• Google Plus
  • Rss
  • Youtube
December 18, 2024

ڕیفۆرم و ڕیفۆرمخوازیی (اصلاحات و اصلاح طلبی)

ئامادەكردن: هەورامان فەریق

چەمكی ڕیفۆرم و ڕیفۆرمخوازیی لە ئێراندا ڕەگویشەیەكی قووڵی هزریی هەیە و بەنێو هزر و ڕۆشنبیریی ئایینیدا ڕۆشتووەتە خوارەوە. هەڵبەت لەم كورتەباسەدا سەرنجی ئێمە لەسەر مێژووی هزریی دەركەوتن و تەشەنەكردنی چەمكەكە نییە ـ بۆ نمونە لە سەید جەمالەدینی ئەفغانییەوە تا عەلی شەریعەتی، عەبدولكەریم سروش و موحسین كەدیڤەر ـ بەڵكو سەرنجمان لەسەر ڕیفۆرمە وەك كردەی سیاسی و لە دوای شۆڕشی 1979ی ئەو وڵاتەوە.

چەمكی ڕیفۆرم یەكانگیرە لەگەڵ ڕیفۆرمخوازی و ڕیفۆرمخوازانەوە. هەرچەندە بۆچوونی جیاواز سەبارەت بە سەرهەڵدانی ئەم چەمكە هەن ـ بۆ نمونە لە دەیەی سێیەمی شۆڕشەوە ـ بەڵام بۆچوونی زاڵ، بەكارهێنانی ئەم چەمكە بۆ سەرهەڵدانی باڵێكی سیاسی بەناوی ڕیفۆرمخوازی دەگەڕێنێتەوە، كە پاش هەڵبژاردنەكانی دووەمی حوزەیرانی (دوم خرداد)ی 1376ی هەتاویی (1997ز) بە ئامانجی ڕیفۆرم (اصلاحات) سەری هەڵدا. واتە پێش هەڵبژاردنی سەید موحەمەدی خاتەمی وەك سەرۆك كۆماری ئێران نەهاتبوویە نێو پانتایی گشتی و تەنانەت ڕاگەیاندنەكانەوە. هەڵبەت سیاسەتە ڕیفۆرمخوازییەكان لە دوو پانتایی نێوخۆیی (لە چوارچێوەی دروستكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی) و دەرەكی (لە پانتایی كەمكردنەوەی بەریەككەوتن و هاوكارییە ئاشتیخوازییەكان) پێناسە دەكرێت.

لەم گۆشە نیگایەوە و بە سەرهەڵدانی شۆڕش، هەندێك لە دەستەبژێرانی ڕۆشنبیری ئایینی و هەندێكیان كاریگەر بە چەپ، دەستیان بە ڕوو وەرچەرخان بەرەو بە دیموكراسیكردنی سیستەمی سیاسیی باڵادەست كرد. بە كۆتاییهاتنی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق و بە هاتنەسەركاری محەمەد خاتەمی هێدی هێدی گوڕ و تینی شۆڕشیش ڕووی لە دامركانەوە كرد و دروشمەكانی گەشەپێدانی سیاسی و كۆمەڵگەی مەدەنی بە پاشگری ئایینییەوە هاتنە كایەوە. ئەم باڵە ڕیفۆرمخوازە، بانگەشەی بۆ چەسپاندنی چەمكگەلێكی وەك كۆمەڵگەی مەدەنی، دیموكراسیی ئایینی، ئازادیی دەربڕین، مافەكانی مرۆڤ، دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و چەسپاندنی دەستوور دەكرد. خاتەمی و كابینەكەی بوونە سەرەتای پەرەپێدانی گوتاری ڕیفۆرمخوازی بەتایبەت دەستەبەركردنی كۆمەڵگەی مەدەنی كە لەوكاتەوە تا هەنووكە جێی مشتومڕ و ناكۆكی ڕیفۆرمخوازەكان و بناژووخوازەكان بووە. لە ڕوانگەی خاتەمییەوە، مەرجی جێگیركردنی كۆمەڵگەی مەدەنی ڕازیبوونە بە دەستوور، یاسا گەورەترین مەرجی سەروەریی خەڵك و ڕێزگرتنە لە دەنگی زۆرینەی خەڵك. هەر ئەو دەستپێكە بووبە هۆكاری ئەوەی چەندین نووسەری دیار دەست بە تیۆریزەی ئەم چەمكە بكەن و فرە و فراوان كتێب، وتار و ڕۆژنامەی (وەك سلام، جامعە، توس، خرداد، صبح امروز و ..) لەوبارەوە چاپ بكرێن و كۆڕ و سیمینار و كۆنفرانسی بێشومار لەوبارەوە ساز بكرێن.

ڕیفۆرمخوازەكان هەنگاوەكانیان لە بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری، پەرلەمان و پارێزگاكان دەست پێكرد. ئەوان پێیانوابوو كە حكومەت لە ڕێگەی چاكسازیی لە كاروبارەكاندا، ڕۆڵێكی چارەنووسسازی هەیە و ئەگەر دیموكراسیخوازان، لە دەرەوەی بونیادی حكومەت بن، هەنگاونان بە ئاڕاستەی دیموكراسی ئەگەر مەحاڵ نەبێت، زۆر ئەستەم دەبێت. واتە تەندروستترین، كەم تێچووترین و كاریگەرترین ستراتیژ، بەهێزكردنی دامەزراوە مەدەنییەكان، سەپاندنی هەڵبژاردنی ئازاد بەسەر دەسەڵاتخوازەكان و بەشداری چالاكانەیە لەم پرۆسەیەدا. ڕێگەی بەهیزكردنی دامەزراوەكانیش بە نێو هەڵبژاردنەكاندا تێپەڕ دەبێت.

بۆیە هەر لە سەرەتاوە دوو گرووپ هەڵوێستیان لە بەرامبەر ئەم جۆرە چەمكە مۆدێرنە هاوردەكراوانەی ڕۆژئاوا وەرگرت. گرووپێك نەریتگەرا فیقهییەكان ( سنتیهای فقهی) بوون و گرووپێك ڕاستی نەریتی  كە ئەم چەمكە و چەمكەكانی دیكەی وەك حوكمی خەڵك و ئازادییەكانیان ڕەت دەكردەوە، چونكە لەگەڵ چەمكە ئایینییەكاندا یەكیان نەدەگرتەوە. بەڵام خاتەمی پێیوابوو كە مسوڵمانانیش دەتوانن بە گوێرەی پێوەرەكانی خۆیان خوێندنەوەیەكی تایبەتیان هەبێت كە لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ و بەرژەوەندییەكانیاندا سازگار بێت. ڕیفۆرمخوازەكان ستراتیژێكی دیكەشیان هاوشان لەگەڵ بەشداریی دەستەبژێر لە دەسەڵات گرتەبەر كە ئەویش گرنگیدان بوو بە ڕۆڵی هێزە كۆمەڵایەتییەكان لانیكەم لەڕووی تیۆرییەوە. ئەم پرسە لە چوارچێوەی ستراتیژی “فشار لە خوارەوە، چەلەحانێ لە سەرەوە” خۆی دەنواند، بەو واتایەی كە كۆمەڵێك نوێنەر لە لایەن جەماوەرەوە لە بیرۆكراسیدا بەشدارییان هەبێت و لە لایەكیترەوە، لە پانتایی كۆمەڵایەتیدا هەوڵ بدرێت كە سەركردە لۆكاڵییەكان چ لە كاروبارەی هۆشیاركردنەوە و چ ڕێكخستن، خەڵكی ئاڕاستە بكەن. گرێدانی ئەم دوو هێزە، “مۆدێلی فشار لە خوارەوە و چەلەحانێ لە سەرەوە”یە كە بەشی یەكەمی، لە ئەزموونی شۆڕشی ئیسلامیی و بەشی دووەمی، بەرهەمی ئەزموونی مەشروتەیە. بۆیە ڕیفۆرمخوازان، بە هەموو شێوەیەك دژی گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە ناو دەوڵەت بوون و نەیانویستووە مەكینەی دەوڵەت لەكار بخەن.

ڕیفۆرمخوازان لە مامەڵەیاندا لەگەڵ چەمكی ڕیفۆرم، لەم سێ دەیەدا لە كار و بەشدارییان لە كایەی سیاسیدا، ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنە بوونەتەوە. بۆ نمونە، لە ڕووی ستراتیجەوە یەكێك لە ڕەخنە بونیادییەكان كە ئاڕاستەیان كراوە، بریتییە لەوەی كە نەیانتوانی بۆ ڕێككەوتن، ئاشتەوایی و ڕاكێشانی دەستەبژێرەكانی دیكەی نێو دەسەڵات، تێبكۆشن یان لە توانایاندا نەبووە. یەكێكیتر لە كێشەكانی ئەوان نەبوونی بەرنامەڕێژییەك بوو بۆ مامەڵە، چاككردنەوە و بەرەوپێشبردنی خواستەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بەكارهێنانی لە ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتدا كە بتوانێت لە ڕێگەی بەكارهێنانی هێزە دیموكراسیخوازەكانەوە، باجی دژایەتیكردنی دیموكراسی بۆ نەیارەكان بەرز بكاتەوە و ئەوان ناچار بە گفتوگۆ و ئاشتەوایی بكات. ئەنجامی وەها دۆخێك، ڕادیكاڵیزەكردنی ڕوو لە زیادبووی خواستەكانی بەشەكانی كۆمەڵگە، ململانێ و توندوتیژی بوو لە نێو دەستەبژێرانی دەسەڵاتداردا.

توێژەران ئاماژە بە هۆكارگەلێكی دیكەی پاشەكشێی ڕیفۆرمخوازان لە ڕیفۆرم دەكەن، لەبەرئەوەی كە لە ماوەیەكی وەها كورتدا، ئەگەری بە دامەزراوەییكردنی زۆرێك لە گۆڕانكارییەكان لە بونیادە سیاسی، كۆمەڵایەتی و یاساییەكاندا زۆر ئەستەم یان مەحاڵ بوو، لە هەمانكاتدا دووركەوتنەوەی ڕیفۆرمخوازان لە دەسەڵات، ترسی زیادكردنی دەسەڵاتخوازی و ئاڕاستەی سیاسەتەكانی حكومەتی دژ بە ئامانجە ڕیفۆرمخوازییەكان لێدەكەوتەوە، دەستەبژێرەكان، پێویستیان بە مامەڵە و پشتیوانی كۆمەڵایەتی هەبوو، بەڵام ئەو حاڵەتە ڕووی نەدا. ئەم هۆكارە وای كرد ڕیفۆرمخوازان و لایەنگرە كۆمەڵایەتییەكانیان لەیەكتر دوور بكەونەوە و ئەمەش لێدانێكی قورس بوو بۆ سەر جەستەی ڕیفۆرمخوازەكان. دەستەبژێرەكان لە دەسەڵات دوور كەوتنەوە و گۆڕانكارییەكان بە جۆرێكی ڕوویاندا. سیستەمی سیاسیی ئێران پاش قۆناغی چاكسازییەكان، تا ساڵی 2013 و هەڵبژاردنی خولی یانزەیەمی سەرۆك كۆماریی، كە بووە هۆی ئەوەی لایەنگرانی ئیعتیدال و میانەڕەوەكان دەسەڵات بگرنە دەست، بەرەو بەهێزكردنی دەسەڵاتخوازی و زیندووكردنەوەی گوتاری نەریتی و بونیادگەرانە پەلی هاویشت و جارێكیتر كۆماری ئیسلامیی بەرەو یەكدەستی و یەكپارچەیی ئایدیۆلۆجی هەنگاوی نا.

هەڵبەت، ئەمە كۆتایی چیرۆكەكە نەبوو. لە ساڵی 2013، گرتنەبەری هەڵوێستی “مامەڵەگەرایە”، “ئاشتەواییخوازانە”و “میانەڕەوانە” لە لایەن ئەو دەستەبژێرانەوە كە هەم لە لایەن بەشێكی گرنگ لە ڕەوتی ڕیفۆرمەوە پشتیوانی دەكران و هەم جێی متمانەی دەستەبژێرە باڵادەستەكانی سەر بە ڕژێم بوون، دیسانەوە كاریگەری بەجێهێشت و بەهێزبوونی ئەوانی بە دوای خۆیدا هێنا. كار و چالاكی ڕیفۆڕمخوازان لە دوای دووركەوتنەوە لە دەسەڵات و بێهێزبوونیان بەتایبەت پاش هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی 2017 و ناڕەزایەتی و نائارامییەكانی سەردەمی ڕۆحانی، دەرچوونی ئەمریكا لە ڕێككەوتننامەی وزەی ناوەكی (بەرجام)، فشاری ئابووریی قوورس لەسەر خەڵكی، گرانبوونی نرخی بەنزین و كوژرانی خۆنیشاندەران، ڕەفتار و هەڵوێستی دوولایەنەیان لە هەمبەر خۆنیشاندانەكانی ئەوكات و دوو ساڵ لەمەوبەر، ئەوانی ڕووبەڕووی ڕەخنەی دوولایەنە كردەوە. بۆیە زۆرێك لە شارەزایان پێیانوایە كە چەمكی ڕیفۆرم ڕووی لە ئاوابوون كردووە و ڕیفۆرمخوازان كۆتاییان هاتووە.

  سەرچاوەكان

  – محمد عابدی اردكانی، پروین عظیمی، بررسی تطبیقی دیدگاەهای جریان اصول گرا و اصلاح طلب نسبت بە مشاركت سیاسی زنان در جمهوری اسلامی ایران (1376-1384)، دو فصلنامە علمی – پژوهشی “پژوهش سیاست نظری”، دورە جدید، شمارە دوازدهم، پاییز و زمستان 1391.

  – اكری بای، بابك نادرپور، مسعود مطلبی، چالش گفتمان های سیاسی اصلاح طلب و اصولگرا در ایران (1392-1396)، فصلنامەی جامعەشناسی سیاسی ایران، سال دوم، شمارە چهارم (پیاپی 8). زمستان 1398.

 – مصطفی تاج زادە، اصلاحات دمكراتیك؛ جامعە محور یا حكومتی، مجلەی آیین، شمارەی 17و18، دورەی آذر و دی، 1378.

  – مجتبی مقصودی، اهورا ڕاهبر، نگرش انتقادی از درون بە اصلاح طلبی در جمهوری اسلامی، درسهایی برای مصالحە، پژوهشنامەی علوم سیاسی، سال یازدهم، شمارە اول، زمستان 1394.

  – سعید حجاریان، ضرورت ڕد مبارەزە مصلحانە و ڕد تئۆری فنا، 1 دی 1394، در https://kaleme.com/1394/10/01/klm-232890/

  – عبدالله مومنی در عتراضات ایران؛ آیا جریان اصلاح‌طلبی و اصلاح‌طلبان پایان یافته است؟ https://www.bbc.com/persian/articles/cv2p0pp2er0o

Send this to a friend