كوردی
ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامى
ده‌رگایه‌ك به‌ڕووی بنه‌ماكانى هزرى ئیسلامى سه‌رده‌م
نووسەر: د. تەها جابر ئەلعەلوانی
ڕانانی: ئلیاس تاهیر
دكتۆر تەها جابر ئەلعەلوانی له‌دایكبووى 1935 له شارى فه‌لوجه، خوێندنى سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی و دواناوه‌ندی هه‌ر له شارى فه‌لوجه ته‌واو كردووه، پاشان بۆ به ده‌ستهێنانى بڕوانامه‌ى زانكۆ و ماسته‌ر و دكتۆرا ڕووى له وڵاتى میسر كردووه له زانكۆى ئه‌زهه‌ر، پاشان له زۆربەى وڵاتان خزمه‌تى له بوارى فیكرى ئیسلامى كردووه، هه‌رچه‌نده تایبه‌تمه‌ندى بڕوانامه‌كه‌ى له (بنه‌ماكانى فیقهیدا) بووە، گرنگترین پۆستى بریتی بووە له سه‌رۆكى زانكۆى جیهانى بۆ زانسته ئیسلامییه‌كان، له ساڵى 2016 كۆچى دوایى کردووە.
دكتۆر تەها جابر بەوە ناسراوە هه‌ستێكى ڕه‌خنه‌گرانه و توانایه‌كى باشی له‌م بواره‌دا هەیە، كه زۆر جار بووە‌ته هۆى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ڕه‌خنه‌ى زۆربه‌ى بانگخوازان و زانایان، یه‌كێك له دیارترین بۆچوونه‌كانى ئه‌وه بووە كه باوه‌ڕى وابوو گرفت و قه‌یرانى موسڵمانان له‌م سه‌رده‌مه‌دا بریتییە له قه‌یرانى هزرى (الازمه الفكریه)، نه‌وه‌ك قه‌یرانى بیروباوهڕ وه‌ك گرووپه سەلەفییەكان بانگه‌شه‌ى بۆ ده‌كه‌ن، یاخود قه‌یرانى سیاسی وه‌ك ئیخوان موسلیمین و گرووپه‌كانى تر كارى بۆ ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها قه‌یرانى ئه‌خلاقیش نییە وه‌ك زۆرێك له بانگخوازان كردویانه به بنه‌ماى بانگخوازى، به‌ڵكو گرفت و قه‌یران له هزردایه، هه‌ر ئه‌وه‌ش بووە‌ته هۆكارى ئه‌وه‌ى ده‌ست بكات به لێكۆڵینه‌وه له زۆربه‌ى تیۆر و هزره سه‌رده‌مییه‌كان وه‌ك هزرى ماركسى و لیبراڵى .كاركردنی ئەو بە جۆرێك بووە، بووه یه‌كێك له دیارترین زانا و نووسه‌رانى ڕێباز و ئاڕاسته‌ى نوێ و سه‌رده‌میانه‌ى هزرى ئیسلامى و چوونه سه‌ر ڕێگاى كردنه‌وه‌ى ده‌رگاى نوێگه‌رى له شه‌ریعه‌ت و فیقهى ئیسلامیدا.
د. تەها له‌م بواره‌دا چه‌ندین توێژینه‌وه و پەرتووکى نووسیوه، كه به‌گشتى له‌سه‌ر دوو بنه‌ما و بیرۆكەى سه‌ره‌كى كارى کردووە، كه یه‌كه‌میان بریتییە له ئازادى بیروباوهڕ به شێوه‌یه‌كى ڕه‌ها و ڕێگرى له هه‌ر زۆر لێكردنێك له‌سه‌ر بیروباوهڕ له مرۆڤه‌كان، دووه‌میان بریتییە له سزاى هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه (الردة)، كه پێى وایه له قورئانى پیرۆزدا به هیچ شێوه‌یه باسی سزاى هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه نه‌كراوه، به تایبه‌ت به كوشتن و ئه‌مه دووره له تێگه‌یشتنى قورئان و فەرموودە.
ناوبراو یه‌كێكه له دیارترین ئه‌و بیرمه‌ندانه‌ى كه گرنگى به هزرى مەبەستگەرایی (مقاصد) داوه، واته زیاتر په‌یوه‌ست بووە به مانا و مه‌به‌ستى بنه‌ما ئیسلامییه‌كان و بۆ ڕوحى شه‌ریعه‌ت گه‌ڕاوه، بیر و هزرى تەنیا له چوارچێوه‌ى فه‌تواو بیروباوه‌ڕه‌كانى پێشووترى زانایانى پێشین كۆنه‌كردووەته‌وه، ڕێگاى نوێگه‌رى هه‌ڵبژاردووه.
پەرتووکى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامى له نووسینى دكتۆر تەها جابر ئەلعەلوانی كه پێشتر وه‌ك په‌یپه‌رێك له كۆنفرانسێك له ویلایەتە یهک‌گرتووه‌كانى ئه‌مریكا پێشكه‌شى کردووە، پاشان به هۆى گرنگى ئه‌م بابه‌ته په‌ره‌ى پێداوه و كردویه‌تى به پەرتووکێكى زانستى و له ئاستى جیهانى ئیسلامیدا ڕۆڵ و گرنگى به‌رچاوى هه‌بووه.
نووسەر پێشه‌كى ئه‌م پەرتووکه‌ى کردووە به دوو به‌شى سه‌ره‌كییه‌وه، له به‌شى یه‌كه‌مدا ڕوونكردنه‌وه‌ى پێویستى پێشكه‌ش کردووە سه‌باره‌ت به گرفتێك كه هۆكار بووه بۆ له‌دایك نه‌بوون و سه‌رنه‌كه‌وتنى هه‌ر هه‌وڵێك بۆ ڕیفۆرم له هزرى ئیسلامیدا، ئه‌و گرفته‌ش بریتییه له پشت به‌ستن به تاك وه‌ك سه‌ركرده و زانا و بڕیارده‌رى یه‌كلاكه‌ره‌وه، كه ئه‌م تێڕوانینه‌ش له هاتن و بوونى پێغه‌مبه‌راندا دروست بووه، كه هه‌موان چاوه‌ڕێى كه‌سایه‌تییه‌كى به‌هێزن بۆ ئه‌م گۆڕانكارییه، بهڵام له ڕاستیدا پێویسته ئه‌م بابه‌ته په‌یوه‌ست بكرێت به هه‌بوونى داموده‌زگاى تایبه‌تمه‌ند بهم گۆڕانكارییه.
نووسەر له‌م بواره‌دا ئاماژه به‌وه ده‌كات كه په‌یمانگەى جیهانى بۆ هزرى ئیسلامى وه‌ك ده‌زگایه‌ك ڕۆڵى زۆر گرنگى هه‌بووە له ئاستێكى باشدا بۆ دامه‌زراندنى داموده‌زگایه‌كى ڕێكخراو بۆ گۆڕانكارى و ڕیفۆرم له هزرى ئیسلامیدا، ئه‌مه‌ش به سێ قۆناغى سه‌ره‌كى ئه‌نجام دراوه كه بریتین له:
یه‌كه‌م/ قۆناغى ناساندنى بیرۆكه‌ى ڕیفۆرم و به‌ده‌ستخستنى شه‌رعیه‌تى بوون و به‌ڵگه‌ى ده‌ستپێكردن، كه ئه‌م په‌یمانگەیه ئه‌م هه‌نگاوه‌ى ده‌ست پێ کردووە.
دووه‌م/ قۆناغى دامه‌زراندن و دروستكردنى بنه‌ما تیۆرییه‌كان له ڕێگەى بنه‌ما هزرى و زانستى و تیۆرییه‌كانه‌وه، له‌ئه‌مه‌شدا ئه‌م په‌یمانگەیه سه‌ركه‌وتوو بووە.
سێیه‌م/ دۆزینه‌وه و ده‌رخستنى كه‌سانى به‌توانا و هه‌ڵگرى ئه‌م بیرۆكه‌یه بۆ چوونه ناو مه‌یدانى كار و چالاكى، كه ئه‌مه‌شیان به هه‌بوونى هه‌موو ئه‌م زانا و بیرمه‌ندانه‌ى جیهانى ئیسلامى كه ده‌ركه‌وتوون هاتووه‌ته دى و ته‌واو بووه.
له به‌شى دووه‌مى ئه‌م پێشه‌كییه‌دا نووسەر پرسیارێك ده‌كات كه بریتییە له (بۆچى بانگه‌واز بۆ به ئیسلامیكردنى زانیارییه‌كان؟) بۆ وه‌ڵامى ئه‌م پرسیاره نووسەر گرنگى داوه به په‌یوه‌ندى نێوان بانگخوازانى ڕیفۆرم و موسڵمانان كه ده‌بێت سێ بوارى سه‌ره‌كى په‌ره‌پێ بدرێت تاوه‌كو گوێگر واته موسڵمانان به ته‌واوه‌تى له مه‌به‌ست و ماناى ڕیفۆرم تێبگه‌ن، بهم شێوه‌یه:
یه‌كه‌م/ ده‌بێت ئه‌وانه‌ى بانگه‌شه‌ى ڕیفۆرم ده‌كه‌ن زۆر به باشى ئاستى ڕۆشنبیرى و تێگه‌یشتنى موسڵمانان بزانن له ڕووى كۆمه‌ڵایه‌تى، ده‌روونى، مێژوویى و جۆرى ئه‌و كۆمه‌ڵگەیه‌ى كه دروستیان کردووە.
دووه‌م / جۆر و بابه‌تى ڕیفۆرمه‌كه دور بێت له ئاڵۆزى و لادانى گه‌وره و دروستبوونى بۆشایی هزرى، به‌ڵكو ده‌بێت زۆر ئاسان و ساده بخرێته ڕوو.
سێیه‌م/ تێگه‌یاندنى موسڵمانان به پێگه و ڕۆڵیان له ئه‌م ڕیفۆرمه تازه‌یه به ناساندنى بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانى ڕیفۆرم و گرێدانى به ژیانى ڕۆژانه‌وه.
لێره‌دا نووسەر هه‌وڵى داوه ده‌رگایه‌ك بكاته‌وه به ڕووى گۆڕانكارییه‌كى جۆرى كه ڕۆڵ و کاریگه‌رى هه‌بێت له‌سه‌ر هزر و تێڕوانینى موسڵمانان بۆ بارودۆخ و شێوازى ژیانكردن تا ببێته سه‌رچاوه‌ى وه‌ڵامدانه‌وه‌ى ڕیفۆرم و گونجان له گه‌ڵیدا، له‌به‌رئه‌وه‌ى بۆچوونێكى به‌هێز و زاڵ هه‌یه له‌ناو موسڵمانان كه پێیان وایه له ئاییندا پێویست به گۆڕانكارى و نوێبوونه‌وه نییە، كه ئه‌مه هۆكارێكى گرنگى به‌رده‌م وه‌ستاندن، یاخود خاوبوونه‌وه‌ى بزووتنه‌وه‌ى ڕیفۆرمه له ئایینى ئیسلام.
ڕاستە هه‌موان پێمان وایه كه ئایینى ئیسلام ته‌واو كامڵه و قورئان و فەرموودە هه‌تا ڕۆژى دوایی هه‌موو لایه‌ك و بوارێكى ژیانیان به گشتگیرى و به دروستى باس کردووە، بهڵام ئه‌مه نابێته ڕێگر له به‌رده‌م هه‌وڵى به‌رده‌وام بۆ خوێدنه‌وه‌یه‌كى نوێ بۆ قورئان و فەرموودە به‌مه‌به‌ستى دۆزینه‌وه‌ى وه‌ڵامى ته‌واو بۆ پرسیاره نوێیه‌كان. لێره‌دا نووسەر چووەته سه‌ر گفتوگۆیه‌كى قوڵ سه‌باره‌ت به وریابوون له تێكه‌ڵ نه‌كردنى تێزى ڕۆژئاوا و بابه‌ت نوێیه‌كانى به‌هزرى ئیسلامى و پێدانى ڕه‌هه‌ندێكى مێژووى پێیان، یاخود به‌ستنه‌وه‌ى به سه‌ره‌تاى سه‌رهه‌ڵدانى ئایینى ئیسلام و كار و كرده‌وه‌ى هاوه‌ڵان و پێشین، چونكه ئه‌م دوانه زۆر جیاوازن و هیچ خاڵێكى هاوبه‌شیان نییە.
بهم شێوه‌یه ده‌كه‌وینه به‌رده‌م پرسیارێكى تر كه ئایا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا پرۆژە‌ى ئیسلامى چییه؟ ئایا به ئیسلامكردنى زانیارى چ سوودێكى بۆ پرۆژە‌ى ڕیفۆرم ده‌بێت؟
له وه‌ڵامێكى كورتدا و پێش چوونه ناو شیكردنه‌وه‌ى وه‌ڵامى ئه‌م پرسیاره، نووسەر نوسیویه‌تى كه ده‌بێت ئه‌م پرۆژە‌یه و ئه‌م به ئیسلامكردنى زانیارییه وه‌ڵامى ته‌واوه‌تى پێ بێت بۆ كۆى پرسیاره‌كانى كۆمه‌ڵگە. له‌به‌ر ئه‌مه به ئیسلامكردنى زانیارى ئه‌ركێكى دوولایه‌ن و قورس و ئاڵۆزى له‌سه‌ره، له‌لایه‌ك گێڕانه‌وه‌ى موسڵمانانه بۆ باوه‌شى قورئان، له‌لایه‌كى تره‌وه ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه به‌زانیارى و هۆشیاری بێت و خوێندنه‌وه‌ى نوێ و گونجاوى له‌گه‌ڵدا بێت بۆ سه‌رده‌مى ئێستا. بێگومان بۆ ئه‌نجامدانى ئه‌م ئه‌ركه‌ش پێویست به هه‌بوونى شه‌ش پاڵنه‌رى سه‌ره‌كى ده‌كات كه بریتین له:
1- دروستكردنى سیستمى زانیارى ئیسلامى سه‌رده‌میانه.
2- دووباره داڕشتنه‌وه‌ى تیۆره زانیارییه‌كانى قورئان.
3- دروستكردنى تیۆره‌كانى مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ قورئاندا وه‌ك سه‌رچاوه‌ى هزر و زانیارى و ڕۆشنبیرى شارستانى.
4- دروستكردنى تیۆره‌كانى مامه‌ڵەكردن له‌گه‌ڵ فەرموودە و سوننه‌ته‌كانى پێغه‌مبه‌ر (د.خ).
5- دروستكردنى تیۆره‌كانى مامه‌ڵەكردن له‌گه‌ڵ مێژووى ئیسلامى بۆ ده‌رچوون له ته‌قلید.
6- دروستكردنى تیۆره‌كانى مامه‌ڵەكردن له‌گه‌ڵ مێژووى مرۆڤایه‌تى بۆ دامه‌زراندنى پردى نێوان هزر و شارستانیە‌تى گشتى مرۆڤایه‌تى و هزر و شارستانیە‌تى ئیسلامى.
دواتر و له‌به‌شى یه‌كه‌مدا نووسەر سه‌رباسێكى به‌ناونیشانى قه‌یرانى بانگه‌وازى ئیسلامى سه‌رده‌م، پاڵنه‌ره‌كانى قه‌یران و عەقڵیه‌تى قه‌یراناوى هه‌ڵبژاردوه كه به دوو بابه‌تى سه‌ره‌كى ڕوونكردنه‌وه‌ى پێویستى بۆ كردون، بابه‌تى یه‌كه‌م تایبه‌ته به قه‌یرانى بانگه‌وازى ئیسلامى سه‌رده‌م.
لێره‌دا نووسەر ئاماژه‌ى کردووە كه ڕۆشنبیرانى ئه‌م ئایینه له‌م سه‌رده‌مه‌دا یه‌ك باوه‌ڕیان هه‌یه كه نه‌ته‌وه‌ى ئیسلامى به گشت گه‌لانه‌وه له‌پێش هه‌موویانه‌وه گه‌لانى عه‌ره‌بی له قه‌یرانى هزرى و دواكه‌وتنى ڕۆشتبیرى و وه‌ستانى شارستانییە‌تدا ده‌ژین، هه‌بوونى ئه‌م هه‌سته‌ش واى کردووە به چه‌ند شێوازێك جموجۆڵى هه‌ستانه‌وە و ڕیفۆرم ده‌ست پێبكات، بهڵام به هۆكارى نه‌بوونى تیۆرى زانستى و كه‌سانى زانا و به‌توانا له‌م بواره‌دا به‌رهه‌مى نه‌بووە و له‌هه‌ندێك حاڵه‌تدا زیاتر ئاڵۆزى و ناڕوونى ده‌ركه‌وتووه و ڕوویداوه، بهم هۆكاره به بۆچوونى نووسەر هه‌نگاوى یه‌كه‌م پێویسته پرۆژە‌یه‌كى ئیسلامى هه‌بێت، كه دوولایه‌نى سه‌ره‌كى له‌خۆ بگرێت، پاراستنى بیروباوه‌ڕى ئیسلامى له‌لایه‌ك و به‌هێزكردنى تواناى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى هه‌ر قه‌یرانێكى سیاسى و هزرى له‌لایه‌كى تر، كه یه‌كه‌میان بریتییە له ڕاستكردنه‌وه و ساغكردنه‌وه‌ى زۆرێك له‌و چه‌مكانه‌ى كه له‌كاتى ئێستادا له‌نێو موسڵمانان دروستبووە و ڕه‌نگدانه‌وه‌ى له‌سه‌ر بیر و هزرى تاكى موسڵمان هه‌یه، له دووه‌مدا ئه‌ركى سه‌ره‌كى ده‌بێته به‌هێزكردنى موسڵمانان له ڕووى هزرى و جه‌سته‌یی بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى هه‌ر بابه‌ت و تێڕوانینێك كه له ئاڕاستەى ڕۆژئاواوه ڕووه و وڵاتى موسڵمانان بێت، له‌م كاته‌دا پێویسته له چوارچێوه‌ى پرۆژە‌ى ئیسلامیدا باسێكى گرنگ ده‌ست پێ بكرێت كه ڕێگرییه‌كانى به‌رده‌م پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى ئیسلامییه، كه خۆى ده‌بینێته‌وه له زاڵبوونى پرۆژە‌ى هزرى ڕۆژئاوا به چوونه ناو هه‌موو ورده‌كارییه‌كانى ژیانى ڕۆژانه‌ى موسڵمانان وه‌ك به‌شێك له بیروباوه‌ڕى ده‌مه‌زراوى لێهاتووه كه دوركه‌وتنه‌وه لێیان، یاخود ده‌رهێنانیان له دڵى موسڵماناندا كارێكى قورسه و ئاسان نییە، چونكه گرفتى له عەقڵیه‌تى موسڵماناندا دروست کردووە و بووە‌ته هۆكارى لاوازى بیركردنه‌وه و هه‌بوونى دژیه‌كبوون له تێروانینه‌كاندا كه پێویسته بخرێته به‌رده‌م پێداچوونه‌وه و دووباره داڕشتنه‌وه.
له‌به‌شێكى تردا نووسەر باسى عەقڵیه‌تى قه‌یراناوى و له‌دایك بوونى قه‌یران ده‌كات كه پێى وایه قه‌یرانى هزرى خراپترین نه‌خۆشییه كه تووشى تاكه‌كان ده‌بێت و هه‌ندێک جار ده‌گاته ئاستى ده‌رچون له تواناى چاره‌سه‌ر، چونكه بیركردنه‌وه‌كه هه‌ڵه‌یه، تێڕوانینى هه‌ڵه دروست ده‌كات، پاشان هه‌نگاو و بڕیارى هه‌ڵه‌شی لێ ده‌كه‌وێته‌وه، ئه‌مه له‌لایه‌ك، له‌لایه‌كى تره‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى بابه‌ته‌كه په‌یوه‌ست بووه به هزر و تێڕوانین هه‌موو كات گومان له هزر و تێڕوانینى به‌رامبه‌ر دروست ده‌كات و دره‌نگ ده‌توانرێت ئه‌و ئاسته‌نگه بشكێنرێت و گۆڕانكارى تێدا دروست بكرێت.
یه‌كێكى تر له‌و بوارانه‌ى بووه‌ته هۆى قه‌یرانى هزرى بۆ موسڵمانان تێگه‌یشتنه له سوننەت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه سوننەت دووه‌م گه‌وره‌ترین سه‌رچاوه‌ى وه‌رگرتنى ئیسلامه و زانایان زۆر گرنگیان داوه به ڕێكخستنى تیۆرێك بۆ خوێندنه‌وه‌ى دروستى سوننەت و فەرموودە و جیاكردنه‌وه‌ى فەرموودە‌ى لاواز و دروست، بهڵام هێشتا هه‌ندێك له موسڵمانان به‌ناوى پاراستنى سوننەت و گرنگى پێدانى زیادهڕه‌ویان تێدا کردووە، له‌لایه‌ك بووه‌ته هۆى دوركه‌وتنه‌وه و به‌جێهێشتنى قورئان، له‌لایه‌كى تر ناكۆكى و دووبه‌ره‌كى دروست بووه به‌هۆى خوێندنه‌وه‌ى جیاواز و ماناى له‌یه‌ك دور، كه ده‌بێت ئه‌م بابه‌ته به‌گرنگ وه‌ربگیرێت و به‌یه‌ك تیۆر و مانا دهربكهوێت.
بوارێكى ترى قه‌یران بریتییە له خه‌یاڵى پاراستنى بیروباوهڕ (عقیده) ئه‌مه‌یان له‌وه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت كاتێك موسڵمانان هه‌وڵیان دا له زانستى كه‌لامه‌وه بتوانن وه‌ڵامى دروست به‌ده‌ست بهێنن بۆ هه‌ندێك له‌و گومانانه‌ى كه ده‌خرایه به‌رده‌م به‌شێكى بیروباوه‌ڕى ئیسلامى، بهڵام دواتر به‌شێوه‌یه‌كى بهرچاو بووە هۆى جیاوازى له نێوان خودى موسڵمانان خۆیان و كێشه و گرفت و مشتومڕى زۆرى لێكه‌وته‌وه، ئەمەش بووه هۆى دروستبوونى چه‌نده‌ها گرووپى جیاواز به‌درێژایی مێژووى ئایینى ئیسلام، هه‌ر له‌بابه‌تى خه‌لقى قورئانه‌وه تا ده‌گاته كرده‌وه‌ى مرۆڤه‌كان كه ئایا به‌ویستى خودى مرۆڤه یاخود تەنیا فه‌رمان پێ كراوه، هه‌روه‌ها ململانێى نێوان لێكدانه‌وه‌ى عه‌قڵ و نه‌قڵ. هه‌موو ئه‌مانه قه‌یرانێكى هزرى به‌هێزن كه له قۆناغه جیاوازه‌كانى مێژووى ئیسلامیدا كاریگه‌رى و ڕۆڵیان هه‌بووه.
یه‌كێكى تر له‌و بوارانه‌ى قه‌یرانى بۆ موسڵمانان دروست کردووە، خه‌یاڵى پاراستنى فیقهى ئیسلامى بووه، هه‌موان ده‌زانین كه مه‌زهه‌به ئیسلامییه‌كان بۆ ئه‌وه دروست بوون كه ببنه هۆكارى ڕوونكردنه‌وه‌ى ئایین و دۆزینه‌وه‌ى باشترین فه‌توا و چاره‌سه‌ر بۆ وه‌ڵامى ڕۆژگار و ببنه هۆكارى زیاترو باشتر جێبه‌جێكردنى بنه‌ماكانى ئیسلام، بهڵام دواتر بوبه هۆى لێكترازان و دووركه‌وتنه‌وه‌ى نێوان موسڵمانان له‌لایه‌ك و مانه‌وه و خولانه‌وه تەنیا له چوارچێوه‌ى فه‌توا و لێكدانه‌وه‌ى ئه‌م مه‌زهه‌بانه و نه‌توانینى هه‌نگاونان بۆ نوێبوونه‌وه و تازه‌گه‌رى له بنه‌ماكانى فیقهیی ئیسلامی له‌لایه‌كى تر.
بوارێكى ترى قه‌یرانى هزرى موسڵمانان بریتییە له كێشه و گرفتى نێوان تیۆر و جێبه‌جێكردن (النظرية والتطبيق) ئەمه گرفتێكى دیارى نێو موسڵمانانه و كاریگه‌رى ڕاسته‌وخۆى له‌سه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتى ڕۆژانه‌ى تاك هه‌یه، له‌به‌رئه‌مه زۆرێك له زانایان دركیان به ترسناكى ئه‌م بابه‌ته كرد و هه‌وڵى چاره‌سه‌ركردن ده‌ستى پێ كرد و زانستێكیان به‌رهه‌م هێنا به‌ناوى زانستى حه‌قیقه‌ت، هه‌ندێک جار به‌ناوى ( ته‌سه‌وف)یش ده‌ناسرێت كه زیاتر گرنگیدانه به‌مانا و ناوه‌رۆك و هه‌وڵى جێبه‌جێكردنى ڕوحى شه‌ریعه‌ت و دووركه‌وتنه‌وه‌یه له ڕواڵه‌ت و ڕووكه‌ش، مه‌به‌ستى سه‌ره‌كى ئه‌م زانسته‌ش تەنیا ڕێگریكردن بووه له ڕوودانى لێكترازان له نێوان تیۆر و جێبه‌جێكردن، چونكه گه‌ڕانه‌وه بۆ مانا (مقاصد) باشترین هۆكاره بۆ تێگه‌یشتن له ڕوحى شه‌ریعه‌ت و پاشان لابردن و نه‌هێشتنى جیاوازى و ناكۆكى نێوان موسڵمانان.
نووسەر هه‌وڵى داوه ده‌رگایه‌ك بكاته‌وه به ڕووى گۆڕانكارییه‌كى جۆرى كه ڕۆڵ و کاریگه‌رى هه‌بێت له‌سه‌ر هزر و تێڕوانینى موسڵمانان بۆ بارودۆخ و شێوازى ژیانكردن
به تێڕوانینى نووسەر چاره‌سه‌رى گونجاو بۆ كێشه‌كانى قه‌یرانى هزرى موسڵمانان بریتییه له چاكسازى تیۆره‌كانى هزرى ئیسلامى و به ئیسلامكردنى زانست و زانیاری، بهڵام لێره‌دا گرفتێك دێته پێش ئه‌ویش هه‌ندێك له‌و بانگه‌وازانه‌یه كه ده‌یانه‌وێت زانست و ئایین له یه‌كتر جودا بكه‌نه‌وه، به بیانوى ئه‌وه‌ى كه زانست بابه‌تێكى تایبه‌ته به پێشكه‌وتنى مرۆڤ و لێكدانه‌وه‌ى مرۆڤانه بۆ بابه‌ت و ڕووداوه‌كان ده‌كات و په‌یوه‌ندى به هیچ ئایین و مه‌زهه‌بێكه‌وه نییە، بهڵام جارێكى تر لێره‌دا نووسەر هه‌وڵى داوه ئه‌وه بسه‌لمێنێت كه هۆكارى دروستبوون و ده‌ركه‌وتنى ئه‌م جۆره بیرۆكه‌یه په‌یوه‌ندى به كه‌نیسه و ده‌سه‌ڵاتى سیاسی له ئه‌وروپاوه هه‌بووە له سه‌ده‌كانى ڕابردوو پاشان خزاوه‌ته ناو بیر و هزرى موسڵمانان و هه‌ڵه‌ى هزرى و لێكدانه‌وه‌ى جیاوازى به‌رهه‌م هێناوه، چونكه ئایینى ئیسلام له‌گه‌ڵ زانستدا یه‌كانگیره و به یه‌ك ئاست و ئاڕاسته به‌ره‌و ئامانجێكى گه‌وره ده‌جوڵێن كه بریتییه له خزمه‌تى مرۆڤایه‌تى.
باسێك كه جێگاى گومان نه‌بێت ئه‌وه‌یه له كاتى داگیركارى ئه‌وروپى بۆ وڵاتانى عه‌ره‌بی و ئیسلامى تەنیا داگیركارى زه‌وى و سه‌روه‌ت و سامان بردن نه‌بووه، به‌ڵكو هێرشێكى هزرى و زانستى له‌گه‌ڵدا بووه كه هه‌ندێكى كه‌م نه‌بێت له موسڵمانان، هه‌موو كه‌وتونه‌ته ژێر كاریگه‌رى ئه‌م داگیركاریه فكریه و ئه‌مه‌ش كارى له‌سه‌ر بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانى هزرى ئیسلامى کردووە، هه‌ر بۆیه هزرى ئیسلامى له‌كاتى ئێستادا پێویستى به پێداچوونه‌وه و نوێبوونه‌وه هه‌یه به‌دیاریكردنى خاڵه‌كانى لاوازى و لێدراو و دۆزینه‌وه‌ى جۆرى قه‌یران و دیاریكردنى هۆكاره‌كانى دروستبوونى و هه‌وڵدان بۆ گێڕانه‌وه‌ى به‌هاكانى به‌هێزكردنى هزرێكى نوێى ئیسلامى كه بتوانێت جارێكى تر بنیاتى شارستانییە‌تى ڕاسته‌قینه‌ى دامه‌زراو له‌سه‌ر هزرێكى ئیسلامى دروست بنێت.
ئه‌م چاكسازیه هزریه‌ش به‌تەنیا ناتوانێت ده‌ست پێ بكرێت، به‌ڵكو پێویستى به چاكسازى و دووباره بنیاتنانه‌وه‌ى عەقڵیه‌ت و بیركردنه‌وه‌ى تاكى موسڵمانه، چونكه له كۆتاییدا هه‌موو چاكسازى و گۆڕانكارییه‌ك له خودى ژیرى و تێڕوانینى مرۆڤه‌كانه‌وه دروست ده‌بێت.
بهم شێوه‌یه ڕێگەكانى ده‌ستپێكردن به خاڵى یه‌كه‌مى پرۆژە‌ى چاكسازى له هزرى ئیسلامى بریتییە له داڕشتنى پرۆژە‌یه‌كى ئیسلامى، پاش سه‌لماندنى ناته‌واوى پرۆژە‌ى هزرى ڕۆژئاوایی و نه‌گونجانى له‌گه‌ڵ ڕۆژهه‌ڵات و هزره‌كه‌ى، به‌گه‌ڕانه‌وه ده‌بێت بۆ سه‌ره‌تایی ئایینى ئیسلام و به‌وردى لێكدانه‌وه و لێكۆڵینه‌وه له هه‌موو قۆناغه‌كانى هاتنى ئایینى ئیسلام و دیاریكردنى خاڵى لاوازى و گرفته‌كان و ده‌ست خستنه سه‌ر خاڵه به‌هێزه‌كان، تا بتوانرێت پرۆژە‌یه‌كى گشتگیری گونجاو بۆ سه‌رده‌مى ئێستا به‌رهه‌م بێت و بكرێته بنه‌مای داڕشتنه‌وه‌ى چاكسازى له هزرى ئیسلامیدا، هه‌نگاوى یه‌كه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ هه‌وڵه‌كانى پێشوو وه ئه‌نجامدانى خوێندنه‌وه‌یه‌كى ژیرانه و دیاریكردنى هۆكاره‌كانى سه‌رنه‌كه‌وتن و نه‌گه‌یشتنى ئه‌م هه‌وڵانه به ئامانج، وه‌ك هه‌وڵى خاوه‌ن چوار مه‌زهه‌به‌كه و ئیبن ڕشد و ئیبن حه‌زم و ئیمامى شاتبی و زۆرێك له قوتابخانه و گرووپه‌كانى ترى ناو مێژووى ئیسلامى.
نووسەر بۆ ڕونكردنه‌وه‌ى زیاتر سه‌باره‌ت به پرۆژە‌ى ئیسلامى وه‌ك سه‌ره‌تا خاڵى ده‌سپێكردن مه‌رجى ئه‌وه‌ى داناوه كه ده‌بێت قورئان و فەرموودە سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كى بنیاتنانى ئه‌م پرۆژە‌یه بێت و تێگه‌یشتن و خوێندنه‌وه‌ى نوێ و سه‌رده‌میانه‌ى بۆ بكرێت و وه‌ڵامى گشتگیر و به‌هێز و گونجاو به‌ده‌ست بێت. ئه‌مه‌ش وه‌ك هۆكارى دۆزینه‌وه‌ى سه‌ره‌تاى تازه‌گه‌رى له هزرى جوڵه و جوڵه‌ى هزرى و ده‌ستكه‌وتنى تواناى ده‌ستپێكردن، پێویسته پێنج لایه‌نى گرنگ به‌رجه‌سته بكرێت:
یه‌كه‌م/ هزر (الفكر)
ناتوانرێت یه‌ك پێناسه بۆ ماناى هزر بكرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له خودى خۆیدا بابه‌تێكى گرنگ و گه‌وره‌یه له‌لایه‌ك، به‌درێژاى مێژوو زۆرێك له زانایان پێناسه‌ى جیاوازیان بۆ کردووە له‌لایه‌كى تر، بهڵام به گشتى هزر ناوێكه بۆ پڕۆسه‌ى پێكدادانى هێزه‌كانى ژیرى مرۆڤ كه جیاوازى نییە دڵ، یاخود ڕۆح، یاخود خه‌یاڵى مرۆڤ پێى هه‌ستێت و ڕێكى بخات، بۆ دۆزینه‌وه‌ى مانا نادیاره‌كان، یاخود گه‌یشتن به بڕیارگه‌لێك كه په‌یوه‌ندى ڕاسته‌قینه‌ى نێوان شته‌كان ڕوون ده‌كاته‌وه كاتێك توانرا هزرێكى تەندروست به‌ده‌ست بێت كه‌واته بیرمه‌ندیش به‌رهه‌م دێت و دواتر تواناى خوێندنه‌وه‌ى وه‌حى ئیسلامى و به‌ستنه‌وه‌ى به بوونه‌وه ئاسانتر ده‌بێت بهم هه‌نگاوه‌ش بڕیارى دروست و واقیعیانه به‌رجه‌سته ده‌بێت.
دووه‌م/ تیۆر(المنهج)
نابێت ئه‌وه‌مان بیر بچێته‌وه كه دوای ده‌ستكه‌وتنى ئه‌م هزره بنیاتنانى تیۆرێك كه جیهانى بێت و تواناى چاره‌سه‌رى كێشه‌كان و وه‌ڵامى پرسیاره‌كانى سه‌رده‌مى پێ بێت ده‌بێته پێویستییه‌كى گرنگ، چونكه تەنیا تیۆره ده‌توانێت لێكدانه‌وه‌كانى هزرى بیرمه‌ندان بكاته نه‌خشه ڕێگە و سیستمێكى وردى زانیارى یه‌كگرتوو بۆ چاره‌سه‌رى بنه‌ڕه‌تى كێشه و گرفته‌كان.
سێیه‌م/ زانست و زانیارى
زانست ئه‌وه‌یه كه له قورئان و فەرموودە و وه‌ربگیرێت، واته لێره‌دا مه‌به‌ست له زانست و زانیارى ئه‌وه‌یه كه تواناى تێگه‌یشتنى دروست و یه‌كانگیرى له‌گه‌ڵ واقیعدا هه‌بێت و به‌وردى و دروستى مانا و مه‌به‌ستى فه‌رمانه‌كانى ئایینى ئیسلام لێكبداته‌وه و فه‌رمانى گونجاوى سه‌رده‌میانه‌ى لێوه به‌رهه‌م بێت، ئه‌مانه‌ش جگه له گرنگیدان به هه‌ندێ زانستى تر كه وه‌ك یارمه‌تیده‌ر ته‌ماشا ده‌كرێن له ڕوونكردنه‌وه و تێگه‌یشتن له بنه‌ماكانى ئایینى ئیسلام.
بهم شێوه‌یه ڕوون ده‌بێته‌وه كه مه‌به‌ست له زانست لێره‌دا دوولایه‌نى سه‌ره‌كییه، یه‌كه‌میان به‌هێزكردنى تواناى تێگه‌یشتن له قورئان و فه‌رمووده وه‌ك خۆى، دووه‌میان گرنگیدان به‌هه‌ندێ زانستى یارمه‌تیده‌ر بۆ ده‌رهێنانى بڕیارى نوێ و سه‌رده‌میانه له‌م قورئان و فەرموودە‌یه وه‌ك زانستى شیكردنه‌وه و زانستى فەرموودە و ڕه‌وانبێژی و زمانه‌وانى و ..هتد هه‌ر بهم هۆكاره‌ش زاناكان ڕێسایه‌كى فیقهیان داڕشتووه كه بووە‌ته بنه‌ماى دیاریكردنى په‌یوه‌ندى زانسته‌كانى سه‌رده‌م به‌قورئان و فەرموودە بریتییە (مالایتم الواجب الا به فهو واجب) واته هه‌رشتێك واجبێكى شه‌رعى جێبه‌جێ نه‌بێت به‌بێ بوونى، ئه‌ویش ده‌بێته واجب.
لێره‌دا مه‌به‌ستى سه‌ره‌كى له به ئیسلامیكردنى زانست و زانیارى ده‌رده‌كه‌وێت كه بریتییە له هه‌وڵدان بۆ گرێدانى هه‌موو زانسته‌كان كه سوودیان بۆ مرۆڤایه‌تى هه‌یه به قورئان و فەرموودە و ده‌رهێنانى مانا و مه‌به‌ستى ڕاست و دروست لێیان تا بكرێته سه‌رچاوه‌ى فه‌رمان و بڕیار و فەتواى نوێ و سه‌رده‌میانه بۆ هه‌موو داواكارى و پرسیارێكى كۆمه‌ڵگە، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ى كه ئه‌گه‌ر زانست بریتی بێت له هه‌موو زانراوێكى چه‌سپێنراو، كه‌واته هه‌موو زانراوێكى قورئان و فەرموودە چه‌سپێنراون به هۆى سه‌رچاوه‌كه‌یانه‌وه و تەنیا پێویستیان به شیكردنه‌وه و لێكدانه‌وه‌ى ژیرانه‌یه بۆ سه‌رده‌مى نوێ.
چواره‌م/ ڕۆشنبیرى و شارستانى:
ماناى ڕۆشنبیرى وه‌ك د. نەسر محەممەد عارف پێناسه‌ى کردووە بریتییە له توانا و وزه‌یه‌ك كه له‌ناخى مرۆڤدا هه‌یه و سروشتییه، بهڵام ده‌بێته سه‌رچاوه‌ى گه‌ڕان و وردبوونه‌وه بۆ ماناكانى ژیان و به‌هاكانى به پشتبه‌ستن به جۆر و شێوازى ژیان و بیركردنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگە و هه‌موو كات تازه ده‌بێته‌وه و كۆتایی نایه‌ت و شوێنێك و خاڵێكى دیاریكراوى نییە، هه‌ر بۆیه ڕۆشنبیر ئه‌و كه‌سه‌یه كه ڕۆڵى چاككردن و ڕێكخستنى كۆمه‌ڵگە ده‌گێڕێت و هه‌وڵى چه‌سپاندنى باشترین بژارده ده‌دات بۆكۆمه‌ڵگە.
سه‌باره‌ت به‌ماناى شارستانیش نووسەر گرێیداوه به تێڕوانینى ئیسلامییه‌وه، كه بریتییە له بوون و مانه‌وه له‌ناو كۆمه‌ڵگەدا و شایه‌تیدان به ڕاستى و دووربوون له خراپه و تاوان. چونكه لێره‌دا نووسەر پێى وایه تەنیا هه‌بوون له‌ناو كۆمه‌ڵگەیه‌كى كراوه‌دا نیشانه‌ى هه‌بوونى شارستانییە‌ت نییە، به‌ڵكو هه‌بوون به ماناى مادى و مه‌عنه‌ویش گرنگه بۆ تێگه‌یشتنى ڕاسته‌قینه له ماناى وشه‌ى شارستانییە‌ت، بهم شێوه‌یه ڕوون ده‌بێته‌وه كه شارستانییە‌ت و ڕۆشنبیرى جیهانى و گشتگیر نییه و بۆ هه‌ركات و شۆێنێکە مۆركى تایبه‌تى پێوه ده‌بینرێت، هه‌ر بۆیه ده‌بێت هه‌وڵ بدرێت بۆ به‌هێزكردنى پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامى و ڕۆشنبیرى و شارستانییە‌تێك به‌رجه‌سته بكرێت كه له‌گه‌ڵ بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانى ئیسلامدا یه‌كانگیر بێت.
پێنجه‌م/ فه‌رهه‌نگى ئیسلامى و مرۆیی:
به تێپه‌ڕبوونى كات مێژوو دروست ده‌بێت، مێژووش له‌كه‌ڵ خۆیدا كۆمه‌ڵێكى زۆر له پاشماوه‌ى دروستبوو له‌سه‌ر هزرى ڕوداوه‌كانى ڕابردوو هه‌ڵده‌گرێت، ئه‌م پاشماوانه ده‌بنه فه‌رهه‌نگ و كاریگه‌ریان كه‌م یاخود زۆر له‌سه‌ر كاتى ئێستاش ده‌بێت، جا ئه‌م فه‌رهه‌نگه زۆر جار ده‌بێته جێگاى ڕه‌زامه‌ندى ڕه‌ها، یاخود ڕه‌تكردنه‌وه‌ى ڕه‌ها، یاخود مامناوه‌ند بوون، بۆ ئه‌وه‌ى چاره‌سه‌رى گونجاو بۆ ئه‌م سێ لایه‌نه بدۆزینه‌وه ده‌بێت ئه‌م خاڵانه به‌رجه‌سته بكه‌ین:
1- خوێندنه‌وه و شیكردنه‌وه‌ى هه‌موو پەرتووک و توێژینه‌وه و لێكۆڵینه‌وه‌كانى تایبه‌ت بهم بواره.
2- پله‌به‌ندیكردن بۆیان.
3- هه‌ڵسه‌نگاندن و ڕه‌خنه‌گرتن.
4- هه‌ڵبژاردنى باشترینیان.
5- پێشكه‌شكردنى كورته‌یه‌كى پوخت له‌م بواره.
6- گفتوگۆكردن و شیكردنه‌وه.
7- وه‌رگرتنى ده‌رئه‌نجامه‌كانى به‌ده‌ستهاتوو.
8- دروستكردنى نمونه‌یه‌كى په‌سه‌ند و گونجاو.
بهم شێوه‌یه ده‌توانرێت فه‌رهه‌نگى ڕابردوو بكرێته بنه‌مایه‌كى ترى سه‌رخستنى پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامى.
له‌پاش گه‌یشتن به قۆناغى بنیاتنانى لایه‌نى تیۆرى و زانستى بۆ پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامى پێویسته هه‌وڵه‌كانى ده‌ستكردن به گه‌یاندنى پرۆژە‌كه بۆ ناو كۆمه‌ڵگە و نزیك كردنه‌وه له هزرى تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگە ده‌ست پێ بكات، پاشان پێویسته هه‌ردوو لایه‌نى بانگه‌واز و وه‌رگرانى بانگه‌وازه‌كه بكرێنه قۆناغى دواتر و به‌شى پراكتیكى پرۆژە‌كه. جا بۆ ئه‌وه‌ى پرۆژە‌كه به‌رێكوپێكى بگاته وه‌گرانى بانگه‌واز كه بریتین له تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگە به گشتى، و توانا و ئاستى وه‌رگرتن و تێگه‌یشتنیان به‌رز بكرێته‌وه، پێویسته چینه‌كانى وه‌رگرانى بانگه‌واز بناسین كه بریتین:
یه‌كه‌م/ لایه‌نه فه‌رمیه‌كان: بریتین له داموده‌زگاكانى كاریگه‌ر له‌ناو كۆمه‌ڵگە به‌تایبه‌ت په‌روه‌رده، پێویسته ئه‌م پرۆژە‌یه به ته‌واوه‌تى پێشكه‌شیان بكرێت و گفتوگۆیان له‌گه‌ڵدا بكرێت، به‌مه‌به‌ستى وه‌رگرتنى ڕه‌زامه‌ندى و پاڵپشتى بۆ سه‌رخستنى ئه‌م پرۆژە‌یه.
دووه‌م/ لادینییە‌كان: له‌هه‌موو كۆمه‌ڵگە ئیسلامییه‌كاندا چین و توێژ هه‌ن كه لادینین و بیروباوه‌ڕى جیاوازیان له ئیسلام هه‌یه، بۆ ئه‌وه‌ى بتوانرێت مه‌یل، یاخود لایه‌نگیریان بۆ ئه‌م پرۆژە‌یه به‌ده‌ست بێت، پێویسته بخرێته به‌رده‌ستیان و هه‌وڵى ئه‌وه بدرێت كه باوه‌ر به‌وه بهێنین كه ئامانج و مه‌به‌ستى ئه‌م پرۆژە‌یه بۆ هه‌موانه و ڕێكخستنه‌وه‌ى گشتى كۆمه‌ڵگەیه.
سێهه‌م/ ئه‌ندامانى بزووتنه‌وه ئیسلامییه‌كان: واته پێشكه‌شكردنى ئه‌م پرۆژە‌یه به لایه‌ن و گرووپه ئیسلامییه‌كانى ناو كۆمه‌ڵگە و تێگه‌یاندیان كه ئه‌م پرۆژە‌یه جێگیره‌وه‌ى كارى سیاسى و ڕێكخراوه‌یی ئه‌وان نییە، به‌ڵكو چاره‌سه‌ره بۆ ناكۆكییه‌كان له هزر و بیر و بۆچوونى موسڵمانان و ده‌توانن له زۆر لایه‌ن و به‌رنامه‌ى خۆشیاندا سوودى لێوه‌ربگرن و كه‌موكورتییه‌كانى پێ چاره‌سه‌ر بكه‌ن، بۆ گه‌یشتن به ئه‌م ئامانجه و به‌ده‌ستهێنانى ڕه‌زامه‌ندى ئه‌ندامانى لایه‌ن و گرووپه ئیسلامییه‌كان پێویسته زۆر به وریایی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ وشه و باسه‌كانى ناو پرۆژە‌كه بكرێت و خۆ به‌دوور بگیرێت له هه‌ر باس و بابه‌تێك كه لای هه‌ریه‌ك له‌م لایه‌نه‌و گرووپانه جێگاى سه‌رنج و ڕه‌تكراوه‌یه.
چوارم: هه‌ڵگرانى بڕوانامه‌ى زانكۆ و ده‌رچوانى زانسته ئیسلامییه‌كان:
ده‌توانین بڕوانینه ئه‌م توێژه وه‌ك ڕۆشنبیرترین كه‌سانى ناو كۆمه‌ڵگە كه پێوسته خاوه‌ن ڕۆڵ و ڕێزلێگیراو بن، هه‌رچه‌نده سه‌رده‌مانێكه ڕۆڵیان په‌راوێز خراوه، بهڵام به تایبه‌ت بۆ ئه‌م پرۆژە‌یه ده‌توانن ڕۆڵى به‌هێز و گرنگ بگێرن، ئه‌مه‌ش له چوارچێوه‌ى پێشكه‌شكردنى ئه‌م پرۆژە‌یه پێیان و پاشان دوباره پێدانه‌وه‌ى ڕۆڵى بهرچاو و گرنگ له‌ناو كۆمه‌ڵگەدا و هه‌وڵى بردنه پێشه‌وه‌ى ئه‌م پرۆژە‌یه چونكه په‌یوه‌ندى ڕاسته‌وخۆى له‌گه‌ڵ جۆر و شێوازى كاریان هه‌یه كه له بنه‌ڕه‌تدا هه‌وڵیان بۆ چاكسازى و گۆڕانكارى ئیجابیه له كۆمه‌ڵگەدا.
پێنجه‌م: ڕووكه‌شیه‌كان:
ڕووکەشییه‌كان دوو جۆرن كه‌له‌ناو كۆمه‌ڵگەدا بوونیان هه‌یه بهم شێوه‌یه:
1- دژه‌كانى ئایینى ئیسلام: هه‌موو كات له كۆمه‌ڵگەدا كه‌سانێك هه‌ن كه دژایه‌تیی ئایینى ئیسلام و به‌رنامه‌كانى ده‌كه‌ن و یه‌كێك له هه‌وڵه‌كانیان پیشاندانى ئه‌م ئایینه‌‌یه وه‌ك بابه‌تێكى ڕووکەش و ساده و دوور له ورده‌كارى، بهڵام وه‌ك نووسەر ئاماژه‌ى پێ ده‌كات ئه‌م ڕووکەشبوونه گرنگه بۆ ئه‌م پرۆژە‌یه كه ده‌توانرێت بهم هۆیه‌وه پڕۆژەكه به‌ساده‌یی و سانای بگاته گوێى زۆرێك له‌وانه‌ى له كۆمه‌ڵگەدا گوێگریانن.
2- به‌شێكى موسڵمانان: كه خۆیان به سروشتى ئایینى ئیسلامیان به‌سانایی و ساده‌یی وه‌رگرتووه و پێویسته هه‌ر بهم شێوه‌یه‌ش سه‌یر بكرێت و پێشكه‌شیان بكرێت.
شه‌شه‌م: عه‌وام:
مه‌به‌ست له عه‌وام چینى گشتى كۆمه‌ڵگەیه كه زۆرینه پێك ده‌هێنن و ڕۆڵ و كارى به‌رچاویان هه‌یه له هه‌ر بابه‌ت و ڕووداوێك كه له‌ناو كۆمه‌ڵگە ده‌رده‌كه‌وێت یاخود ده‌بێته جێگاى باس و گرنگیان، یه‌كێك له دیارترین سیفه‌ته‌كانى ئه‌م چینه بریتییە له گرنگی نه‌دان به بابه‌تى هزر و ڕۆشنبیرى و هه‌بوونى بێئاگاییه‌كى ئاست به‌رز سه‌باره‌ت پێیان، ئه‌وه‌ى گرنگه ده‌بێت به‌شێكى ئه‌م پرۆژە‌یه هه‌وڵدان بێت بۆ وروژاندنى هه‌ندێك چه‌مك و باس و بابه‌ت كه ده‌توانێت بیر و هزرى ئه‌م خه‌ڵكه گشتییه بجوڵێنێت و ببێته جێگه‌ى بایه‌خیان هه‌تا بتوانن تێگه‌یشتنى گونجاویان هه‌بێت بۆى، لێره‌وه ده‌توانرێت دوو ئامانج بپێكرێت، یه‌كه‌میان بهم هۆیه‌وه زۆرینه‌ى كۆمه‌ڵگە له بێلایه‌نى، یاخود دژبوونه‌وه ده‌بێته لایه‌نگر و پاڵپشتى پرۆژە‌كه، دووه‌میان ڕێگەى تواناى به‌رجه‌سته كردنى ئه‌م پرۆژە‌یه واڵاتر ده‌بێت و ئاسانكارى گه‌وره‌ى بۆ دروست ده‌بێت.
حه‌وته‌م : خوێندكارانى زانكۆ:
ژینگه‌ى زانكۆ تایبه‌تمه‌ندى خۆى هه‌یه، به تایبه‌ت ته‌مه‌نى خوێندكاران كه به‌گشتى كۆتایی ته‌مه‌نى هه‌رزه‌كارییه به نزیكه‌ى (20) ساڵى، واته له‌م ته‌مه‌نه‌دا خوێندكار سه‌ره‌تایه‌كى كه‌م و ساده‌ی له زانیارى سه‌باره‌ت به ئایینى ئیسلام هه‌یه، به تایبه‌ت لایه‌نى هزرى ئیسلامى، كه ئه‌مه‌ش وا ده‌كات ئاماده بێت بۆ وه‌رگرتنى زانیارى و تێگه‌یاندنى پرۆژە‌ى هزرى هه‌تا وه‌ك ئاماده‌سازى بێت بۆ قۆناغه‌كانى دواى زانكۆ. له‌به‌ر ئه‌مه پێویسته له پرۆژه‌ى چاكسازى هزرى ئیسلامیدا شوێنێك هه‌بێت بۆ چوونه ناو زانكۆ و گه‌یاندنى خاڵ و بنه‌ماكانى پرۆژە‌كه به خوێندكاران وه‌ك بنیاتنانى سه‌ره‌تاى دروستكردنى چینێكى ڕۆشنبیر و پڕ له زانست و زانیارى هزرى ئیسلامى و تێكه‌ڵبوونیان به كۆمه‌ڵگە و گه‌یاندنى په‌یامه‌كان، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش دوو ڕێگەى سه‌ره‌كى هه‌یه، یه‌كه‌میان تێكه‌ڵكردنى پرۆژە‌كه به مه‌نهه‌جى خوێندن، دوه‌میان سازكردنى مامۆستاكانى زانكۆ به تواناى باشتر بۆ گه‌یاندنى ئه‌م پرۆژە‌یه، به‌تایبه‌ت لێره‌دا نابێت خوێندكاره چالاك و زیره‌كه‌كانمان بیرچێت به‌وه‌ى كارئاسانى باش و ڕێخۆشكه‌ریان بۆ بكرێت له ڕووى مادى و مه‌عنه‌ویه‌وه هه‌تا بتوانرێت بانگه‌وازكارى زۆر زیره‌ك و دانای لێوه به‌رهه‌م بێت و كاریگه‌ریه‌كانى له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگە به‌ڕوونى دیار بێت.
له‌به‌شى كۆتایدا نووسەر باسى به‌ربه‌ست و ڕێگریه‌كانى به‌رده‌م سه‌ركه‌وتنى پرۆژە‌ى ڕیفرۆمى هزرى ئیسلامى ده‌كات و له چه‌ند خاڵێكدا كۆیان ده‌كاته‌وه.
یه‌كه‌م / جه‌نگه لاوه‌كییه‌كان:
بێگومان دوژمنان و ناحه‌زانى ئیسلام له‌لایه‌ك و نه‌یارانى پرۆژە‌كه له موسڵمانان له‌لایه‌كى تر به‌رده‌وام هه‌وڵى ئه‌وه ئه‌ده‌ن كه ڕێگرى و به‌ربه‌ست بۆ ئه‌م پرۆژە‌یه دروست بكه‌ن به تۆمه‌ت دروست كردن بۆ سه‌رقاڵكردنى لایه‌نگرانى پرۆژە‌كه به‌بابه‌تى لاوه‌كى و دووركه‌وتنه‌وه له ناوه‌ڕۆك و ئامانجى ئه‌م پرۆژە‌یه، بهڵام ئه‌مه ته‌ڵه و چاڵێكى قوڵه نابێت موسڵمانان تێى بكه‌ون و هیچ هه‌لێك بۆ ڕودانى بهێڵنه‌وه.
ئه‌مه سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه لایه‌نگارانى پرۆژە‌ى ڕیفرۆم ده‌توانن سوود له‌م نه‌یارانه وه‌ربگرن ئه‌ویش به ڕه‌خنه گرتن له تۆمه‌ت و بابه‌ته‌كانیان كه بێگومان هه‌ڵه‌و كه‌موكوڕی تێدایه، لێره‌شه‌وه ئه‌مه خاڵێكى ترى به‌هێز دروست ده‌كات بۆ خودى پرۆژە‌كه و گریمانه و بابه‌ته‌كانى چه‌سپاوتر ده‌كات.
هه‌ر له‌م باسه‌دا ده‌بێت ڕه‌چاوى دوو خاڵى گرنگ بكه‌ین، یه‌كه‌میان نابێت هیچ كات ڕوگرژ و سینه ته‌نگ بین بهم ڕه‌خنانه‌ى ئاڕاستەى پرۆژە‌كه ده‌كرێت، دووه‌میان ده‌بێت له جیاكردنه‌وه‌ى ڕه‌خنه‌ى دڵسۆزانه و بنیاتنه‌رانه له ڕه‌خنه‌ى ڕوخێنه‌ر و تێكده‌رانه زۆر ورد بین و دۆست و ناحه‌ز تێكه‌ڵ نه‌كه‌ین.
دووه‌م/ هه‌ڵه تایبه‌تى و خودیه‌كان:
هه‌ڵه‌كانمان خراپترین ڕێگرو به‌ربه‌ستن له‌به‌رده‌م پێشكه‌وتنى پرۆژە‌ى ڕیفۆرم و گرنگترین ئه‌و هه‌ڵانه‌ش كه ده‌كرێن بریتین له :
– ڕاوه‌ستان و ساردبوونه‌وه له ئه‌نجامدانى ڕێكاره‌كانى پرۆژە‌كه پێش ئه‌وه‌ى ئامانجى سه‌ره‌كى بپێكرێت، كه ئه‌مه واده‌كات به‌پله‌ى یه‌كه‌م پرۆژە‌كه له‌ڕوى كاته‌وه دوا بكه‌وێت و قۆناغه‌كانى تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر ببن، پاشان ڕێڕه‌وى قۆناغ به‌ندى تێك بچێت و سه‌رلێشێوان له چۆنییە‌تى جێبه‌جێكردنى پرۆژە‌كه‌دا دهربكهوێت.
– یه‌ك لایه‌نى، واتا به بیروباوه‌ڕێك كاربكرێت كه ئه‌م پرۆژە‌یه تەنیا چاره‌سه‌رى یه‌ك لاكه‌ره‌وه‌یه بۆ هه‌موو گرفته‌كان، بهڵام ده‌بێت ئه‌وه بزانرێت كه‌لایه‌نى تریش هه‌یه كه تواناى چاره‌سه‌رى كێشه‌كانیان له‌لایه و جێگاى بایه‌خ و گرنگى پێدانن.
– دروستبوونى پارت و كۆمه‌ڵ و ڕوكردنه كۆكرنه‌وه‌ى پڕۆسه‌كه تەنیا له‌یه‌ك سه‌رچاوه، كه ئه‌مه‌ش ده‌بێته ده‌ردێكى كوشنده بۆ ئه‌م پرۆژە‌یه و دوورى ده‌خاته‌وه له زۆرێك چین و توێژه‌كانى ناو كۆمه‌ڵگە.
– جیاوازى بۆچون و شیكردنه‌وه سه‌باره‌ت به باس و بابه‌تى ناو پرۆژە‌كه كه ده‌خرێته ڕوو بۆ ڕاى گشتى كۆمه‌ڵگە، چونكه ده‌بێته هۆى ناڕونى له په‌یامه‌كانى پرۆژە‌كه و دواتر كۆسپ وله‌مپه‌ر بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئامانجه‌كانى دروست ده‌كات.
بهم شێوه‌یه زۆر گرنگه ئه‌و كه‌سانه‌ى كه هه‌ڵگرى په‌یامه‌كانى پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامین كه‌سانێك بن زۆرترین مرونه‌تیان هه‌بێت، داهێنان له پێشكه‌شكردن بكه‌ن، زۆرترین به‌شداریان له‌ناو كۆمه‌ڵگەدا هه‌بێت، هه‌ڵگرى باوه‌ڕى پێكه‌وه‌ژیان و ئارامگرى بن و بتوانن جوانییە‌كانى ئه‌م پرۆژە‌یه وه‌ك خۆى بخنه ڕوو.
له كۆتایی ئه‌م پەرتووکه‌دا نووسەر چه‌ند خاڵێكى گرنگ ده‌خاته ڕوو وه‌ك ده‌رئه‌نجامى كۆتایی پرۆژە‌كه:
1-كه‌موكورتى – چاره‌سه‌ر: یه‌كێك له گرفته گه‌وره‌كانى موسڵمانان بریتییە له هه‌ستى یه‌كلایه‌نى و خۆ به تەنیا دانان وه‌ك ڕاسترین گرووپ یاخود پارتى سیاسی كه ده‌بێت نوێنه‌ر و چاوساغى گشتى موسڵمانان بێت، هه‌ر ئه‌مه‌ش بووە‌ته هۆى دروستبوونى هه‌موو ئه‌م ململانێ و دووبه‌ره‌كیه‌ى كه ده‌نگ و ڕۆڵى موسڵمانانى له‌ناو بردوه و جوانییە‌كانى ئایینى ئیسلامى شاردوه‌ته‌وه. له‌به‌ر ئه‌مه‌یه كه ده‌بێت له پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامیدا گرنگى ته‌واو بدرێت به گشتگیربوون و ده‌رچون له دروستبوونى خۆشه‌ویستى و پاڵپشتى بۆ لایه‌نێك یاخود گرووپێكى دیاریكراو.
گرفتێكى ترى هزرى ئیسلامى جیاوازى نێوان هزر و بیروباوه‌ڕه كه هه‌ندێك پێیان وایه جیاوازى یاخود دژیه‌ك بوونیش له نێوانیاندا هه‌یه بهڵام گرنگه كار بكرێت له‌سه‌ر ڕونكردنه‌وه‌ى ئه‌وه‌ى كه هزر له بنه‌مادا گرنگترین هۆكاره بۆ تێگه‌یشتن له بیروباوه‌ر و یارمه‌تیده‌ره كه بیروباوه‌ر بخرێته نێو ژیانى واقیعى كۆمه‌ڵگەوه،
هه‌روه‌ها گرفتى ترى ئه‌م ڕێگەیه بریتییە له تێكه‌ڵكردنى هه‌موو بابه‌تێكى په‌یوه‌ست به ئایینه‌وه به بیروباوه‌ر و ته‌ماشاكردنى وه‌ك به‌شێك له بنه‌ما ئاینییە‌كان، بهڵام هزرى ئیسلامى به شێوه‌یه‌كى گشتگیر وه‌ك قۆناغى یه‌كه‌م و بنه‌ماى تێگه‌یشتن وایه بۆ بیروباوه‌ر و به‌هۆیەوه بیروباوه‌رى به‌هێز و دامه‌زراو دروست ده‌بێت كه چه‌سپاوه له‌سه‌ر بنه‌ماى زانستى و زانیارى دروست.
2- پرۆژە‌ى ڕیفۆرم و پارتى سیاسی:
وه‌ك له پێشتر ئاماژه‌مان پێدا یه‌كێك له‌و گرفتانه‌ى دێته پێش پرۆژە‌ى ڕیفۆرمى هزرى ئیسلامى ده‌ركه‌وتنه‌یه‌تى وه‌ك پارتى سیاسی یاخود گرووپێكى نوێ و جیاواز بهڵام پلاندانانى ورد و كارى گشتیانه واده‌كات ئه‌م ڕوانینه له‌م پرۆژە‌یه دوور بخاته‌وه و هه‌موو لایه‌ك به‌شدار بكات له‌سه‌رخستنی و هه‌موان به پرۆژە و به‌رنامه‌ى خۆیانى بزانن و كه‌س له ده‌ره‌وه‌ى بازنه‌ى ئه‌م ڕیفۆرمه نه‌مێنێته‌وه.
لێره‌دا ده‌بێت كاربكرێت له‌سه‌ر جیاكردنه‌وه‌ى دوو چه‌مكى جیاواز ئه‌وانیش هزرى بزووتنه‌وه و بزووتنه‌وه‌ى هزره كه یه‌كه‌میان بیر و هزر و به‌رنامه‌ى تایبه‌ته به پارت و بزووتنه‌وه‌یه‌كى سیاسی كه وه‌ك په‌یڕه‌و پڕۆگرام كار بۆ جێبه‌جێكردنى ده‌كات، بهڵام چه‌مكى دووه‌م كه بزووتنه‌وه‌ى هزره ماناى ئه‌و جوڵه و كارو چالاكیانه‌یه كه هه‌موان به‌یه‌كه‌وه له چوارچێوه‌ى پرۆژە‌یه‌كى ڕیفۆرمى هزریدا به شێوه‌یه‌كى گشتگیر ئه‌نجامى ده‌ده‌ن، ئه‌م پرۆژە هزریه‌ش له‌سه‌ر بنه‌ماى تیۆر و زانست و زانیارى و لێكدانه‌وه‌ى ژیرانه‌ى واقیعدا دارێژراوه، ئه‌م پرۆژە‌یه ئاڕاستەیه‌كه ژیرى و زانست ده‌كاته بنه‌ماى ده‌ست بردن بۆ چاكسازى و گۆڕانكارى له‌هه‌ر بابه‌ت و بوارێكى ژیاندا.
