كوردی
خوێندنه‌وه‌ى بۆ كتێبى ئاشتى و كۆمه‌ڵگه‌ى ديموكراسى، لە نووسینی ئەمارتیا سن
كتێبى “ئاشتى و كۆمەڵگه‌ى ديموكراسى”، لەلایەن “ئەمارتیا سن”؛ مامۆستای وانەكانی ئابوورى و فه‌لسه‌فه له هه‌ردوو زانكۆى لامۆنت و هارڤارد نووسراوە. ئەمارتیا سن كە به ڕەگه‌ز هندییە، لە ساڵى 1933 خوێندنى به‌كالۆريۆسى له هیندستان ته‌واو كردووه، پاشان بڕوانامەكانی ماسته‌ر و دكتۆراى له ئابوورى له زانكۆی كەمبريج خوێندووه. جگه له‌وه‌ى مامۆستاى ئابوورى و فه‌لسه‌فە بووە له هه‌ردوو زانكۆى لاموت و هارڤارد، وانەی ئابووریى سياسیی له زانكۆى ئۆكسفۆرد وتووەتەوە و بۆ ماوه‌يه‌ك سه‌رۆكى فه‌خریى ده‌زگاى ئۆكسفام بووه. له گرنگترين بەشدارييه‌كانى له بوارى فه‌لسه‌فه و ئابووريدا كه زۆر ديار و به‌رچاون: (ئابووریى خۆشگوزه‌رانى، دادپه‌روه‌ریى كۆمه‌ڵايه‌تى و ئابوورى، تيۆره ئابوورييه‌كان له باره‌ى هه‌ژاری و برسێتيیه‌وه، ئاماژە‌كانى پێوانى خۆشگوزه‌رانیى هاوڵاتيیانى ده‌وڵه‌تانى تازه‌پێگه‌يشتوو و… لە ديارترين كتێبه‌كانى: (گه‌شه‌پێدان وه‌كوو ئازادى، تيۆر‌ى بژارده‌ى كۆمه‌ڵى و خۆشگوزه‌رانیى كۆمه‌ڵايه‌تى، تيۆری له باره‌ى مۆراڵ و ئابوورييه‌وه، عه‌قڵانيه‌ت و بژارده‌ى كۆمه‌ڵگه‌يى، بيرۆكه‌ى دادپه‌روه‌رى، ئاشتى و كۆمه‌ڵگه‌ى ديموكراسى)، ئه‌م كتێبانه وه‌رگێڕدراون بۆ زۆربه‌ى زمانه‌كانى جيهان.
خاوه‌نى خه‌ڵاتى نۆبڵ له ساڵى 1998 له زانستى ئابوورى، بۆ كاره‌كانى له بوارى ئابووریى خۆشگوزه‌رانى. جگه له‌م خه‌ڵاته، خاوه‌نى خه‌ڵاتى به‌هارات راتنا، ئايزنهاوه‌رو، خه‌ڵاتى جۆرج سن و چه‌ندين خه‌ڵاتى تره.
كتێبى “ئاشتى و كۆمه‌ڵگه‌ى ديموكراسى” له ساڵى 2016 له‌لايه‌ن سه‌نته‌رى عه‌ره‌بى بۆ تۆێژينه‌وه و لێكۆلێنه‌وه‌ى سياسى وه‌رگێڕدراوه بۆ زمانى عه‌ره‌بى. ئه‌م كتێبه به‌رهه‌مى كارێكى هاوبه‌شه كه ده‌سته‌ى كۆمۆنوێلس لە ماڵتا له ساڵى 2005 سه‌رپه‌رشتیى كردووه. ئه‌م كتێبه ئاماژە‌يه‌كه بۆ بووژانه‌وه‌ى ديارده‌ى توندوتيژى و هۆكاره‌كانى. ئه‌م كتێبه له بنه‌ڕەتدا هه‌وڵێك بووه بۆ به‌رچاوڕوونیى ده‌وڵه‌تانى كۆمۆنوێڵس (Commonwealth of Nations)(1) له باره‌ى ڕە‌وتى مه‌ده‌نى بۆ ئاشتى و تا ڕاده‌يەكى باش ئاماژە به‌وه دراوه كه توندوتيژیى ژيانى مليارێك كه‌س له وڵاتانى كۆمۆنوێڵس ده‌خاته به‌رده‌م هه‌ڕە‌شه، هه‌موو ئه‌و ڕێگايانه‌ش ڕوون كراونەته‌وه كه ڕێگر ده‌بن له تيرۆر، هه‌روه‌ها ئه‌و ڕێكاره ئاسايشيانه‌ى ده‌گيرێنه به‌ر له دژى توندوتيژى.
ئه‌م كتێبه تێڕوانينێكى نوێیە بۆ هه‌ڕە‌شه‌كانى تيرۆر و توندوتيژى، خستنه‌ڕووى ڕاڤه‌يه‌كى تازه‌يه بۆ پێكه‌وه‌ژيان و لێبورده‌يى و له 9 به‌شى سه‌ره‌كى پێك هاتووه:
له ده‌روازه‌ى يه‌كه‌مدا باس له توندوتيژى و كۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى دهكات، يه‌كێك له‌و ڕێگه تازه‌يه‌ى كه تيۆریزه‌ى دهكات بريتیيه له ده‌روازه‌ى “فرمانڕە‌وایی له ڕێگه‌ى گفتوگۆوه”، كه ئه‌م چه‌مكه ده‌توانريت بوترێت ئارگۆمێنتى سه‌ره‌كیى “ئه‌مارتيا سن”ە و ده‌يه‌وێت وه‌كوو چه‌مكى بنه‌ڕە‌تى ياخود يه‌كه‌ى شيكردنه‌وه‌ى بنه‌ڕە‌تى له كتێبه‌كه‌دا يه‌كانگيرى بكات له‌‌گه‌ڵ بنه‌ماكانى چه‌مكى ديموكراسى. ديموكراسى پێداگرى له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن دهكات، ده‌زگايه‌كى ته‌ندروسته بۆ بيروڕاده‌ربڕين، ئه‌مه‌ش ئه‌و جياكارييەیە كه ئامراز و ڕێڕە‌وى مه‌ده‌نى به‌ره‌و ئاشتى ديارى دهكات. يه‌كێكی تر له‌و چه‌مكانه‌ى پێداگریى له‌سه‌ر دهكات، به‌جێهێشتنى پره‌نسيپى “يه‌ك ئينتيمائيیه”، چونكه ئه‌م پره‌نسيپه شوناسى ئايینى پيرۆز زياتر دهكات، ئه‌م پره‌نسپه ده‌رگاى كردووەته‌وه بۆ هه‌موو ئامرازه‌كانى توندوتيژى، هه‌روه‌ها لەم كتێبه‌دا هه‌وڵ ده‌درێت زياتر پره‌نسيپى “گفتوگۆ” جێگره‌وه بێت بۆ ئايین، نه‌ته‌وه و شارستانيیه‌كان.
له ده‌روازه‌ى دووه‌مدا باس له ته‌وه‌ره مه‌ده‌نيیه‌كانى ئاشتى دهكات. ئه‌وانەی كه ئەندامى تۆ‌ڕەكانى ئه‌و ڕاپۆرته‌ن له ده‌وڵه‌تانى كۆمۆنوێڵس، جه‌ختيان له‌سه‌ر هه‌ردوو پره‌نسيپى “ڕێز و تێگه‌يشتن” كردۆته‌وه. له‌م ڕاپۆرته‌دا پشتگيریى هه‌موو ئه‌و پڕۆژانه ده‌كرێت كه بنه‌ماكانى ئاشتى قووڵ ده‌كه‌نه‌وه. ده‌سته‌ى كۆمۆنۆێڵس جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه كه تيرۆر په‌يوه‌ندیى نيیه به جۆره‌كانى ترى توندوتيژى، وا داده‌نێت كه تيرۆر كرده‌يه‌كى ته‌كتيكيیه و تاوانه.
له باسى يه‌كه‌مدا؛ باس له‌وه دهكات بۆچى ڕێز و لێكتێگه‌يشتن گرنگن، چونكه توندوتيژى و ململانێ بووه به بەشێك له تايبه‌تمه‌ندیى شارستانیى مرۆڤ، گرووپه توندڕە‌وه ئايینى و ئايدۆلۆژييه‌كان سوود له‌م ژينگه‌يه وەرده‌گرن و بۆ به‌رژەوەندیى خۆيان به‌كارى ده‌هێنن، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى چارهسهرى سه‌ربازى به‌ته‌نها ناتوانێت ئامانجى ڕاديكاڵى بۆ ئاشتى و ئاسايش به‌رهه‌م بهێنێت. هه‌روه‌ها ئه‌مارتيا سن باس له‌وه دهكات ده‌بێت ڕێگه له هه‌موو ئه‌و فاكته‌رانه بگرين كه بوون به هۆكارى توندوتيژى، ئه‌وه‌ش به ڕێگه‌ى لێكتێگه‌يشتن.
له باسى دووه‌مدا، باس له سروشتى توندوتيژى و ڕێگه‌كانى و په‌روه‌رده‌ى توندوتيژى دهكات و جياوازى دهكات له‌نێوان توندوتيژیى كه‌سى و توندوتيژیى ڕێكخراوی سياسى. باس له‌وه دهكات كه توندوتيژیى سياسى به‌ستراوه به فاكته‌رى سايكۆلۆژى و فاكته‌رى ماددی. بۆ ئه‌وه‌ى له توندوتيژى تێبگه‌ين، دەبێت ئه‌وه بزانرێت كه به‌رامبه‌ره‌كه‌ت جياوازه و هه‌ڕە‌شه‌يه بۆ سه‌ر لايه‌نى يه‌كه‌م. يه‌كه‌م هه‌نگاو له‌وه‌وه ده‌ست پێ دهكات كه هه‌موو شوناسه‌كان كورت بكرێنه‌وه له يه‌ك شوناسدا، له كاتێكدا فره‌شوناسى بنه‌ڕە‌تیيه، بۆ ئه‌و ناساندنى به‌رامبه‌ر گرنگه نه‌ك چوارچێوه. دووه‌ميان ده‌كرێت له چوارچێوه‌ى تايبه‌تمه‌نديدا چاره‌سه‌ر بكرێت.
له باسى سێيه‌مدا، باس له هه‌ژارى و نابه‌رابه‌رى دهكات. مشتومڕێكى زۆر هه‌يه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه پەيوەندييه‌كى زۆر هه‌يه لەنێوان هه‌ژارى و ململانێ. ڕاسته په‌يوه‌ندى هه‌يه، به‌ڵام ته‌نها هه‌ژارى تاكه سه‌رچاوه نييه، به‌ڵكوو هۆكارى تر هه‌يه، به‌ڵام نابه‌رابه‌رى په‌يوه‌ندیى ڕاسته‌وخۆى هه‌يه به نابه‌رابه‌رييه‌وه، له‌وانه: جياوازیى ڕەگه‌زى، ئایينى، مه‌زهه‌بى، جێنده‌رى، به‌تايبه‌تى جياوازیى سياسى و په‌راوێزخستن و نه‌خوێندنه‌وه‌ى جياوازى و ڕێزنه‌گرتن.
له باسى چوارەمدا، ناونيشانێكى نوێ ده‌خاته ڕوو، مێژوو تاريكى و ململانێ. ڕووناكى ده‌خاته سه‌ر ياده‌وه‌رى و ڕۆڵى مێژوو له يادخستنه‌وه‌ى ئه‌و سته‌مانه‌ى كه هانده‌رن بۆ ئاماده‌بوونى ململانێ، له‌وانه (كۆلۆنياليوم، كۆيلايه‌تى، هۆڵۆكۆست). گێڕانه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و چيرۆكانه به‌سه بۆ ئه‌وه‌ى نه‌وه‌يه‌ك له‌سه‌ر ڕق و توندوتيژى په‌روه‌رده بكرێت، بۆيه ڕۆڵى ده‌زگاكانى كۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى ئه‌وه‌يه زياتر كار له‌سه‌ر ديوى لێبورده‌يى و به‌يه‌كه‌وه‌ژيان بكه‌ن.
له باسى پێنجه‌م تا باسى نۆيه‌م، كار له‌سه‌ر توانه‌وه‌ى ئه‌و چه‌مكانه‌ى پێشوو دهكات به خستنه‌ڕووى چه‌مكى نوێ، وه‌كوو: (به‌شداریى سياسى، ڕاگه‌ياندن، په‌روه‌رده)، ده‌يه‌وێت له ڕێگه‌ى ئه‌م چه‌مكانه‌وه ڕۆحى ئينتيما و به‌يه‌كه‌وەژيان و لێبورده‌یى قووڵ بكاته‌وه بۆ به‌ها و دروستكردنى فه‌زاى گفتوگۆ و زه‌مينه‌ى په‌روه‌رده‌ى مه‌ده‌نیى دروست. لێره زۆر پێداگرى له‌سه‌ر ڕۆڵى گه‌نج دهكات له كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى مه‌ده‌نى، چونكه ئه‌و ده‌ڵێت نزيكه‌ى له 60%ى دانيشتووانى كۆمۆنوێڵس گه‌نجن، گه‌نج جێگره‌وه‌ى ئه‌و جيهانه گۆڕاوه‌يه له ڕووى ئابوورى و سياسى و شوناسه‌وه.
له كۆتاييدا باس له‌وه دهكات كه ده‌كرێت توندوتيژیى ئاڕاسته‌كراو به شێوه‌يەكى ڕێكخراو، وه‌كوو ئه‌وه‌ى گرووپێكى دياريكراو؛ هه‌ڵوێستێكى دوژمنكارانه‌يان هه‌بێت له‌سه‌ر گرووپێك يان شوناسى گرووپێك، به‌ڵام باشترين ڕێگه و ئامراز بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌يان ئه‌وه نيیه بير ته‌نها له چارهسهرى سه‌ربازى بكرێته‌وه بۆ له‌ناوبردنيان، زاڵكردنى گيانى گفتوگۆ و لێكتێگيشتن ڕێگه ڕاسته‌كه‌يه. سياسه‌تى گشتى و هێڵى ڕاستى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه ئه‌وه‌يه بير له ئامرازى گفتوگۆ بكرێته‌وه، ڕێگه‌ى تايبه‌تيش ئه‌وه‌يه هه‌ر ده‌وڵه‌تێك به ڕێگه‌ى تێگه‌يشتنى هه‌نووكه‌يى خۆى بير له‌م ڕێگه‌يه بكاته‌وه.
پەراوێز
- بەپێی یاسای وێستمێنستەر، لە ساڵی ١٩٣١ وەکوو ڕێکخراوێک لە سایەی شاژنی بەریتانیا دامەزراوە و لە ئێستادا لە ٥٤ دەوڵەت و دوورگە پێک ھاتووە. زۆربەی وڵاتانی ڕێكخراوەكە ئەندامانی پێشووی ئیمپڕاتۆریەتی بەریتانین و ئەرکی سەرەكی ئەنجامدانی ھاوھەنگاویی ئابوورییە لەنێوان ئەندامانیدا.
