێگومان ئێران قازانجی زۆرتری تێدا دەكات. خاڵێكی دیكە ئەوەیە بە پێچەوانەی ڕابردوو، هەر چەند ئەمەریكا ستراتیژی ئێران لە عێراق بە دژەئەمریكایی، دژی بارودۆخی هەنووكەیی و پەرەخوازانە دەزانێت، بەڵام لەو باوەڕەدایە ئێران بەپێی ڕێساكان هەڵسوكەوتی كردووە و مەیلێكی بۆ دروستكردنی قەیران لە دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە عێراق نییە. لە ئێستادا لە عێراق هێزەكانی نزیك لە ئێران و پارێزەرانی شوێنە پیرۆزەكان لە كاتێكدا بەرەوڕووی داعش دەبنەوە، هەر چەند ئەمەریكاش بە شێوەیەكی پەرتەوازە و بە ئامانجی جیاواز لە ڕێگەی ئاسمانییەوە هێرش دەكاتە سەر بنكە و بارەگاكانی داعش. لەو نێوەندەدا دەرهاویشتە ئەرێنییەكانی لەناوبردنی داعش لە عێراق و یارمەتیدانی سەقامگیری و ئارامیی عێراق بە هۆی پێگەی عێراق لە دراوسێیەتی لەگەڵ ئێران، بۆ كۆماری ئیسلامیی ئێران؛ دەرئەنجامەكانی شیاوی بەراوردكردن نییە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا. لەم ڕووەوە هەر جۆرە سەركوتكردنی داعش لەلایەن ئەمەریكاوە، بەتایبەتی لە عێراق، لە بەرژەوەندیی كۆماری ئیسلامیی ئێران دەبێت. پشتیوانیی ئەمەریكا لە یەكپارچەیی خاكی عێراق و پشتیوانینەكردنی ئەمەریكا لە سەربەخۆیی حكومەتی كوردی لە عێراق، بە پێچەوانەی پشتگیریی ئیسڕائیل و ژمارەیەك لە وڵاتانی ناوچەكە، لەو پرسانەیە كە دەتوانێت دوای ڕێككەوتننامەی ئەتۆمی وەك بوارێك بۆ هاوكاریی ناڕەسمی لەقەڵەم بدرێت. لە كاتێكدا هەتا ئێستا ئەمەریكا بەرهەڵسەتكاری سەربەخۆیی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردووە، لە هەنووكەدا دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی لە دراوسێیەتیی ئێران، ئەنجامێكی ئەرێنی بۆ ئێران نابێت. وەها ڕووداوێك، هاوكات لەگەڵ ئەوەی كە دەتوانێت بزوێنەری شەپۆلێكی نوێ لە جووڵەی نەتەوەگەرایی لە ناوچەی خۆرئاوای وڵات بە فەرمی دەبێت. دروستبوونی دەوڵەتێك لە دراوسێیەتیی ئێران كە پەیوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ ئیسڕائیل هەیە.

ڕێككەوتنی ئەتۆمی و جووڵە ناوچەییەكانی سعودیە

ڕووبەڕووبوونەوەی سعودیە، لەم ساڵانەی دواییدا چووەتە قوناغێكی نوێوە. ئەم ڕووبەڕووبوونەوە كە دیمەنەكەی زۆرتر لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران لە ناوچەكەدا دەبینرێت،  ئاكامی نەرێنی و تێچوونی زۆری بەسەر ئێراندا سەپاندووە. سعودیە ئامانجی ئێستای سیاسەتی ناوچەیی خۆی لە كۆتاییهێنان بە پەیوەندیی ئێران لەگەڵ هاوپەیمانە ناوچەییەكانی (پەڕوباڵكردنی ئێران) لە پێناو سنوورداركردنی ئاراستەی توانای ستراتیژیی سیاسەتی ناوچەیی ئێران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست پێناسە كردووە و بەم ئامانجەوە، لە ئاستی سەربازی، دبلۆماسی و ئابووری جووڵەگەلێكی دەست پێ كردووە. لە ئاستی سەربازی، هێرشكردنە سەر یەمەن، مانۆڕی “هەورەشریخەی باكوور” و پێكهێنانی هاوپەیمانیی ناوچەیی (لە یەمەن، هاوپەیمانیی ئیسلامی لە دژی تیرۆریزم) لە چالاكییەكانی سعودیە بوون. لە ئاستی دبلۆماسیدا، سعودیە لە هەوڵی ئاڕاستەكردنی هەڵویستی ئەندامانی كۆمكاری عەرەبی و ڕێكخراوی هاوكاریی ئیسلامیدایە بەرەو ئاراستەیەكی شەڕانگێزانە لەبەرامبەر ئێراندا. لە ئاستی ئابوورییشدا، ڕیاز بۆ بەرەوپێشبردنی ئامانجە سیاسییەكانی كەڵك لە توانایی دارایی و ئابووریی خۆی وەردەگرێت. ئەم ئامرازە لە دوو ڕەهەندی هاندان، وەك یارمەتی و سەرمایەگوزاری لە میسڕ و سزا وەكوو ڕاگرتنی یارمەتی و سەرمایەگوزاری لە لوبنان، كاری لەسەر دەكات. ئامانجی سەرەكیی سعودیە لە ئاستی نێودەوڵەتییشدا، كەمكردنەوەی ئاستی كرانەوەی كۆمەڵگای جیهانییە بە ڕووی ئێراندا. چالاكبوونی سیاسەتی دەرەوەی حكومەتی یانزەهەم (حكومەتی حەسەن ڕۆحانی – وەرگێڕی كوردی) و زۆربوونی پرسە ناكۆكەكان لەنێوان ئێران و سعودیە، بووەتە هۆی ئەوەی سعودییەكان لە پێناو ئەوەی بە هەژموونیی ئێران بەسەر ناوچەكەدا دەزانن، لە ڕێگای جیاوازەوە گوشار لەسەر ئێران زۆرتر بكەن.  ڕووبەڕووبوونەوەی ناڕاستەوخۆ لە یەمەن، عێراق، سووریا، لوبنان و بەحرەین، هەموویان ئامانجێكی ستراتیژیی هاوبەشیان هەیە و ئەویش شتێك نییە جیا لە لاوازكردنی پێگەی ناوچەیی ئێران و گۆشەگیركردنی ئێرانە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. لەم پێناوەدا سعودیە هیوادار بوو لەلایەن خۆرئاواییەكان و بەتایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە پشتیوانیی لێ بكرێت، بەڵام دانوستانی ئەتۆمی و دواتر ڕێككەوتنی ئەتۆمی، هیواكانی سعودیەی كاڵ كردەوە و  بووە هۆی ئەوەی ئەم وڵاتە لە ئەمەریكا ناڕازی بێت. بەو جۆرەی كە سیمۆن هێندرسۆن دەڵێت، بۆ ئەوان ڕێككەوتنی ئەتۆمی وەكوو قەیرانێكە كە ئێران لە ڕێگای ئەو دەرفەتانەی بۆی دەرەخسێت؛ ڕابەریی سعودیە لەناو جیهانی ئیسلامی و ناوچەكەدا تووشی قەیران دەكات، لەبەر ئەوەی ڕێككەوتنی ئەتۆمی نەك تەنها توانایی ئەتۆمیی ئێرانی ڕانەگرت، بەڵكوو ئێرانی وەكوو  هێزێكی ئەتۆمیئاسا بە فەرمی ناساند. ڕێككەوتنی ئەتۆمی هاوكات لەگەڵ باشتركردنی پەیوەندیی ئێران و خۆرئاوا و ئێران و ئەمەریكا، دەرفەتێكە بۆ باشتركردنی بارودۆخی ئابووریی ئێران. ئەمەش لە كاتێكدایە سعودییەكان لە ئازادكردنی دارایی دەستبەسەرگیراوی ئێران لە دەرەوەی وڵاتەكەی ناڕازی بوون، لەبەر ئەوەی دەتوانێت لە ئاراستەی بەهێزكردنی دەسەڵاتی ناوچە و پشتیوانی لە هاوپەیمانانی ئێران لە ناوچەكەدا بەكار بهێنرێت. بەم هۆیەوە هەموو هەوڵی خۆیان بۆ ڕێگەگرتن لە پەسەندكردنی ڕێككەوتنی ئەتۆمی خستە گەڕ، هەوڵگەلێك كە لوتكەکەی لە سەردانی بەرپرسانی سعودیە بۆ موسكۆ و پاریس و ئامادەبوونی لالووتانەی ئەوان لە كۆبوونەوەی كەمپ دەیڤید دەبینرا.

ڕێككەوتنی ئەتۆمی بووە هۆی لاوازبوونی پەیوەندیی نێوان سعودیە و ئەمەریكا و كۆمەڵگای ئەمەریكا زیاتر سەرنجی داوەتە ڕۆڵی نەرێنیی عەرەبستان لە ناوچەكە و جیهاندا. تا پێش ڕێككەوتنی ئەتۆمی، یەكێك لە كارە تایبەتەكانی سعودیە بۆ ئەمەریكا؛ كۆنتروڵكردنی ئێران بوو،  بەڵام بە گۆڕینی ئاراستەی سیاسەتی ئەمەریكا، ئاستی گرنگیی سعودیە لە سیاسەتی ئەمەریكا زۆر كەم بوویەوە. هەروەها بە هاتنەسەركاری ترەمپ، گرنگیی سعودیە زۆر كەمتر بووەوە. لەم ڕووەوە ئێستا كە سعودیە ئەوەندە زۆر خۆی لەبەرامبەر ئێران بەتەنها دەبینی، هەندێك هەنگاوی نا كە بەپێی ئەو سەرقاڵكردنی ئێران بوو لە ناوچەكە، تا بتوانێت پشتیوانیی خۆرئاوا  بۆ ئەو ئامانجە دەستەبەر بكات كە خەبات لە دژی زێدەخوازیی ئێران و پشتیوانیی ئێران لە تیرۆریزم و هێزە تێكدەرەكان ناوی لێ دەنا، بابەتێك كە شارەزا خۆرئاواییەكانیش دانی پێدا دەنێن. بە هەمان شێوە كە كۆنت پلاك دەڵێت: هێرشی سعودیە و هاوپەیمانەكانی بۆ سەر یەمەن، بە هۆی ترس لە ئێران و پشتچۆڵكردنی ئەوان لەبەرامبەر بەهێزبوونی ئێران دوای ڕێككەوتنی ئەتۆمییە. هەوڵی سعودیە بۆ ڕێكخستنی هاوپەیمانییەكی ناوچەیی، بەسەنتەربوونی وڵاتانی عەرەبی و سوننە بە هۆی هەوڵەكانی ئێران و باشتربوونی پێگەی نێودەوڵەتیی ئێران شكستی هێنا، لەبەر ئەوەی كە بە هۆی هاوكارینەكردنی وڵاتانی بەرچاوی ناوچەکە وەكوو توركیا و پاكستان، ئەم هاوپەیمانییە تەنها هاوپەیمانانی سعودیە لە ئەنجوومەنی هاریكاریی كەنداو و چەند وڵاتی بچووكی عەرەبیی وەكوو جیبۆتی و كۆمۆر بوو. هەستی پشتچۆڵكردن بووەتە هۆی ئەوەی سعودیە دەست بە نانەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكان لە هەندێك لە وڵاتان بكات، بە ئامانجی ئەوەی كە كێشە بۆ ئێران دروست بكات، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئێران تۆمەتی دەستتێوەردان لە كاروباری ناوخۆی وڵاتان بدرێتەوە پاڵی، بەڵام لە ئێستادا ئەمەریكا كێشە و هەڕەشەكانی سعودیە نەك ئێران، بەڵكوو شەڕ و ململانێیە ناوخۆییەكان لە وڵاتانی دراوسێی سعودیە و كێشە ناوخۆییەكانی ئەو وڵاتە دەزانێت. لەم ڕووەوە، لە ستراتیژییەكی جیاوازدا، باوەڕی بە چاكسازیی سیاسی و دانوستان هەیە بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكانی ناوچەكە، بە ئامادەبوونی ئێرانیشەوە. ڕوون و ئاشكرایە كاتێك سعودیە پێداگری لەسەر ستراتیژی كاولكاری، واتە شەڕی ناوخۆیی لە وڵاتان بكات، ئەمەریكا قەڵغانێكی بۆ پاراستنی ئەم وڵاتە لەبەرامبەر ئەگەری بەكارهێنانی قەیرانەكان لەلایەن ئێرانەوە نییە. بە بڕوای ئەمەریكا، بە هەمان شێوە كە ئۆباما لە سەروبەندی كۆبوونەوەی كەمپ دەیڤید وتی، ئامانج لە گفتوگۆ لەگەڵ ئەندامانی ئەنجوومەنی هاریكاریی كەنداو بەتایبەت سعودیە، “بەرزكردنەوەی ئاستی متمانەبەخۆبوونە”. دوای كۆبوونەوەكەش، ئۆباما ڕایگەیاند: “مەبەست لە هاوكاریی ئەمنی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ئەوە نییە كە دوژمنایەتیی درێژخایەن لەگەڵ ئێران بەردەوام بێت یان تەنانەت ئێران پەراوێز بخرێت، هیچ یەك لە گەلانی ئێمە لە ڕووبەڕووبوونەوەی بێكۆتایی لەگەڵ ئێران قازانج ناكەن.” ئەم قسانەی ئۆباما دەرخەری ڕوانگە و سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا لەبەرامبەر ئێران و عەرەبەكانە، نیگەرانییەك كە لە سەردەمی ترەمپیش كەم تا زۆر  بەردەوام بووە و تەنانەت ئاسۆیەكی خراپتر بۆ سعودیە وێنا دەكرێت.

 

ڕێككەوتنی ئەتۆمی و بەهێزكردنی مێحوەری بەرگری

لە بابەتەكانی پەیوەندیدار بە بەرگریی ئیسلامی و پشتیوانیی ئێران لە میحوەری بەرگری لە ناوچەكە، هەم لەسەر ڕێككەوتنی ئەتۆمی و هەم قۆناغی دوای ڕێككەوتنی ئەتۆمی، هەڵگری دەرفەتگەلێكە كە ژیرانە بەكار بهێنرێت، بەهێزبوونی میحوەری بەرگریی لێ دەكەوێتەوە. لە كاتێكدا كە ڕەخنەگرانی ناوخۆیی بەگشتی چاوەڕوانیی ڕۆژئاواییەكانیان بۆ هاوكاریی ئێران لە پێناو دامەزراندنی حكومەتی نوێ و هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار لە لوبنان دەخەنە بەر ڕەخنە و پێیان وایە ڕۆژئاواییەكان لە ڕێگەی ڕێككەوتنی ئەتۆمی بەدوای لاوازكردنی پێگەی بەرگریی ئیسلامین لە لوبنان، بەڵام پشتیوانییەكانی ئێران بۆ حیزبوڵڵای لوبنان هێشتا بەردەوامە و هیچ گۆڕانكارییەك لە ستراتیژی ئێران لە پشتیوانیكردن لە حیزبوڵڵا لەئارادا نییە. ئەمە لە كاتێكدایە كە بە كرانەوەی هەندێك دەرگای ئابووری، ئەگەری پشتیوانیی زیاتری ئێران لە حیزبوڵڵا هەیە. ستراتیژی ئێران لە هاوپەیمانەكانی خۆی لە عێراق و سووریا، هیچ گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە. لە ڕاستیدا هەر بەم هۆیەوە بوو دوای ڕێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و شەش وڵاتی زلهێزی جیهان، دەستبەجێ بەرپرسانی عێراقی و سووری و هەروەها سەركردەكانی حیزبوڵڵا پێشوازییان لە ڕێككەوتنەكە كرد. هۆكارەكەشی ئەوە بوو كە ئەو ڕێككەوتنە سەڕەرای ئەوەی كە ئەگەری ڕێكخستنەوەی پشتیوانیی لۆجیستیكی دەكات لە بەرەی بەرگری (ئەو ئەگەرەی كە كۆمارییەكانی ئەمەریكا لە كۆنگرێسی ئەو وڵاتە جەختیان لەسەر دەكردەوە كە ڕێككەوتنەكە بە شێوەیەكی خراپ كراوە)، ئەم ئەگەرەش فەراهەم دەكات كە كۆماری ئیسلامیی ئێران بە دەربازبوون لە بازنەی هەڕەشە نێودەوڵەتییەكانی وەك سزای ئابووری، گۆشەگیریی دبلۆماسی، هەڕەشەی سەربازی و ئاسایشی، وەك دەوڵەتێكی بەرپرس و وەڵامدەر لە سیستمی نێودەوڵەتیدا وەكوو بەشێك لە ڕێگەچارەی مەسەلە ناوچەییەكان لەلایەن زلهێزەكانی جیهان دەناسرێت و لەپشت سەری بەرەی بەرگری دەوەستێت و لە گۆڕەپانی جەنگە نێودەوڵەتی و ناوچەییەكان هەروەك بواری دبلۆماسی پشتیوانی و پارێزگاری لە بەرەی بەرگری بكات. بێگومان بەرزبوونەوەی ئەو ئاستە لە پێگەی پشتیوانیكردن لە بەرەی بەرگری تا پێش ڕێككەوتنی ئەتۆمی، وەك شتێكی مەحاڵ دەبوو.

خاڵێك كە لێرەدا جێی سەرنجە ئەوەیە هەڵوێستی بەهێزی ئێران لەسەر بەردەوامبوونی لە پشتگیری لە میحوەری بەرگری و نائومێدبوونی ڕۆژئاواییەكان لەوەی كە كاریگەری لەسەر ئێران لەو بارەیەوە دابنێن، بووەتە هۆی ئەوەی كە وڵاتانی ڕۆژئاوایی بەتایبەتی ئەمەریكا، سەرەڕای هەڵوێستی توند و نەیارانەی وڵاتانی عەرەبی سەبارەت بە پشتیوانییەكانی ئێران لە میحوەری بەرگری، پەرچەكردارێكی جددی لە خۆیان نیشان نەدەن. لەم ڕووەوە سەرەڕای ئەوەی كە سكرتێری گشتیی حیزبوڵڵا ڕاشكاوانە ڕایگەیاندووە كە ئێران پشتیوانیی هەمەلایەنە لە حیزبوڵڵا دەكات، ئەمەریكا لە بارەی پشتیوانی و ئامادەبوونی ئێران لە لوبنان بەتەواوەتی خەمسارد بووە و هەر ئەمەش وای كردووە كە شارەزایانی ڕۆژئاوا ناچار بن وێڕای ڕەخنەگرتن لەو شتەكەی كە پێی دەڵێن ڕاستكردنەوە و هەمواركردنەوەی سیاسەتەكانی ئێران لە پشتیوانیكردن لە گرووپە چەكدارەكانی ناوچەكە، داوا لە ئەمەریكا بكەن كە هەڵسەنگاندنی دووبارە بكات لە ڕەفتار و هەڵسوكەوتی خۆی سەبارەت بە ئێران لەدوای ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە.

دەرئەنجام

لە سەرەتای دەستپێكردنی مشتومڕەكان لەسەر چالاكییە ئاشتیخوازییەكانی ئەتۆمیی ئێران، وڵاتانی ڕۆژئاوایی بەنیازی ئەوە بوون بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێران وەكوو كەرەستەیەك بۆ چڕكردنەوە و خەستكردنەوەی ڕەوتی بەئەمنیەتیكردنی ئێران بەكار بهێنن. سووربوونی ئێران لەسەر مافی ئەتۆمیی خۆی و پێداگریی ڕۆژئاواییەكان لەسەر هەڵوێستی خۆیان، هەموو ڕۆژێ ئاستی گوشارە ئابووری و هەڕەشە سەربازییەكانی ڕۆژئاواییەكان لە دژی ئێران بەرز دەبووەوە. لەم نێوەندەدا هەندێك هەنگاوی نەشیاو و هەرەمەكیی ناوخۆیی وەك هۆكارێك بۆ خێراكردنی جوولەكان لە دژی ئێران كاریان دەكرد. هاتنەسەركاری حكومەتی یازدەهەم (حكومەتەكەی حەسەن ڕۆحانی – وەرگێڕی كوردی) و گۆڕانی گوتاری زاڵ بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێران، دەرفەتێكی گونجاوی بۆ دانوستان لەگەڵ زلهێزە نێودەوڵەتییەكان لەسەر سڕینەوەی خراپ لێتێگەیشتن و لابردنی سزاكان فەراهەم كرا. ئەمەش وێڕای بەستێن و زەمینەیەكی پێویست بۆ چالاكی و ئەكتیڤ و ڕوو لە گەشەكردن و كرانەوەی ئابووریی لە ئێران فەراهەم كرد و سێبەری هەندێك لە هەڕەشەی سەربازی و ئەمنیی لەسەر ئێران لا برد و كەش و فەزایەكی گونجاو و شیاوی بۆ ڕۆڵگێڕانی ئێران لە ئاستی نێوەدەوڵەتی بەتایبەتی لە ئاستی ناوچەییدا خۆش كرد. لە وەها كەشێكدا، ئێران دەتوانێت بە لێهاتوویی و هەوڵدان لە دژی نائەمنی و قەیرانەكانی هەبوو لە ناوچەكەدا، وێڕای لابردنی هەڕەشەكانی كە ئاسایشی نیشتمانیی وڵات دەخەنە مەترسییەوە، ڕۆڵێكی كاریگەر بۆ سەقامگیری لە ناوچەكەدا بگێڕێت. هەڵبەتە پێویست بە ئاماژەكردنە كە دەرفەتە ئەمنییەكان هەڵقوڵاو لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، شوناسێكی پەنگخواردووی هەیە و ئەركی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەكانە كە ئەنجامی بدەن. ئەو دامودەزگایانە دەبێت بە ڕەچاوكردنی میكانیزمی پێویست بتوانن هاوتا لەگەڵ باردوخ و بابەتە جیاوازەكان بەكاری بهێنن.

بە واتایەكی دیكە: زەمینەی پێویست بۆ پەرچەكردارە عەقڵییەكان، بە ئامانجی دابینكردنی بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی وڵات بۆ قۆناغی دوای ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكان خۆش كراوە، بەڵام شێوەی بەكارهێنانی ئەو دەرفەتانەش بابەتێكە كە دەبێت لەبەرچاو بگیردرێت. ڕاستییەكەی ئەوەیە كە ئەم ڕێككەوتنە ئەتۆمییە لە ڕوانگەی مێژوویی لەسەر بنەمای ڕێکەوت و هەڵكەوتە، یان بە باوەڕی هەندێك لەسەر بنەمای گەڵاڵەیەكی لەپێش داڕێژراو، هاوكات لەگەڵ ئەوپەڕی سەختی و دژوارییە ئەمنییەكانی ناوچەكەیە. لەوەی كە كێشە ئەمنییەكانی ناوچەكە بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی ئێران دەخاتە ژێر كاریگەریی خۆی، كۆماری ئیسلامیی ئێران ناچارە لە بەڕێوەبردن و كۆنترۆڵكردنی پێشهاتەكانی ناوچەكە ڕۆڵی هەبێت. لەدوای ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، بە هۆی گۆڕانی ستراتیژی ڕۆژئاواییەكان سەبارەت بە ئێران، فەزای هەڵسووڕان و جووڵە ناوچەییەكانی ئێران زیاد بووە و لە هەستیاری ڕۆژئاواییەكان سەبارەت بە پەرچەكردارە ئەمنییەكانی ئێران تا ڕادەیەكی زۆر كەم بووەتەوە. هەر ئەمەش وای كردووە هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە، بەتایبەتی وڵاتانی عەرەبی و لەسەرووی هەمووانەوە سعودیە، زۆر لە نەرمینواندنی ڕۆژئاواییەكان لەگەڵ ئێران تۆقیوە و سەبارەت بە پشتیوانیی ئەمەریكا لە وڵاتانی عەرەبی نیگەرانن. لەم ڕووەوە ئەم بۆچوونەی “فارووق جویدە”؛ نووسەر و ڕۆشنبیری ناوداری میسڕی، دەكرێ بە ڕوانگەی گشتیی جیهانی عەرەب سەبارەت بە ڕێككەوتنی ئەتۆمی و ئامانجەكانی بزانین كە دەڵێت: “ئەمەریكا قبووڵی كرد كە لەگەڵ ئێران گفتوگۆ بكات و لەسەر دابەشكردنی دەستكەوتەكان چەنە لێبدات، ئەمەریكا خۆی لە ئێران نزیك بكاتەوە و دانوستانی لەگەڵ بكات، بۆ گەیشتن بەو ئامانجەش هەموو دۆستەكانی فرۆشت.” هەر بۆیە وڵاتانی عەرەبی بەنیازی ئەوەن كە بە نانەوەی كێشەی ناوخۆیی لەنێو وڵاتانی ناوچەكەدا، زیاتر لە جاران ئێران و هاوپەیمانەكانی بخەنە ژێر گوشار و بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی ئێران بخەنە ناو مەترسییەوە. پشتیوانیی وڵاتانی ناوچەكە لە داعش لە عێراق و سووریا، هەروەها پشتگیریكردن لە گرووپە تیرۆریستییەكان لە سووریا و گوشار خستنە سەر گرووپەكانی سەر بە ئێران لە یەمەن و حیزبوڵڵای لوبنان، هەموویان لەم پێناوەدا جێی شرۆڤە و لێكدانەوەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، بەئەمننەكردنی ئێران كە سێبەری ڕەشبینیی ڕۆژئاواییەكان تا ڕادەیەكی زۆر لەسەر ئێران لا چووە، بووەتە هۆی ئەوەی كە ئێران دەرفەتی زیاتری بۆ هەڵبكەوێ بۆ ئەوەی لە ناوچەكە زیاتر هەنگاو بنێت. وێڕای ئەوەی كە ڕێككەوتنی ئەتۆمی، پشتبەستنی ڕۆژئاواییەكان بە سعودیە وەك وڵاتێك كە بیەوێت ببێتە هۆكارێك بۆ كۆنترۆڵكردنی ئێران؛ كەم كردووەتەوە و ئاستی پشتیوانیكردنی ڕۆژئاواییەكانی لە سعودیە دابەزاندووە و ئەمەش وای كردووە كە سعودیە وەك ڕابردوو نەتوانێت لە پلانەكانی دژ بە ئێران پشتیوانیی ڕۆژئاواییەكان بۆ لای خۆی ڕابكێشێت. لە وەها كەش و فەزایەكدا، ئێران دەتوانێت لە عێراق و سووریا بە ئازادی و سەربەستییەكی زۆرەوە لە بەرەنگاربوونەوەی لەگەڵ داعش ئەسپی خۆی تاو بدات كە نموونەكەی لە شاری حەڵەب دەبینین. هەروەها ئێران دەتوانێت بەئاشكرا پشتیوانی لە هاوپەیمانەكانی خۆی لە عێراق و سووریا بكات و لەو پێناوەدا لە هەندێك حاڵەتدا وەك سەركوتکردنی داعش لە تاكتیك و ستراتیژی یاوەریی وڵاتە ڕۆژئاواییەكان بەتایبەتی ئەمەریكا بكات. لە بارەی یەمەنیشەوە، گۆڕینی هەلومەرجی سیاسی دوای ڕێككەوتنی ئەتۆمی بووە هۆی نفووزی ئێران لە هاوپەیمانیی دژەتیرۆری سعودیە و بەشدارینەكردنی وڵاتانی وەك توركیا و عوممان و پاكستان لەو هاوپەیمانییەتییە. گرنگیی ڕێككەوتنی ئەتۆمی وەك ڕووداوێكی گرنك لە گۆڕەپانی سیاسەتی دەرەوە و ئاسایشی نیشتمانیی ئێران، كاتێك دەردەكەوێت سێ شتی گرنگ لە یەك زەمەندا لەبەرچاو بگیردرێت، وەك چڕبوونەوە و بەردەوامبوونی گوشارە ئابوورییەكان و ڕوانینی ئەمنیی ڕۆژئاواییەكان سەبارەت بە ئێران، ئاڵۆزییە ئەمنییەكانی ناوچەكە وەك سەرهەڵدانی داعش و گرووپە تیرۆریستییەكان لە عێراق و سووریا و لە كۆتاییدا دوژمنایەتیكردنی ئێران لەلایەن ئیسڕائیل و عەرەبەكان كە لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاواییەكانەوە پشتیوانی دەكرێن. هەنووكە گوشاری ئابووری و نیگا ئاسایشییەكانی ڕۆژئاواییەكان سەبارەت بە ئێران كەم بووەتەوە و بە هەمان شێوە ڕێژەی پشتیوانیی ڕۆژئاواییەكان لە ئیسڕائیل و عەرەبەكان لەبەرامبەر ئێراندا كەم بووەتەوە و لەبەرامبەر هەڕەشە تیرۆریستییەكانی وەك داعشیشدا لە هەندێك حاڵەتدا بۆچوون و هاوكارییە هاوبەشییەكان لەنێوان ئێران و ڕۆژئاواییەكان لەئارادایە و هەر ئەمەش دەریدەخات كە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە نە تەنها لە بواری ئابووری و لابردنی سزاكان، بەڵكوو لە پەیوەندی لەگەڵ هەڕەشە ئەمنییەكاندا پەیامگەلی ئەرێنیی زۆری هەبووە. ئاشكرایە هەندێك لایەنی دژەئێران لە ڕۆژئاوا و ڕكابەرە ناوچەییەكان، حەزیان لە بەردەوامبوونی دۆخی ئێستا و جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی ئەتۆمی و بەهرەمەندبوونی ئێران لە دەرفەت و دەستكەوتەكانی نییە. لەم ڕووەوە بەنیازن بە بیانووگەلی جیاواز زەمینە بۆ گەڕانەوەی سزاكان و هەڵوەشاندنەوەی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە فەراهەم بكەن، یان بە سەرقاڵكردنی ئێران بە قەیرانەكانی ناوچەكە و كێشە ناوخۆییەكان ڕێگر بن لەوەی كە ئێران سوودمەند بێت لەو دەرفەتانەی كە لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەستی كەوتووە. لەم پێناوەدا گوشار بۆ سەر هاوپەیمانەكانی ئێران لە میحوەری بەرگری، لەوانە گوشارخستنە سەر حیزبوڵڵای لوبنان ستراتیژییەكە كە لە كارنامەی كاری هەندێك لە حكومەتەكانی ناوچەكەدایە. هەروەها نائەمنكردنی ناوچەكانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای ئێران و نانەوەی گرژی لە پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و ئەفغانستان، ئێران و توركیا، بە وەها ئامانجێك ئەنجام دەدرێت. خۆبەدوورگرتن لە گرژی لەگەڵ دراوسێكان كە نموونەی هەرە باشی دەكرێت لە بەڕێوەبەردنی پەیوەندییەكانی ئێران و ئەفغانستان لەدوای كوشتنی مەلا ئەختەر مەنسوور و پەیوەندییەكانی ئێران و توركیا لەدوای كودەتاكەی توركیا بهێنینەوە، كە هەوڵ بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكانی ناوچەكە بوو و هەروەها هەڵوێستی ئێران سەبارەت بە دانوستانی گرووپەكانی یەمەن بوون لە كوێت، ئەمەش سیاسەتێكی دروستكەر بوو كە دەتوانێ نموونەیەكی كرداریی ئێران لەدوای قۆناغی ڕێككەوتنی ئەتۆمی بۆ دابینكردنی بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی ئێران بێت.

سەرچاوەكان:

احمدیان، حسن، (1395)، “رقابت منطقه ای عربستان با ایران و چشم انداز آ‌ن”، ماهنگار دیدبان امنیت ملی، شمارخ 48 و 49.

ێ‌راس، بولنت و کارکایا پولات رابیا (پائیز 1386)، “از مناقشه تا همکاری”، غیرامنیتی کردن روابگ ترکیه با ایران و سوریه، ترجمه معصومه ڤفرمند، فصلنامه مگالعات ێ‌سیای مرکزی و قفقاز، سال شانزدهم، دوره چهارم شماره 59.

” ایران برنده تغییرات ژئوپلتیک پس از برجام است.

https://www.aftabir.com/news/article/view/2016/07/13/1341072

بوزان، باری، (1392)، مردم، دولت و هراس، تهران، پژوهشکده مگالعات راهبردی، ج دوم.

پرتو، امین، (1395)، “وچعیت نڤامی- سیاسی کنونی سوریه”، ماهنگار دیدبان امنیت ملی شماره 5.

پورسعید، فرزاد، (1394)، “برجام و امنیت نڤامی ایران در محیگ منگقه ای”، ماهنگار دیدبان امنیت ملی شماره 42.

دهقان فیروزێ‌بادی، سید جلال، قرشی، سیدیوسف، (1391)، “نڤریه و روش در مگالعات امنیتی کردن”، فصلنامه مگالعات راهبردی ، دوره 15، شماره 58.

عراق هواپیمای ایرانی را بازرسی می کنیم.

https:// www.irdiplomacy.it/fa/page/1914439./html

Dalia Dassa kay, Lynn E. Davis, Alireza Nader, Jeffrey Martini , Larry Hanauer (2016) RAND Expert Q&A on the Iran Nuclear Deal, One Year later, http:// www.rand.Org/blog/ 2016/07/rand-expert-wa-on-the-Iran-nuclear-deal-one-year-later.html

Henderson, Simon (2016) Oil and Islam: Saudi policy post-JCPOA, the Washington institute for Near East policy, July 15,2016

Jeffry, James F. (2016) The JACOPA‌S Regional Impact: Sinking confidence in the U.S Balancing Role, The Washington institute for Near East Policy, July 5, 2016

Levitt, Matthew (2016) Iran‌s Support for Terrorism under the JCPOA, The Washington institute for Near East policy, July 8, 2016

Pollack, Kenneth M(2015) ” U.S. policy toward the Middle East after the Iranian nuclear agreement “, Foreign Policy, centre for Middle East Policy, Brooking , Wednesday, August 5, 2015

کتاب برجام، سیاستها، دستاوردها و الزامات

وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٢) کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ .