سەروەت عەبدوڵڵا

ماستەر لە زانستی مرۆڤایەتی و پەیوەندیكردن، زانكۆی ساوسێزرن كوینزلاند-ئوسترالیا

بەرایی

لە كۆنتڕۆڵ دەرچوونی بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە، ئەو ڕووداوە نەخوازراوەیە هەمیشە لە شۆڕشەكاندا ڕوودەدەن و كۆمەڵێك دەیقۆزنەوە! ئێرانیش وەك یەكێك لەو دەوڵەتانەی میللەتەكانی ناوی توانیان لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستدا بە بەرپاكردنی شۆڕشێكی سەرانسەری دژی سیستمى شاهەنشاهی مێژوویەك بۆ خۆیان تۆماربكەن، بەڵام ئەم مێژووە هەروا بەئاسانی نەنووسرایەوە، بەڵكو خوێنێكی زۆری بۆ ڕژا و قوربانییەكی زۆری بۆ درا. هەوڵدانی چەندین نەتەوەی خاوەن شوناس و كەلتوور و زمانی جیاواز لەیەككاتدا زەمینەی پێكدادانی بەرژەوەندییەكان زۆرتر دەكات. كورد وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی و گرنگی شۆڕشەكە لەپاڵ هەوڵدان بۆ سەرخستنی ئەم جووڵانەوەیە ئەركی دیكەشی لەسەرشان بووە، ئەویش ئەوەبوو: لە دوای شۆڕش و سەركەوتنی چۆن بتوانێت مافەكانی خۆی لەم حکومەتە و سیستەمە نوێیە وەربگرێتەوە؟ لەسەر ئاستی ناوخۆش ڕێكەوتن لەسەر وەرگرتنەوەی مافەكان هەروا ئاسان نەبوو، چونكە لەو كاتەدا لایەنی سیاسی كوردیی دابەشببوو بۆ چەند حیزب و ڕێكخراوێك، كە هەریەكەیان بەجۆرێك لەجۆرەكان هەڵگری ئایدۆلۆژیان و گوتاری خۆیان هەبوو، بۆیە ڕێگەچارەكانیش بە جۆرێك جیاوازبوون هەندێكجار بەئاڕاستەی پێچەوانەی یەكتری دەڕۆیشتن. كۆبوونەوەی دوو هێز لەسەر مێزی گفتۆگۆ یەكێكیان تا سەر ئێسقان بڕوای بەبوونی چەك و هێزی چەكدار هەیە، لەگەڵ هێزێكی دیكە بڕوای وایە گفتۆگۆ و دیالۆگ و ڕێكخستنی هێزی مەدەنی ژیرانەترین و باشترین ڕێگەیە بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان دەرخەری ئەو ڕاستییەیە كورد لەناو كورەی شۆڕشدا لەنێوان دوو بەرداشدا گیری كردووە!

ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵیداوە باس لە هەوڵەكانی ئەو لایەنە بكات، كە ویستوویەتی لەڕێگەی جووڵانەوەی مەدەنی و گفتوگۆ و ڕێكارە مەدەنییەكانەوە داوای مافی نەتەوەی كورد بكات. لەناو هێزە سیاسییەكاندا كارمان لەسەر تێڕوانین و ڕێگە چارەی هێزە ئیسلامییەكە كردووە كە قورسایی هێزی لەوكاتەدا لەناو شاری سنەدا بووە. گرنگی باسەكە لەوێدایە بۆمان دەربكەوێت هێزێكی بارگاوی بە بیری ئیسلامیی چۆن كاریكردووە لە ڕێگەی خەبات و جووڵانەوەی مەدەنییەوە و میكانیزمە دیموكراسییەكانی وەك هەڵبژاردن و كۆنفرانسەوە مافی نەتەوەی كورد وەربگرێت؟

ئەم لێكۆڵینەوەیە (مەكتەب قورئان) بە ڕابەرایەتی ئەحمەدی موفتی زادەی بە نموونە وەرگرتووە، كە سەرەتا بەناوی (مەدرەسەی قورئان) لە شاری مەریوان لەساڵی (١٣٥٦)(١٩٧٨) بە فەرمی پێدەنێتە ناو كاری كۆمەڵایەتی و لەساڵی (١٣٥٧)(١٩٧٩) لەبەرەبەیانی شۆڕشەوە چالاكی دەبێت^(١)، وەك یەكەم هێزی سیاسیی لە كوردستان توانی ئیسلام بە تەفسیر و تێگەیشتنی خۆیەوە بهێنێتە ناو كایە سیاسییەكەوە. لەكۆتایدا توێژینەوەكە بەوە گەیشتووە، هێزە ئیسلامییەکە بە شێوەیەكی شەفاف و تەواو دیموكراسی لە زەمینەی كاری سیاسییدا هەوڵیداوە لە ڕێگەی دروستکردنى شورایەك بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی شاری سنە بە شێوەی هەڵبژادن دابمەزرێنێت، هەروەها لە ڕێگەی كۆنفرانسێك لەهەمان شاردا دەنگە جیاوازەكان كۆبكاتەوە بۆئەوەی بگەنە كۆدەنگی نیشتمانیی لەسەر مافەكانی نەتەوەی كورد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیچ کام لەم دوو میكانیزمە مەدەنی و دیموكراسییە لەو ڕۆژگارەدا ناتوانن ئامانجەكانی خۆیان بپێكن.

مەكتەب قورئان و دەركەوتنی هێزێكی سیاسی ئیسلامیی

ئەحمەدی موفتی زادە یاخود (كاك ئەحمەدی موفتی زادە) (١٩٣٣ – ١٩٩٣) دامەزرێنەر و بەرنامە داڕێژەری (مەدرەسەی قورئان) لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی شاری سنە لە ساڵانی (١٩٥٧) بەرەو تاران بە جێدەهێڵێت، ئەویش: یەكەم تەسكبوونەوەی ژینگەی كار و چالاكییەكانی لەناوچەی كوردەواری بەتایبەتی شاری سنە و ڕێگری بەردەوامی دەزگاكانی شاهنشاشی لەهەر جووڵەیەك بە ئاڕاستەی كۆكردنەوەی خەڵكی لە دەوری خۆی و ڕوونكردنەوەی بابەتە نەتەوەیی و دیینییەكان. دووەم: چوونە تاران بە مەبەستی تێكەڵبوون بە دونیای ئەكادیمی و بوون بە مامۆستا لە زانكۆی تاران لەهەردوو بەشی (ئیلاهیات) و (ماف)^(٢). موفتی زادە لەم سەفەرەیدا دەتوانێت وەك مامۆستای زانكۆ ماوەیەك بەدەوام بێت و لەهەمانكاتدا لەڕێگەی مامەكانییەوە بەتایبەت لە تاران پانتاییەك بۆ كار و چالاكی ڕۆشنبیری و سیاسی پەیدا بكات، ئەویش بەوەی لەگەڵ مامە صدیق و چەند كەسێكی دیكەدا هەڵدەستێت بە دەركردنی (ڕۆژنامەی كوردستان) و زەمینەسازی بۆ كردنەوەی بەشی كوردی لە ڕادیۆی تاران و ئامادەكردن و پێشكەشكردنی بەرنامە لەو ڕادیۆیەدا، لە هەمانكاتدا وەك (بەرپرسی كۆمیتەی تارانی حیزیی دیموكراتی کوردستان) دەست بەكار دەبێت، كە ئەم تێكەڵییەی بە حیزب لە ڕێگەی بنەماڵەی (موهتەدی) و بەتایبەتی (حاجی ئەوڕەحمان ئاغای موهتەدی) دەبێت، كە دواجار كچی ئاغای موهتەدی (خەجیجەی موهتەدی) دەبێتە خێزانی^(٣).

دوای كاركردنی لە بواری سیاسیی و ڕۆشنبیری، و ئاڵۆزبوونی بارودۆخی تاران لە ڕووی سیاسییەوە موفتی زادە لەگەڵ زۆرێك لە ئەندامانی حیزبدا كە ژمارەیەرەیان (١٢٠) كەس دەبێت دەستگیر دەکرێت و ڕەوانەی زیندانی (قزلقەلعە) دەكرێن، هەر لەم كاتەدایە ژمارەیەكی زۆریش لە ئاخودن و پیاوانی ئایینی شیعەی سەر بە ڕەوتی ئایەتووڵا خومەینی لە زیندانەكان توند دەكرێن. هەر لەم زیندانەدا دەبێتە ئاشنای هەندێك لەوانە كە لەدواتردا دەبنە دەسەڵاتدار و خاوەنی پۆست لە حكومەتی دوای شۆڕشدا، وەك (ئایەتوڵڵا محەمەد جەواد باهونەر و ئایەتوڵڵا بەهەشتی). دوای مانەوەی لەزیندان بۆ زیاتر لە شەش مانگ ئازاد (مەرەخەس) دەكرێت و بڕیاری گەڕانەوە بۆ شاری سنە دەدات.

لەم كاتەدا لەگەڵ ئەوەی ڕێگری و فشارەكان زۆرتر دەبن، بەڵام موفتی زادە لە چالاكییە نەتەوەیی و دیینییەكانی بەردەوام دەبێت، بەتایبەت هەوڵدەدات دیوێكی نوێی ئیسلام وەك ئایینی زۆرینەی كۆمەڵگەی كوردیی بخاتەڕوو، بۆئەمەش ڕاستەخۆ دەكەوێتە بەرامبەر ئەو شێخ و مەلایانەوە كە بەرژەوەندی و پۆستەكانیان بەستراوەتەوە بە بێدەنگی و نەشارەزایی و نەخوێندەواری كۆمەڵگەی ئەوكاتەی كوردییەوە. پانتایی چالاكییەكانی لەگەڵ ئەوەی زۆر سنوردار كراوە، بەڵام كاریگەرییەكانی زۆرتر دەبن و دەنگدانەوە و خۆشەویستی لەناو خەڵكدا و بەتایبەتی چینە دیندارەكەدا بە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا بڵاودەبێتەوە. سەفەری دووەمی موفتی زادە بۆ تاران لەبەر چارەسەری نەخۆشی خێزانی و پاشان كۆچی دوایكردنی لە تاران دەبێتە هۆكاری مانەوەیی لەو شارە بۆماوەیەكی دیكە. دووبارە و لەسەر داوای (مەزهەری خالقی) و هاوڕێکانی دەچێتەوە ناو كار و چاكی ڕۆشنبیری و بەرنامەی (بابەتی ئازاد \ بحث ازاد)ی ڕادیۆی پێدەدەنەوە، كە تێدا زۆرتر لە شێوەی گفتوگۆدا و بە ئامادەبوونی چەند میوانێك باسی ئەدەبی دەوروژێنن. لەهەمانكاتدا دەبێتە (بەرپرسی شورای نوسەرانی كورد). پاش ماوەیەك و لەسەر داوای ڕاستەوخۆی (مەزهەری خالقی) بۆ درێژەدان بەكارو چالاكییەكانی و باشتركردنی ڕەوشی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی سنە دەگەڕێتەوە. دووبارە دەستدەكاتەوە بە چالاكییە ڕۆشنبیرییەكانی، لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی سنە بەرنامە وەردەگرێت و لەهەمانكاتدا شێلگیرانە كاردەكات بۆ چالاکكردنی شورای نووسەران لە سنە و دامەزراندنی كۆمەڵێك كەسی لێهاتوو بۆ خزمەتكردن بە زمان و كەلتووری كوردی لە چوارچێوەی ئەو شورایەدا، بەڵام لەبەرئەوەی ساواك فشارەكانی توندتر كردۆتەوە و لە هەموولایەكەوە كاریكردووە بۆئەوەی لەخۆی نزیك بكاتەوە، بۆیە هەرگیز ڕێگەی پێنادرێت ئەو شورایە بە مەبەستی خۆی بگات و چالاكییەكانی ئەنجامبدات.

چالاكییە ئایینیی و كۆڕ و كۆبوونەوەكانی بەردەوام دەبێت تاوەكو دەگات بەوەی لەساڵی (١٣٥٦) (١٩٧٧) بەرنامەكانی لە چواچێوەی پرۆژەی (مەدرەسەی قورئان)دا بخاتەڕوو. سەرەتا ئەم مەدرەسەیە لە شاری مەریوان دادەمەزرێت و موفتی زادە لەگەڵ ئەوەی تەواوی پرۆگرام و شێوازی كاركردنی مەدرەسەكە دادەنێت، بە هاوكاری كۆمەڵێك مامۆستا و هاوڕێ لەشاری مەریوانەوە دەست دەكەن بە كۆكردنەوەی خەڵك و بەتایبەت گەنجان لە كوران و كچان لەدەوری خۆیان، بەمشێوەیە چالاكییەكانی ئەحمەدی موفتی زادە لە پرۆژەیەكی تاكە كەسییەوە هەنگاو دەنێتە نێو پرۆژەیەكی سەرتاسەری كۆمەڵی، بەتایبەت دوای ئەوەی لەشاری سنەش داوا دەكرێت هەمان مەدرەسە دابمەزرێنرێت! ئەم سەرەتایە بە یەكەم كاری دامەزراوەی سیاسی دادەنرێت، كە ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ ئیسلام وەك ئایین دەكات و بەچارەسەری كێشە نەتەوەیی و كەلتووری و سیاسییەكانی ئەو ڕۆژگارەی كۆمەڵگەی كوردی دەبینێت.

بۆیە زۆرێك بڕوایان وایە گەڕانەوەی ئیسلام بۆ ناو كاری سیاسی لە ڕۆهەڵاتی كوردستاندا لە ساڵی ١٩٦٠ لە لایەن ئەحمەدی موفتی زادەوە فۆڕمەڵە كراوە. واتە ئەو دیندارییەی پێشتر لە كۆمەڵگەی كوردییدا هەبووە تەنها لەچوارچێوەی مامەڵەیەكی ڕۆژانەی خەڵكیدا بووە و وەك سەرچاوەی وەرگرتنی سروش بۆ ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگە لە فۆڕمێكی سیاسی و بزاوتیدا سودی لێوەر نەگیراوە، تا ئەوكاتەی موفتی زادە دێت و لە ڕێگەی مەدرەسەكەیەوە چوارچێوەی پێدەبەخشێت و بەسەرچاوەی داڕشتنی نەخشەڕێگای ڕووبەڕووبوونەوەكانی دادەنێت^(٤). دەتوانین بڵێن لێرەوە مەدرەسەی قورئان دەبێتە هێزێكی سیاسی ئایینی كوردی لە پاڵ هێزە سیاسییە ناسیۆنالیستییە كوردییەكاندا و درێژە بە چالاكییەكانی خۆیدەدات و لە زۆرێك لە شارە كوردییەكان بنكە دەكاتەوە و لەپاڵ هۆشیارییە ئایینیەكەدا هۆشیارییەكی نەتەوەیی بڵاودەكاتەوە و لە ناو دەقەكاندا دەگەڕێن بۆ دۆزینەوەی ئەو ستەمە نەتەوەیی و مەزهەبی و چینایەتییەی لە كۆمەڵگەی كوردی كراوە بەدرێژای سیستەمە یەك لە دوای یەكەكانی ئێران.

مەدرەسەری قورئان و دەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران

لەگەڵ جێگیری بوونی پێگەی مەدرەسەی قورئان لە ناوچە كوردییەكان، چەند ساڵێك ناخایەنێت و سەرەتاكانی شۆڕشێكی سەرتاسەری بە ڕابەرایەتیكردنی (ئایەتووڵڵا خومەینی) دەردەكەوێت، هەرچەندە موفتی زادە لەگەڵ ئەو سەرهەڵدانی شۆڕشدا نییە بەو شێوە خێرا و بێ بەرنامەی درێژخانەیە، بەڵام شەپۆلەكانی ناڕەزایەتی لە دەستەڵاتی شاهنشاهی بەجۆرێك دەبێت ئەو و مەدرەسەكەی جگە لەوەی پەیوەست ببن بە شۆڕشەوە كارێكی دیكەیان پێناكرێت. ئەحمەدی موفتی زادە لە چەندین جێگەدا هۆكاری ڕازی نەبوون بە شۆڕشێكی خێرا و پێنەگەشتووی ڕوون كردۆتەوە، كە دیارترین خاڵەكانی نەبوونی بەرنامەیەكی درێژخایەن بۆ بەڕێوەبردنی وڵات لە دوای شۆڕشەكە، هەروەها نەبوونی تاكی پەروەدەكرا و كە بتوانرێت بەبێ ترس دەسەڵات بدرێتە دەستیان و لە دامەزراوەكاندا بكرێت بە بەڕێوەبەری كاروباری خەڵكی بەبێ ئەوەی لە گەندەڵییەوە بئاڵێن، ئەمە جگەلەوەی هەمیشە لەم جۆرە شۆڕشانەدا لەكۆتایدا سیستەمێكی تاكڕەوی دەستەڵاتخواز بەرهەم دەهێنێت كە بۆچەندین ساڵی دیكە خەڵكی دوچاری گرفتاری دەكات. بەڵام وەك وترا موفتی زادە ناتوانێت بەر بەم شۆڕشە بگرێت، لەلایەكی دیكەشەوە بەو خێراییە ناتوانێت تاكی لێهاتوو پەروەردە بكات و ئاستی ڕۆشنبیری کۆمەڵگە بەرێتە سەرەوە، كەچی هەر ناچار دەبێت بچێتە ناو شۆڕشەكەوە و وەك هێزێكی سیاسی كاریگەریی شەقامی كوردی دەستبەكار بكات.

 وەك دەردەكەوێت سێ هۆكاری سەرەكی یارمەتیدەری دەبن خەڵکێكی زۆر لە دەوری بزوتنەوەكەی كۆببنەوە:

 یەكەم: بەشداریكردنی چالاكانەی لە جووڵانەوە گشتییەكانی ٥/٦/١٩٦٣^(٥).

 دووەم: ئەو پێشینە دیینییەی كە هەیبوو، لەگەڵ بەردەوامی لە وتار و ئامادەبوون لە كۆڕ و كۆبوونەوەكاندا و بە ئاشكرا خستنەڕووی بۆچوونەكانی.

سێیەم: ئەو چالاكییە نەتەوایەتییانەی هەیبوە و بە هۆیانەوە دەستگیر كراوە. لەسەر ئاستی ئێران و شۆڕشەكەی موفتی زادە بۆخۆی لە پەیوەندی ڕاستەوخۆدا دەبێت لەگەڵ ڕابەری شۆڕشەكەدا ئەویش لە ڕێگەی ئەو مەلا شیعانەی بە فەرمانی ساواك دوورخرابوونەوە بۆ شارە كوردییەكان، وەك (حوجەتی كرمانی). جگەلەوەی دوای گەڕانەی ڕابەری شۆڕشەکە لە فەڕەنسا موفتی زادە وەك ڕابەرێکی سیاسی ئایینی (سوننی کورد) دەچێتە دانوسانەوە لەگەڵ دەستەڵاتی ناوەند، بەسود وەرگرتن لە پێگە جەماوەرییەكەی هەوڵدەدات بۆ وەرگرتنەوەی مافەكانی نەتەوەی كورد و سوننەی ئێران بە گشتی، چونكە هەر لەو سەربەندەی شۆڕشدایە موفتی زادە وەك سەركردەیەكی سوننی مەزهەب هەوڵی كۆكردنەوەی هەموو سوننەكانی ئێران دەدات و داوای ئەوەدەكات هەمووان بە یەك دەستە بڕۆنە ناو شۆڕشەكەوە و پاڵپشتی لێبكەن.

لەگەڵ ئەوەی شۆڕشی گەلانی ئێران شۆڕشێكی چەكدارییە، بەڵام مۆفتی زادە بەرنامەی بزوتنەوەكەی لەسەر باوەڕی نا بۆ تۆندوتیژی و خوێنڕشتن بوونیاد دەنێت و هەوڵدەدات لەڕێگەی دانیشتن و دیالۆگەوە دەنگە جیاوازەكان بە ڕێكەوتنی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی بگەیەنێت. ئەو بڕوای وایە لە ڕێگەی بەرنامەی ئیسلامەوە كورد دەتوانێت بە مافە نەتەوەیی و ئایینی و كەلتووریەكانی خۆی بگات، چونكە پاكێجی نەتەوە لە ئیسلامدا شتێكی سەربەخۆ و جودا نییە، هەرئەوكاتەی كار بۆ كۆمەڵگەیەكی تەندروستی هۆشیار دەكەیت، لەهەمانكاتدا كارت بۆ هەڵسانەوەی نەتەوەیەك كردووە، بۆیە دەركەوتنی ئەم هێزە ئیسلامییە سەرەتایە بۆ گەڕانەوە و بەستنەوەی گوتاری ئایینی بە گوتارە نەتەوەیەكەوە.

دابەشبوونی گوتاری سیاسی كورد لە ڕۆژهەڵات

بەر لەشۆڕش و بەتایبەت لە سەروبەندی شۆڕشی (١٩٧٩)ی گەلانی ئێراندا شەقامی كوردیی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەتەواوەتی دابەشبووە بۆ سێ جۆر گوتاری لێكجیاواز، یەكێكیان گوتارێكی نەتەوەیی كە هێزێكی سیاسی-ناسیۆنالیستی، گوتارێكی ماركسی-لینینی، لەگەڵ گوتارێكی ئیسلامی. حیزبی (دیموكراتی كوردستانی ئێران) كە (دكتۆر قاسملۆ) ڕابەرایەتی حیزبەكەی دەكردو شیعاری سەردەمی شۆڕشیان بریتیبوو لە (خودموختاریی بۆ كوردستان و دیموكراسی بۆ ئێران) بەردەوامیان بە جووڵانەوەكانی خۆیاندا. بزاڤی دووەم (كۆمەڵە) بوو كەباكگراوندی (كۆمۆنیستی – ماویی)یان هەبوو، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک بڕوایان وایە کۆمەڵە ئاڵا هەڵگری ماویی نەبوون، بەڵکو کاریگەربوون پێی، لە کۆنگرەى دوو و سێ دا پشتڕاستیان کردۆتەوە، کە گۆڕانگارییە جیهانیی  و هەرێمییەکان کە بەسەر ژینگەى سیاسیی چەپدا هات، کاریگەریى لەسەر ئەندێشەى ڕایدیکاڵیی مەحفەلی کۆمەڵە هەبوو، بەڵام ئیدیعاى ماویستیان نەدەکرد و بگرە سەرچاوەى مشتومڕو کێشە بوو کە هەندێکیان لەگەڵی نەبوون. بەر لە شۆڕشی (١٩٧٩) ئەم حیزبە جووڵانەوەیەكی بچووكی ڕۆشنفكری قوتابیانی زانكۆ بوو هەندێك لە ئەندامانیان كەوتبوونە زیندانەكانی ڕژێمی شاهەوە”^(٦). لەسەرەتاوە زۆر چالاك نەبوون بەتایبەتی لە ڕووی سەربازییەوە، بەڵام دواتر ئاڕاستەی كاریان بەرەو چەكداری گۆڕا. ئەم گۆڕانە لە ستراتیژیاندا بەتایبەتی لەوكاتەدا ڕوویدا كە تێگەیشتنی كۆمۆنیستەكانی لە ئێراندا گۆڕانی بەسەردا هات و بەهۆی بارگرژی ئایدۆلۆژیا و سیاسیی نێوان چین و سۆڤییەت  قیبلەی بیركردنەوەكانی دەگۆڕێت لە سۆڤییەتەوە بەرەو چین و لەژێرکاریگەریی بیری ماویزمی چینیدا دەستدەكەن بە خەباتی چەكداری^(٧). لە ڕاستیدا وەك ناو ئەمانە لە ساڵی (١٣٦٠-(١٩٨١) (بە ڕەسمی حیزبیان دروستكرد لە ژێر ناوی زەحمەتكێشانی كوردستان یان (كۆمەڵە)^(٨). داواكاری ئەمانیش هەر بریتیبوو لە خودموختاریی بۆ كوردستان، ئابووری سۆشیالیستی، یەكسانی چیانایەتی، ڕیفۆرمی زەوی و زار، عەدالەتی كۆمەڵایەتی ئابووری.

بزووتنەوەو جووڵانەوەی سێیەم بریتیبوو لە بزووتنەوەی (ئەحمەدی موفتی زادە)، كە بە شوێنكەوتووانی (مكتب قورئان) بەناوبانگ بوون، داواكاریەكانیان بریتیبوو لە یەكبوونی ئیسلامیی، حكومەتی ئیسلامیی، لابردنی هەرسێ ستەمی نەتەوایەتیی، مەزهەبی و چینایەتی. ئەو تەنیا ڕێبەری كورد بوو لەگەڵ باوەڕی ڕژێمی نوێ بوو، كە دەكرێت دادگەری كۆمەڵایەتی و سیاسی لەسەر بنەمای ئیسلام دابمەزرێت^(٩).

لەگەڵ ئەوەی دەردەكەوێت داواكاری هەر سێ گوتارەكە خزمەتە بە كۆمەڵگەی كوردی، جگە لەوەی نەخشەڕێگا و میكانیزمی بەدەستهێنانی ئەم دواكارییانە و جێبەجێكردنیدان لە واقیعدا جیاواز بوو، لە هەمانكاتدا مەكتەب قورئان بابەتی سیستەم و حوكمەتێكی ئیسلامی كە میكانیزمی جێبەجێكردنی بریتی دەبێت لە شورا، بە سەرەكیترین و گرنگترین داواكاریی خۆی دەزانی، بتوانرێت لەڕێگەیەوە كورد بگەیەنێت بە مافە نەتەوەیەتییەكانی، بۆیە دەبینیت كاتێك لە ١٧ مانگی دووی ١٩٧٩ بەیاننامەی هەشت خاڵی لەلایەن نوێنەرانی كوردەوە لە مەهاباد دەدرێت بە نوێنەرەكەی موهەندیس مەهدی بازرگان (داریوش فروهەر) ئەحمەدی موفتی زادە و مەكتەب قورئان ڕەخنەی ئەوە دەگرن كە چۆن بەهیچ شێوەیەك باسی ئیسلام نەكراوە لەم ماددانەدا؟^(١٠) دواجار ئەم جیاوازییە سەردەكێشێت بۆ پێكدادان و ڕووبەڕووبوونەوە لەنێوان هەرسێ هێزەكەدا، بەتایبەت هێزە ئیسلامییەكە لەگەڵ هێزە چەپەکان. ئەم دوو هێزە لە واقیعدا كاریان كردووە بۆ لاوازكردنی یەكتری و هەوڵیانداوە قسەیان بەسەر یەكتردا زاڵبێت، ئەمەش لەدیوە دیموكراسی و دەوڵەتدارییەكەیەوە هیچ كێشەیەكی نییە و هەموو لایەنێكی سیاسی دواجار دەیەوێت بگاتە دەسەڵات، بەڵام لەوێدا كێشەدەبێت كە لایەنێك بییەوێت هەوڵی سڕینەوە یان كردنەدەوەری لایەنی بەرامبەر بدات لە مەیدانە سیاسییەكەدا. موفتی زادە هەر لەسەرەتای جووڵانەوەكەیەوە ئەوەی نەشاردۆتەوە كاردەكات بۆ دژایەتیكردنی دیدگای ماركسی و بیری چەپ لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا، چونكە ئەو پێیوایە ئەم بیرە خوازراوی كۆمەڵگەیەكە هیچی بە كۆمەڵگەی كوردی ناخوات و لە ڕابردوودا زیانەكانی دیار بووە. ئەو هەر ئەو ڕۆژەی لەگەڵ كەسە دیارەكانی حیزبی دیموكراتدا دادەنیشێت لەدوای ئازادبوونی لە زیندانی قزلقەلعەی تاران ئەمەیان پێڕادەگەیەنێت: حیزبی دیموكرات لەو فۆڕم و بەرنامە و مەبەستەی لە لایەن پێشەوا قازی محەمەد و هاوڕێكانییەوە بۆی دامەزرابوو لایداوە و كۆمەڵێك ماركسی بە ئەجێندای خۆیانەوە دەیانەوێت حیزبەكە ئاڕاستە بكەن، بۆیە ئەگەر نەگەڕێنەوە بۆ بەرنامە و مەبەستی سەرەكی حیزب ئەوا لە حیزب دەستدەكێشمەوە و لە هەركوێ ببن بەو پاشخانە ماركسییەی ئێستاوە دژایەتیتان دەكەم. ئەحمەد بەم تێگەیشتنەوە دەچێتە شۆڕشەوە و ماركسییەكانی وەك بیری جووڵانەوەیەك پێ قبووڵ نابێت و بەردەوام بەپەرچیان دەداتەوە. لەهەمانكاتدا كۆمەڵە وەك هەڵگری بیری ماركسی دەستناگێڕنەوە لەهەر ڕێگەیەك بۆ لاوازكردن و سڕینەوەی موفتی زادە و جووڵانەوەكەی، بەڵام ئەوەی لەم ململانێ و دژایەتیكردنەدا جیاوازە شێواز و میتۆدی لاوازكردنی یەكترییە.

ئەحمەدی موفتی زادە لەبەرئەوەی بڕوای بە جووڵانەوە و هێزی چەكداری نییە، بۆیە هەوڵەكانی بۆ لاوازكردنی نەیارەكانی تەنها لە ڕێگەی فیكری و كۆڕو كۆبوونەوە و ڕەخنەگرتن و بەرپەرچدانەوەی بیرۆكە و تیۆرییەكانیانەوە دەبێت. كۆمەڵە و ماركسییەكان لەبەرئەوەی هێزێكی چەكدارن و بڕوایان بە خەباتی چەكدارییە بۆ گەیشتنە مەبەستەكانیان، بۆیە دەست لەهیچ ڕێگەیەك ناگێڕنەوە بۆ سڕینەوەی نەیارەكانیان، تا دەگاتە هەوڵی تیرۆركردنی كەسە نزیكەكانی موفتی زادە و ڕێگریكردن و ئاژاوە نانەوە لەكاتی وتار و باسەكانی موفتی زادە و لایەنگرەكانی. ئەم ڕەوشە كاریگەرییەكی زۆر نەرێنی دادەنێت لەسەر داواكاری و یەكگرتوویی شەقامی كوردیی. بە كورتی لەوكاتەدا لە ناوشاری سنەدا دوو هێزی سیاسی خاوەن ئەجێندای جیاواز هەوڵدەدەن بۆ بەدەستهێنانی مافەمانی كورد. هێزە ئیسلامییەكە وەك دەردەكەوێت لەڕێگەی پێشكەشكردنی چەند میكانیزمێكەوە دەیەوێت كۆدەنگی نەتەوەیی لەسەر داواكارییەكانی شەقامی كوردیی دروستبكات.

لەكۆتایی ئەم باسەدا بەوە دەگەین شەقامی سیاسیی كورد لەسەر ئاستی ناوخۆ بۆچوونی جیاواز بوو لەسەر چارەسەركردنی پرسی كورد لە ڕۆژهەڵات و لەسەر ئاستی دەسەڵاتدارانی ئێرانیش بەلایەنی كەمەوە دوو ڕووانگەی بوونی هەبوو: ڕوانگەی یەكەم، بڕوای بە چارەسەری قەیرانی سیاسی – ئاسایشی كوردستان هەبوو لەڕووی سیاسییەوە. هەرچی ڕووانگەی دووەمە ئەوانەن كەداواكاری خودموختارییان وەك جیاكردنەوەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەبینی لە خاكی ئێران. ڕێكەوتنیان بە سازش لێكدەدایەوە! ئەمانە “ڕووداوی نەبوونی ئاسایش لە كوردستانیان لە چوارچێوەی دوژمنی ئەوانەدا دەبینی دژی شۆڕشی ئیسلامین و كاردەكەن بۆ ڕێگریكردن لە دروستبوونی كۆماری ئیسلامی”(١١). لەناو ئەم هەموو جیاوازییەدا مەكتەب قورئان وەك هێزێكی ئیسلامی لە مەیدانەكەدا دەیەوێت لە ڕێگەی میكانیزمە دیموكراسی و مەدەنییەكانەوە چارەسەر بۆ پرس و كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و بەتایبەت شاری سنە بدۆزێتەوە.

میكانیزمەكانی هێزە ئیسلامییەكە (مەكتەب قورئان) بۆ چارەسەری پرسی كورد لە ڕۆژهەڵات

وەك باسكرا لە ساڵی (١٣٥٨ / ١٩٨٠-١٩٨١) لە ئەنجامی ئەو بۆشاییەی لە حوكمڕانی ناوەند (تاران) بەسەر ناوچە كوردستانییەكاندا دروستببوو. هێزە كوردییەكان بە گشتی سەرقاڵی خۆڕێكخستنەوەو ئەنجامدانی كۆكردنەوەو فراوانكردنی پێگەی خۆیان بوون لە ناوچەكەدا، بۆئەوەی خودموختارییەكی هیچ نەبێت لەم سەروبەندەدا بۆ كورد بەدەستبهێنن. بۆ ئەم مەبەستەش لەسەر ئاستی پەیوەندییەكان ئەم لایەنانە لە پەیوەندی بەردەوام و دانیشتن و سەردانكردنی (تاران و قوم)دا بوون. لە ڕاستیدا لە تێگەیشتن و بیركردنەوەی سەركردە كوردەكاندا، كوردستان بە خودموختاریی گەشتووەو تەنها پێویستی بە دانپێدانانی فەرمی هەیە لە لایەن تارانەوە. ئەمەش بە تایبەت لە دیدگای حیزبی دیموكراتەوە، چونكە دكتۆر قاسملۆ سكرتێری گشتی حیزبی دیموكرات لە یەكێك لە دانیشتنەكانی ساڵی (١٣٥٨-(١٩٨٠-١٩٨١)دا بە ئاشكرا بە (موهەندیس عزت الله سەحابی) وتبوو “ئێمە، واتە (حیزبی دیموكراتی كوردستان) لە كوردستان خودموختارییمان هەیە و تەنها دەبێت دەوڵەتی ئێران ئەمە بە فەرمی بناسێت، ئەگەرنا كوردستان دەبێتە ئاگر”^(١٢). بەڵام لەلای ئەحمەدی موفتی زادە كارەكە هەوا ئاسان نییە و بڕوای وایە سەركردایەتی سیاسی كوردیی دەبێت زەمینەسازی بكات بۆئەوەی حكومەتی ناوەند دان بە خودموختاریی ناوچە كوردییەكاندا بنێت. دەتوانین تێگەیشتن لە(زەمینەسازی) لەدیدگای هێزەكەی موفتی زادە لەم چوار خاڵەدا كورت بكەینەوە:

 زەمینەسازی واتە ڕێكخستنەوەی ماڵی كوردیی و یەكخستنی دەنگە جیاوازەكان و ئامادەكردنی یەك پاكێجی هاوبەش كە هەموو لایەنە سیاسییەكان لەسەری كۆكبن. بەردەوامیدان بە دانیشت و گفتوگۆ كردن لەگەڵ تاران. خۆ دوورخستنەوە لەهەر دەربڕین و هوتافدان و وتارنووسینێك كە بۆنی (جوداخوازی) لێبێت. بەكارهێنانی زمانێك كەدەوڵەتە شۆڕشییەكە لێتێبگات، موفتی زادە بڕوای وابوو، (خودموختاریی ئیسلامی بۆ كوردستان) ئەو چەمكەیە دەبێت ببرێتە سەر مێزی گفتوگۆكان لەگەڵ تاران، چونكە ئەم هێزە نوێیە لەشتێك تێناگات (ئیسلامیی) لەگەڵ نەبێت، هەرلەبەرئەمەشە بڕوای وابوو ئەگەر لەم ڕێگانەوە زەمینەسازی بكرێت و ئاستی هەستیاربوونی ئێرانییەكان و سەركرایەتی شۆڕش لەبەرچاو بگیرێت كورد دەتوانێت ئاسانتر بە مافەكانی خۆی بگات. چونكە بە بۆچوونی موفتی زادە چوار هۆكار هەیە بەردەوام كاریگەریی نێگەتیڤیان هەیە لەسەر شێواندنی دۆخ و زەمینەسازییەكان بۆ لێكتێگەیشتن: یەكەم: تێڕوانینەكانی ناو حكومەتی شۆڕشی ئیسلامی بۆ چارەسەری كێشەی كورد. دووەم: تێڕوانین و جیاوازییەكانی سەركردایەتی سیاسی كورد بۆ چارەسەری كێشەی كورد. سێیەم: ئاخوند و پیاوانی ئاینی شیعەی ناو شارە كوردییەكان و لێدوان و ڕاپۆرت و كێشە دروستكردنیان لەناو ئەو شارانەدا دژی كورد. چوارەم: لایەن و دەوڵەتانی زلهێزی وەك ئەمریكا، ڕووسیا، ئەوروپا و تێڕوانینیان بۆ شۆڕشی گەلانی ئێران و كێشەی كورد.

هەڵبژاردنی شورای شار (ئەنجومەنی شار)

دوای خراپبوونی بارودۆخی شاری سنە و هاتنی لیژنە چوار كەسییەكە لە تارانەوە، لەسەر پێشنیاری ئەحمەدی موفتی زادە و ئایەتوڵڵا تاڵەقانی باس لە هەڵبژاردن و دروستكردنی شورایەك دەكرێت بۆ شاری سنە، كە بتوانرێت لەڕێگەی ئەم شورایەوە شار بەڕێوەببرێت تاوەكو لەبارودۆخی ئارامتردا تەكبیرێكی دیكەی چارەسەری ڕیشەیی بۆ كێشەكان بكرێت. لەبارەی ئەم شورایەوە فواد مەردۆخ ڕۆحانی وتەبێژی فەرمی شورای شار دەڵێت “ئەوكاتەی شەڕی پادگان هەڵگیرسا لیژنەیەك لە تارانەوە بە سەرپەرشتی ئایەتوڵڵا تاڵەقانی هاتن بۆ سنە، لەگەڵ كاك ئەحمەد و گروپە جیاوازەكان دەستیانكرد بە قسە و باس. كاك ئەحمەد و تاڵەقانی پێشتر و لە (١٤ ئیسفەند) لەسەر گڵكۆی خوا لێخۆشبوو (موسەدق)دا ئاشنایەتیان لەگەڵ یەکتردا پەیداكردبوو، كاك ئەحمەد لەو یەكتر بینینەدا باسی شورای بۆ تاڵەقانی كردبوو، تاڵەقانیش پەیوەندیی زۆری پەیداكردبوو…، بۆیە بۆ شاری سنە پێشنیاری ئەوە كرا هەڵبژاردنێك ئەنجامبدرێت بەناونیشانی یەكەم شاری ئێران بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی بە شورا. (شورای شاری سنە) بڕیاربوو، ئەگەر ئەم كارە كراو (سەركەوتوو بوو) بۆ جێگەكانی دیكەش هەربەوجۆرە ئەنجامبدرێت”^(١٣). هەرچەندە هەندێك بڕوایان وایە تاڵەقانی پێشنیاری ئەو شورایەی كردووە^(١٤)، بەڵام وەك کاک فواد ئاماژەی بۆ كرد بنەمای بیركردنەوەکە هی موفتی زادە بووە. بەمەش شاری سنە دەبێتە یەكەم شار لە تەواوی ئێران لەدوای شۆڕش هەنگاو دەنێت بۆ ئەزموونكردنی دیموكراسی لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە. هەڵبژاردنەكە لە ڕێکەوتی (١٣/٤/١٩٧٩)دا بوو. دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكە لە دوو لاوە گرنگ بوو، لەلایەكەوە تاقیكردنەوەیەك بوو بۆ هێزە سیاسییەكان تا چەند بە ئەنجامەكان ڕازی دەبن و ڕێز بۆ ئەم میكانیزمە دیموكراسییەیان دادەنێن، هەروەها هەڵبژاردنی شورای شار و سەركەوتنی جۆرێك بوو لە تاقیكردنەوەیەكی گەورە بۆ دیموكراسی كۆماری تازە دەركەوتوو، هەروەها جێگیربوونی كوردستان^(١٥). لە هەڵبژاردنەكەدا دوو لیست دەركەوتن: لیستێكی ئەحمەدی موفتی زادە، كە نوێنەرایەتی مەكتەب قورئان بوو، دروشم و ئامانجیان بریتیبوو لە ئێرانیكی ئیسلامی و كوردستانیكی خودموختاریی بە لیستی (موفتی زادە) ناودەبرا. لەبەرامبەریشەوە لیستی چەپەكان بوو بە (كۆمەڵە) ناسرابوو، لەهەمان کاتدا چریکە فیداییەکانیش بەشدار و پاڵپشتی بوون. داوای خودموختارییان دەكرد بۆ كوردستان لەژێر پلاتفۆرمی ماركسیت–سۆسیالیزم، لەو كاتەدا چەپەكان هەموو شتێكیان لە پەنجەرەو چاویلكەی ماركسییەوە دەبینی، شێخ عیزەدین لە لێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا بۆ ڕۆژنامەی (اتلاعات) كە لە ژمارەی ڕۆژی (١٥/٣/١٩٧٩)دا لە لاپەڕە ١٠ بڵاوكراوەتەوە بە ڕوونی داوادەكات كە ئابووری ئێران لە ڕووی سیستەمەوە بگۆڕێت بۆ سیستەمێكی ئابووری سۆشیالیستی، هەر لەهەمان لێدواندا ڕایدەگەیەنێت لەگەڵ كۆمۆنیستەكانی ئێراندان و لەناو ئێراندا چاكی دەكەن، هەروەها وتی “ئەگەر جوبرەئیل لە ئاسمانەوە بێت و یاساگەلێك بهێنێت كە خودموختاریی كوردستانی تێدا نەبێت، ئێمە ئەوە قبوڵناكەین”^(١٦).

دوای ئەوەی ڕێكارە یاساییەكان دەگیرێتەبەر و بانگەواز دەكرێت ئیسلامییەكان و چەپەكان و سەربەخۆكان لیستیان دەبێت. بەفەرمی ناوی لیستەكان تۆكاردەكرێت، هەر لیستێك لە (١١) پاڵێوراو پێكدێت، لەبەرئەوەی بڕیاربوو تەواوی ئەندامانی شوراكە (١١ كەس) بێت، بۆیە (لیستی گروپی ئیسلامیی) ئەو لیستە بوو ئەحمەد ڕەزامەندی دەربڕی بوو لەسەر كاندیدەكانی و (لیستی گروپی پێشڕەو) لیستی چەپەكان هەموویان پێكەوە. دواتر لە ڕۆژنامەی كەیهاندا ناوی بەربژێرەكانی ئەم دوو لیستە بڵاودەكرێتەوە^(١٧).

لەگەڵ ئەوەی گرژی و ئاڵۆزی لە نێوان لایەنەكانی بەشداربوو دروستبوو، بەڵام هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت و لە ڕۆژانی دوای هەڵبژاردندا ئەنجامەكە بەمشێوەیە ڕادەگەیەنریت “لیستەكەی كاك ئەحمەدی موفتی زادە هەشت كورسی بردەوە، كە لەهەموو حیزبەكانی دیكەی پایتەختی كوردستان زۆرتری هێنابوو. فواد مەردۆخ ڕۆحانی ئەندامی مەكتەب قورئان بوو، زۆرترین دەنگی هەڵبژاردنەكەی بەدەستهێنابوو. حیزبی كۆمەڵەش سێ كورسی بردبوویەوە”^(١٨).

بەپێی ئەو ئامارەی ڕۆژنامەی كەیهان لە ژمارە (١٠٦٧٨)ی ڕۆژی پێنج شەممەی ٣٠ی فەروەردینی ١٣٥٨ (١٩/٤/١٩٧٩) بڵاویكردۆتەوە بە وێنەی كاندیدەكانیشەوە، لەلاپەڕە یەكی خۆیدا و لەدامێندا بەمشێوەیە هەواڵەكەی بڵاوكردۆتەوە:

سنە–هەواڵنێری كەیهان: دوای نزیكەی ٢٤ كاتژمێر و جیاكردنەوەی دەنگەكانی هەڵبژاردنی ئەندامانی ١١ كەسی شورای شاری سنە ڕاگەیەنرا. ئەنجومەنەكان و كۆمەڵە ئیسلامییەكان لەگەڵ یەكتر ڕێكەوتبوون و بەرەیەكیان پێكهێنابوو بە هەشت ئەندام زۆرینەی شورایان پێكهێنا.

ئەندامانی هەڵبژێردراو بریتین لە^(١٩):

ناوی ئەندامی شورا          ژمارەی دەنگ              ناوی لیست

١- فواد ڕۆحانی                                ١٤٨٢٧                               گروپی ئیسلامیی

٢- جبار ئاریانژاد                              ١٤١٣٤                                گروپی ئیسلامیی

٣- هادی مورادی                              ١٢٧١٨                                گروپی ئیسلامیی

٤- یوسف ئەردەڵان                           ١٢٢٣٠                                گروپی پێشڕەو

٥- ئیبراهیم شاه غەیبی                        ١١٨٨٠                                گروپی ئیسلامیی

٦- مەلا محمود ئەیوبی (اهنگر)            ١١٨١٧                                گروپی ئیسلامیی

٧- ئەحمەد خلیقی                               ١١٦٨٧                               گروپی ئیسلامیی

٨- عیماد سیدزاهدی                            ١١٥٥١                               گروپی ئیسلامیی

٩- خانم فەریدە قورەیشی                     ١١٣١٠                                گروپی پێشڕەو

١٠- مەعروف شبلی                           ١١٠٨٧                                گروپی ئیسلامیی

١١- ئەرسەلان پورقوباد                      ١١٠١٩                                گروپی پێشڕەو

خشتەی ژمارە ١: ناوی لیست و ژمارەی دەنگ و ناوی كاندیدانی هەڵبژێردراوی شورای شاری سنە

وەك لە خشتەكەدا دەردەكەوێت یەكەم تا سێیەمی ئەندامانی هەڵبژێردراو لە لیستەكەی ئەحمەدی موفتی زادەیە، و بە كۆی گشتی لەو ١١ ئەندامە خەڵكی شاری سنە زۆرترین دەنگیان بە موفتی زادە داوەو وەك نوێنەری خۆیان دیارییان كردوون بۆئەوەی لە شورای شار كێشەكانیان چارەسەر بكەن، لیستی چەپەكەكان توانیویانە تەنها سێ ئەندام بنێرنە ناو ئەو شورایەوە. جگە لەمەش ڕۆژنامەی كەیهان لەهەمان ژمارەدا و لە لیستی دووەمدا ناوی یانزە ئەندامی دیكەی شورای شاری لەگەڵ ژمارەی دەنگەكانیاندا وەك یەدەك بڵاوكردۆتەوە، لەئەگەری بەشدارنەبوونی هەر ئەندامێكی هەڵبژێردراودا دەكرێت یەكێك لەو ئەندامە یەدەكانە جێگەی بگرێتەوە، ناوەكان بە (خەلیل حەواری تب) لە گروپی پێشڕەو دەستپێدەكات و بە (عباس میركریمی) لە گروپی پێشڕەو كۆتایی دێت^(٢٠).

جا ئێستا ئەگەر بێت و كەمێك ئەم ژمارانە ورتر بكەینەوە، كۆی گشتی بەشداربووان (٣٠٥٢٣٣) (سێ سەد و پێنج هەزار و دوو سەدو سی و سێ كەس) دەنگدەربووە، لەم ژمارەیە (٢٠٧٥٤٢) (دوو سەدو حەوت هەزار و پێنج سەدو چل و دوو كەس) كە دەكاتە (٦٧.٩٩%) لەسەدا دەنگیان بە لیستەكەی ئەحمەدی موفتی زادە داوە. چەپەكانیش (كۆمەڵە و گروپەكانی دیكە) توانیوویانە (٩٧٦٩١ دەنگ) بەدەستبهێنن بەهەر ١١ ئەندامەكەیانەوە، وەك وتمان لەو ١١ كەسەش تەنها سێ كەسیان ژمارەی دەنگەكانیان (٤٣٥٥٩ دەنگ) بوو، دەتوانن بچنە ناو شوراكەوە.

جێگەی سەرنجە، لە یەكەم ڕۆژی هەڵبژاردنەكەدا هێزە ئیسلامییەكە بەو شێوازەی هەڵبژاردن ڕازی نابێت و نایەوێت ئەنجامەكە قبووڵ بكات، چونكە بۆیان دەردەكەوێت چەپەكان دەستیانكردووە بە فێڵ و گزیکردن! لەمبارەیەوە فواد ڕۆحانی دەڵێت “ناڕەزایەتی هەبوو، ئەمەش قسەی كاك ئەحمەد نەبوو، خەڵكەكە ناڕازیبوون و بۆیان دەركەوتبوو لەزۆرێك لە بازنەكانی هەڵبژاردندان و لەكاتی نووسینی دەنگەكان و هەڵبژاردنی لایەن و كاندیدەكان، کۆمەڵێ پیاو و ژنی نەخوێندەوار، كە پێویست بوو كەسێكی خوێندەوار دەنگیان بۆ بنووسن، کۆمەڵێ كەنیشك لە گروپی چەپەكان حیجابیان وەك موسڵمانەكان پۆشیبوو، دەیانووت دایە و باوە وەرن با ئێمە بۆتان بنووسین، لەوكاتەدا ناوی لیستەكەی خۆیانیان تێدا نووسیبوو. كاتێك خەڵك بەمەی زانی ناڕەزایەتیان دەربڕی و مانگرتن و خۆپیشاندان دەستیپێكرد. كاك ئەحمەد وردەوردە خەڵكەكەی ئارامكردەوە، ئەمەش بۆئەوەی هەڵبژاردنەكە هەڵنەوەشێتەوە، هەرچەندە فێڵکردنەکەیان لەوانەیە چەند هەزار دەنگێك بووبێت و كاریگەریی هەبووە”^(٢١). لەبارەی ئەم ساختەكارییەوە موفتی زادە لێدوان بۆ ڕۆژنامەكان دەدات و لەوێدا دووبارەی دەكاتەوە، كە بەڵێ ساختەكاریی كراوە، بەڵام ڕۆژنامەكان هەمووشت ناڵێن و دەیشارنەوە. ڕۆژنامەی (ایندەگان) لە ژمارەی ڕۆژی (٢٧/١/١٣٥٨) (١٦/٤/١٩٧٩) هەواڵێكی لەسەر ساختەكارییەكان بڵاكردۆتەوە و باسی لەوە كردووە، موفتی زادە و سەرۆكی كۆمەڵەی بەرگریكردن لەئازادی و شۆڕش لە سنە بەڵگەیان هەبووە لە هەڵبژاردنەكاندا ساختەكاریی كراوە.

هەرلەبارەی ئەم ناڕەزایەتییانەوە خەڵكی شاری سنە كۆبوونەوەیەكی ناڕەزای لە میدانی ئازادی شارەكە ڕێكدەخەن و داوای دووبارە ئەنجامدانەوەی ئەو هەڵبژاردن دەكەن، بەڵام موفتی زادە وتارێك دەدات و پاشان ڕۆژنامەی كەیهان لە ژمارەی ڕۆژی (كیهان ٢٦/١/١٣٥٨) (١٥/٤/١٩٧٩) دەقی وتارەكە بڵاودەكاتەوە. كەتێیدا داوا لەخەڵكی دەكات دان بەخۆیاندا بگرن و هەڵبژاردنەكە دووبارە نەكرێتەوە زۆرباشترە، چونكە ئەو بڕوای وایە بەم ئەنجامانەشەوە شورای ١١ كەسی دەستبەكاربكەن دەتوانن زووتر ئارامی بگەڕێننەوە بۆ ناوچەكە. هەروەها داواكارییەكی دیكەی ئەحمەدی موفتی زادە لە چەپەكان ئەوەیە چەكەكانیان دابنێن و هەوڵبدرێت لەناوشاردا كەس بە تفەنگەوە نەگەڕێت، بۆئەوەی شورا بتوانێت كارەكانی ڕاپەڕێنێت.

فورد ڕۆحانی لەبارەی دەستبەكاربوونی (شورای شار)ەوە دەڵێت “بەڵێ، دوای هەڵبژاردن ئەم شورایە دەستبەكاربوو، چەند مانگێك كاریكرد، بەڵام لەبەرئەوەی یاسایەك نەبوو كە ئەرك و بەرپرسیارێتی ئەندامانی شورای شار ڕێكبخات، هێشتا هیچ دانەمەزرا بوو، بابەتی گشتی زۆر ڕووی تێدەكردین، تا ئەندازەیەكیش هەندێك كێشەمان چارەسەردەكرد بۆ كاروباری فەرمانگەكان، یا كاری كەسیی و شوێنی كارەكان، چونكە هێشتا یاسا و شت نەبوو لە سنوورێكی سەرەتایی و كەمدا دەمانتوانی كارانێك بكەین، ئیدارەی شارو كۆنتڕۆڵی ئاسایش و ئەوشتانە تا ئەندازەیەك بەدەست شوراوە بوو، بۆیە سەركەوتوو نەبوو”^(٢٢). بەمشێوەیە هەڵبژاردنێك لەلایەن هێزێكی ئیسلامییەوە وەك ئەڵتەرناتیڤێك بۆ چارەسەری پشێوییەكانی شار پێشكەش دەكرێت، لەگەڵ ئەوەی ئەنجامدەدرێت، بەڵام دواجار ناتوانێت ببێتە ڕێگر لە بەردەوام بوونی كێشەكان و شوراكە لەكار دەخرێت.

زەمینەسازیی بۆ كۆنفرانسی خود موختاریی

یەكێكی دیكە لە هەوڵەكانی هێزە ئیسلامییە سوننەكەی شاری سنە وەك نەخشەڕێگایەك بۆ دەربازكردنی كورد لەو دۆخە پشێوییە بریتییە لە ئەنجامدانی كۆنفرانسێك و كۆكردنەوەی هەموو لایەنە سیاسییەكان لە شاری سنە و گەیشتن بە ئەنجامێكی هاوبەش و ئامادەكردنی پاكێجێك لە داواكاری بۆ چوونە تاران و گفتوگۆكردن. وەك دەردەكەوێت لەم باسەدا دوو بابەت جێگەی قسە لەسەركردنە، یەكێكیان تێگەیشتنی مەكتەب قورئان وەك هێزێكی سیاسی بۆ چەمكی خودموختاریی، لەگەڵ پرۆسەی ڕێكخستنی كۆنفرانسێك وەك میكانیزمێك دیموكراسی و مەدەنیی بۆ دروستكرنی كۆدەنگی لایەنە سیاسییەكان. لەبارەی خودموختارییەوە دەكرێت بەكورتی باس بكرێت*. دواتر باس لە كۆنفرانسەكە و ناوەڕۆك و ئامانجەكانی بكرێت.

 سەرەتا ئەوە گرنگە خودموختاریی لە دیدی هێزێكی ئیسلامی وەك مەكتەب قورئان چییە، ئەحمەدی موفتی زادە لەبارەی خودموختاریی ئیسلامی و جیاوازی لەگەڵ فۆڕمەكانی دیكەی خودموختارییەوە بۆچوونی وایە “بەگشتی جیاوازی نێوان ئەم دوو مۆدێلە لە خودموختاریی دوو خاڵە: خودموختاریی دونیای ئەمڕۆ لە سەرەوە (رأس)ەوە بۆ خوارەوە (قاعید)ەیە، هێز لەسەرەوە دابەزێتە خوارەوە بۆ قاعیدە، بەڵام ئەم سیستەمە خودموختارییە كە لە ئیسلامدا هەیە، بەتەواوەتی پێچەوانەیە و هێز لە قاعیدەوە دروست دەبێت و دەچێت بەرەو سەرەوە، ئەمە یەكەم جیاوازیان. جیاوازیی دووەمیش ئەوەیە: ئەگەر ئێمە سیستەمی خودموختاریی دونیای ئەمڕۆش جێبەجێ بكەین بەشێوەیەكی ئاسایی ئیتر حەقی دەخالەتمان لە كاروباری زۆر سادە و ئاساییدا نییە، بۆ نمونە لە ئیسلامدا بەرزترین و گرنگترین پۆست بریتییە لە سەرۆكی شورا نەوەك سەرۆك كۆمار، چونكە سەرۆك كۆمار لە ئیسلامدا واتە خەلیفە (سەرۆكی دەوڵەت)، سەرۆكی هێزی جێبەجێكردنە، جا ئەوە شورایە دەستەڵاتی هەیە بەسەر هێزی جێبەجێكردن و تەواوی هێزەكانی دیكەدا، بۆیە بەرزترین پلە لە سیستەمێكی ئیسلامییدا دەبێتە سەرۆكی شورا، لەم سیستەمە خودموختارییەی ئێستادا یەك كەسی كورد ناتوانێت ببێتە سەرۆكی شورا، بەڵام لەو خودموختارییە ئیسلامییەدا زیاد لەوەی كوردستان دەبێتە خاوەنی خودموختارییەكی تەواو (كامڵ)ی زانستی و مەنتیقی بەتەواوی مانانی دیموكراسییەوە (مەدەنیی بوونەوە)، دەشتوانێت بەرزترین پۆستی ئیداری و سیاسی ئێران بگرێتە ئەستۆ، چونكە وەك پێشتریش باسمكرد حكومەتی ناوەندی بریتییە لە (شورای باڵای وڵات)، كە ئەمیش بریتییە لە نوێنەرەكانی ئەم خودموختاریی ناوچەییە كە دروست دەبێت.

ئەندامانی ئەم شورایەش نابێت بچوكترین و كەمترین جیاكاری لەنێوانیاندا هەبێت، هەر كەسێكیان توانایی و سەڵاحییەتی پەیداكرد دەتوانێت هەر پۆستێك لە پۆستە جیاوازەكانی وڵات وەربگرێت. ئەم دوو جیاوازییە گەوەرەیە لەنێوان خودموختاریی ئیسلامیی و خودموختاریی دیكەدا بوونی هەیە، لەم سیستەمە ئیسلامییەدا: حكومەتە ناوەندییەكە لەم حكومەتە ناوچەییانەوە دروست دەبێت، نەوەكو لەسەرەتادا حكومەتی ناوەندی دروست ببێت و بەڕەسمییەت بیناسین و ئەو پاشان بێت دان بەئێمەدا بنێت یان وەك ئەوەی بەشمان بدات! ئەمە لەئیسلامدا بوونی نییە، نەتەوەوكان هەموویان یەكسانن و هیچ كەس مافی ئەوەی نییە بەشی كەسێكی دیكە ببان، هەمووی لە چوارچێوەی یەك مەملەکەتدا و وەك میلەتێكی موسڵمانی جمهوریی ئیسلامیی ئێران دەبێت لەتەواوی بوارەكاندا وەك یەكبن و یەكسانبن، لەكاتێكدا ئێمە ئێستا دەبێت حكومەتی ناوەندی بەڕەسمی بناسین و بچینە ناو ڕێكەوتن لەگەڵیاندا، دواتر ئەو بێت خودموختاریی كوردستان بەڕەسمی بناسێت، ئەوە جیاكاری دروستكردنە لە ئیسلامدا دروست نییە، ئەمە تەرحێكی كوردییە كە من هەمە بۆ خودموختاریی كوردستان، کە هاوتەریبە لەگەڵ سیستەمی سیاسی و ئیداری ئیسلامدا “^(٢٣).

موفتی زادە بەناونیشانی سەركردەیەكی سیاسی خاوەن نفوز بۆ بەجێگەیاندن و دروستكردنی كۆدەگی نەتەوەیی لەڕێگەی بانگهێشتنامەیەكی گشتییەوە لە ڕادیۆ و ڕۆژنامەی ئەوكاتەی سەرتاسەری وڵاتدا بڵاوكراوەتەوە، تەواوی سەركردایەتی ئەوكاتەی كورد و هەموو ڕێكخراو و لایەنی پەیوەندیدار بەو بابەتەوە ئاگادار دەكاتەوە و بانگهێشتیان دەكات و داوایان لێدەكات لەو كۆنفرانسەدا بەشداری بكەن.

لەبارەی كۆنفرانسەكەوە و خودموختارییەوە ئەحمەدی موفتی زادە ڕۆژێك پێش كۆنفرانسەكە لە گفتوگۆ ڕادیۆیدا جارێكی دیكە ئەو دەرفەتە دەقۆزێتەوە و هەوڵدەدات لەوبارەیەوە وردەكاری بخاتەڕوو بەجۆرێك بۆ هەمووان ڕوونبێت و كەسێك بەهانەیەكی بەشداری نەكردنی لەم كۆنفرانسەدا نەمێنێت. لەوێ بە وردی باس لە جیاوازییەكانی سیستەمی خودموختاریی ئیسلامیی و فۆڕمەكانی دیكە دەكات، هەروەها ئاماژە بە ناوەڕۆكی كۆنفرانسەكە و میكانیزمەكانی دروستكردنی لیژنەكان و چۆنییەی هەڵبژاردنی نوێنەرەكان دەكات. باس لەگرنگی و ئامانجە سەرەكییەكانی كۆنفرانس دەكات لەگەڵ وەڵامی حكومەتی ناوەندی بۆ كۆنفرانس و دەرئەنجامەكانی. ئەمە جگە لەوەی باس لەو ناكۆكییانە دەكان لە نیۆ سەركردایەتی كورددا هەیە و ئەگەری هەیە بەشداری نەكەن لەم كارەدا، ئەگەرئەوەشدا باس لە بۆچوونی ئەم هێزە ئیسلامییە دەكات كە چەنێك بەلایەوە گرنگە هەمووان بەشداربن، چونكە ڕێگەی گەیشتن بە كۆدەنگی تەنها هەر ئەم كۆنفرانسەیە ئەگەر مەبەستمان بێت هەموو لایەنەكان بەشداری بكەن. بە بۆچوونی مەكتەب قورئان زۆر نالۆژیکییە كەسێك یان كەسانێك بێن بە شێوەیەكی نهێنی پێكەوە دابنیشن و لەسەر ڕاگەیاندنی سیستەمێكی بەمجۆرە كاربكەن، بەڵكو ڕێگەكەی ئەوەیە كەبێن: بە ئاشكرا و بەبێ ئەوەی كەمترین شاردنەوە هەبێت بانگهێشتی تەواو خاوەن بیروبۆچوونەكان بكرێـت بەهەموو جیاوازییەكانەوە. چونكە ئەگەر هەر لە سەرەتاوە لایەنێك ژمارەیەك كەسی دیاریكرد و تەنها ئەوانەی بانگهێشتكرد، ئەمەش هەروەك ئەوە وایە ئەو لایەنە تەنها خۆی بڕیاری دابێت، چونكە كاتێك كۆمەڵێك كەس جێگەی سەرنجی لایەنێكبن، واتە ئەوانە ڕێك بەوشێوەیە كاردەكەن و بیر دەكەنەوە كە ئەو لایەنە دەیەوێت، بۆیە هێزە ئیسلامییەكە پێ لەسەرئەوە دادەگرێت هەموولایەك بە تەواوی جیاوازییەكانەوە بێن و لەم كۆنفرانسەدا بۆچوونەكانی خۆیان بخەنەڕوو. بەمەشدا دەردەكەوێت ئەم هێزە بەلایەوە گرنگ بووە كۆنفرانسێكی فرەڕەنگی مەدەنیی و دیموكراسی بێت.

بۆیە موفتی زادە دەڵێت “ئەگەر ئەو مۆدیلەی لە ئیسلامدا هەیەو من پێشنیاری دەكەم قبوڵیانكرد و تێگەیشتن كە شورا دیموكراسی تر و باشترە ئەوە دابمەزرێت و لەوەوپاش دەمێنێتەوە سەر (قۆناغی دواتر) كە بریتییە لە ڕێكخستنێكی ورد و دەقیق بەهاوكاری یەكتری، ئەگەر مۆدێلی یەكێكی تر لە گروپگەل یان حیزبە سیاسییەكان پێشكەشیانكردووە و بینیمان ئەو باشتر و چاكتر دەتوانێت ئامانج و ئارەزووی خەڵكی دابین بكات، مەفهومی دیموكراسی لەودا زیاتر جێبەجێ دەبێت، ئێمە شوێن ئەوان دەكەوین. بۆیە هیچ ڕێگەیەك نییە بۆئەمەی یەك مۆدێلی هەمەكی، كە جێگەی ڕەزامەندی هەموو میللەت بێت قبوڵبكرێت جگە لە بانگهێشتێكی ئاشكرای گشتی بەمجۆرە”^(٢٤)، بۆیە موفتی زادە پێیوایە ئەو بەیاننامە ٨ مادییەی شاری مەهاباد و ئەو ٣ مادەیەی شاری سەقز ناكرێت بە داواكاری كۆتایی تەواوی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵات سەیربكرێت، لەبەرئەوەی كۆمەڵێك كەسی شارەزا و خاوەن بۆچوون هەن لەهیچ كام لەو دانیشتانەدا نەبوون، ئەمە جگە لەوەی ئەم مادانە كۆدەنگی شەقامی كوردی لەسەر نییە، بۆیە تەنها ڕێگەی دروست و مەدەنیی بریتییە لە ئامادەبوون لە كۆنفرانسێكدا و یەكلای بوونەوە لەسەر تەواوی داواكارییەكان بەیەك پاكێج.

ڕۆژی دەستپێكردنی كۆنفرانس

دوای ئـەو هەموو ڕوونكردنەوەو داواكــاری‌و بــاســكردنەی سـەبــارەت بەگــرنگی (كۆنفرانسی سنە) بۆ بەدەستهێنانی (خودموختاریی) بۆ كوردستان، بە ئامادەنەبوونی ژمارەیەك لەسەركردەو كەسایەتی دیاری بزووتنەوەی سیاسی كوردستان لە ڕۆژی خۆیدا (٢٠ی خوردادی ١٣٥٨) (١٠/٦/١٩٧٩) كۆنفرانس بە وتارێكی ئەحمەدی موفتی زادە دەستپێدەكات. بەپێی ئەو زانیاریانەی ڕۆژنامەی (كیهان) لە ڕۆژی (٢١/٣/١٣٥٨)، واتە ڕۆژی دووەمی كۆنفرانسەكە بڵاویكردۆتەوە، ئەو لایەنانەی بەشداریان لەكۆنفرانسەكەدا نەكردووە و كورسییەكانیان بەخاڵی دانراوە، كە بریتیبوون لە: (سەید عیزالدین حسینی، كۆمەڵەی مامۆستایانی كوردستان، كۆمەڵەی پارێزگاریی لە ئازادی و ئینقلابی كوردستان، شورای هاوكاری كۆمەڵەكانی كوردستان، ڕێكخراوی چریكەكانی فیدای خلق شاخ كوردستان، ڕێكخراوی ئینقلابی زەحمەتكێشانی كوردستان و خوێندكارانی زانكۆ و خوێندكارانی پێشەنگ). ئەو لایەن‌و ڕێكخراوانەشی، لەگەڵ ئەنجامدانی ئەم كۆنفراسەدا بوون‌و بەشداریان كردووە بریتیبوون لە: (گروپی عەدالەت ویستانی كوردستان، گروپی ئیسلامیی نەصر، ئەنجومەنی ئیسلامیی بازاڕەكانی سنە، ئەنجومەنی ئیسلامیی”دانش اموزان”، ئەنجومەنی ئیسلامیی گەنجان، ئەنجومەنی ئیسلامیی خوێندكارانی زانكۆ)^(٢٥). واتە بەڕوونی دەتوانرێت ببینرێت شەقامی كوردی تەواو دابەشبووە بۆ دوو دیگای جیاواز كە یەكێكیان ئامادە نییە بەهیچ شێوەبەك بەشداری بكات لە كۆبوونەوەكانی ئەوی دیكەدا.

دانیشتنی یەكەم ڕۆژی كۆنفرانسی (سنە) بۆ خودموختاریی كوردستان، بەدیاریكردنی(١٠٠) نوێنەر لەو نوێنەرانەی بەشداری كۆنفرانسەكەیان كردبوو كۆتایی هات. بۆ ڕۆژی دواتر و لەكۆتایی دانیشتنەكەدا، لەنێوان (١٠٠هەڵبژێردراو)ەكەدا (١٥) كەسیان بەناونیشانی نوێنەری خەڵكی بۆ دانیشتن‌و پێدانی موزەكەرات بەدەوڵەت دیاریكران”.^(٢٦)

ئەوەی لە كۆتایی ئەم باسەدا ماوەتەوە و گرنگە بە كورتی ئاماژەی پێبكرێت، بریتییە لەو بەیاننامەیەی لە كۆتا ڕۆژی كۆنفرانسەكەدا بڵاوكرایەوە. كۆپییەكی تەواوی ئەو بەیاننامەیەش ئەحمەدی موفتی زادە لە كتێبەكەی خۆی بەناوی (درباره كردستان) هێناوییەتی بە ناونیشانی (قتعنامەی ٢٠ تا ٢٢ی خرداد ١٣٥٨) دایبەزاندووە. بەیاننامەكە خۆی لە ١٥ مادەدا دەبینێتەوە كە تەواوی بەشداربوونای كۆنفرانسەكە و بەو میكانزیمەی گیراوەتە بەر لەسەری هاودەنگبوون و لە ڕۆژی بە بیست و دووی خوردادی ١٣٥٨كۆچی هەتاوی بەرامبەر بە (١٢/٦/١٩٧٩) بڵاوكراوەتەوە، وەك: ناساندنی مافی خودموختاریی بۆ نەتەوەكان لەلایەن حكومەتەوە، نەهێشتنی چینایەتی، ئاوەدانكردنەوەی ناوچە كوردییەكان، بابەتی زمان و گەشەی كەلتووری، دەستەڵاتی حكومەتە خۆجێییەكان و شورای ناوچەكان، سێ دەسەڵاتە سەرەكییەكەی وڵات و ڕۆڵیان لە ناوچە خودموختارییەكاندا و سنوری ناوچە خودموختارەكان، هەڵوەشاندنەوەی هەر بەیاننامە و بەڵێننامەیەك لەلایەن دەوڵەتەوە كە لەكاتی خۆیدا دژی نەتەوەی كورد دراوە، هەروەها دەرفەتێكی دیكە بدرێت بەو لایەنانەی بەهەر هۆكارێك بووە بەشداری كۆنفرانسەكەیان نەكردووە”^(٢٧).

دەرئەنجام

مەكتەب قورئان وەك هێزێكی سیاسی ئیسلامیی دەركەوتنی لەسەرەتاكانی شۆڕشی گەلانی ئێراندا گوتارێك دەبێت لەبەرامبەر گوتارە ناسیۆنالیزمی و چەپڕەوییەکەى ئەوكاتەی شەقامی كوردییەوە. لەگەڵ ئەوەی هەر لەسەرەتای دەركەوتنیدا هەردوو گوتاری ئایینی و نەتەوەیی بەیەك پاكێج تەماشادەكات و لەسەر بنەمای تاكێكی تەندروست كۆمەڵگەیەكی تەندروست كاردەكات،  ڕابەرەكەیان (ئەحمەدی موفتی زادە) لەبەرئەو باكگراوندەی لە ناو هێزێكی سیاسی ناسیۆنالیستیدا هەیبووە، دەبینین گوتاری نەتەوەیی هەمیشە لە باس و سیمینارە ئایینییەكاندا ئامادەیی هەیە. بەڵام ئەمە نابێتە هۆی ئەوەی پێكدادانی گوتارەكان دروست نەبن، بەڵكو بە دەرکەوتنى ئەم هێزە ئیسلامییە ڕاستەوخۆ دەچێتە باسەوە لەگەڵ گوتارە ناسۆنالیزمی و ماركسییەكەدا. زۆرترین كێشە لەسەر نەخشەڕێگاكانی چارەسەركردنی پرسی كورد لە كوردستانی ڕۆژهەڵاتدا دروست دەبێت.

وەك لەم لێكۆڵینەوەیەدا كاری لەسەر كرا، هێزە ئیسلامییەكە لەبەرئەوی بڕوای بە هێزی چەكدار نییە بۆ چارەسەری پرسەكان، هەوڵدەدات لەڕێگەی میكانیزمە دیموكراسییەكانی وەك هەڵبژاردن و كۆنفرانسەوە كێشە و جیاوازییەكان بەرەو لێكنزیك بوونەوە ببات. موفتی زادە لە ڕێگەی بیرۆكەی (شورا)وە هەوڵدەدات بە سود وەرگرتن لە هەڵبژاردن زەمینەی كاركردن پێكەوە بسازێنێت و شورایەك بۆ شاری سنە دابمەزرێنێت بە بەشداری هەموو گروپ و حیزب و ئایدۆلۆژیاكان، هەركەس بەئەندازەی قوورسای خۆی لە كۆمەڵگەدا، كە ئەمەش تەنها هەڵبژاردنێكی بێگەرد دەتوانێت دەریبخات. هەروەها لە ڕێگەی كۆنفرانسی شاری سنەوە هەوڵدەدات یەكێك لە گەورەترین كێشەكانی نێوان تاران و كورد بە چارەسەر بگەیەنێت، ئەویش پرسی خودموختاریی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو. هێزە ئیسلامییەكە لەڕێگەی سەردان و بەیاننامەو بانگێشتنامەوە هەوڵدەدات هەموو سەركردایەتی كوردی لەسەر مێزی گفتوگۆ كۆبكاتەوە و لە ڕێگەی خستنە ڕووی بیروبۆچوونەكانەوە و لە كەش و هەوایەكی دیموكراسیانەدا هەمووان بگەیەنێت بە ڕێكەوتن و كۆدەنگییەكی نەتەوەیی و گەڵاڵەكردنی پاكێجێك لەبارەی مافەكانی نەتەوەی كوردەوە بۆ گفتوگۆ كردن لەگەڵ تاران.

هەروەك لەم لێكۆڵینەوەیەدا خرایەڕوو، لەبەرئەوەی دوو هێزەكەی دیكە و بەتایبەتی چەپەکان (كۆمەڵە و چریكەی فیدایی) زۆرتر بڕوایان بە هێز و خەباتی چەكداری هەیە، لە هەڵبژاردنەكانی شورای شاردا بەشداری دەكەن بە سێ كورسی و، دەبنە ئەندامی لیژنەیەكی ١١ كەسی، بەڵام دواجار ناتوانن لەم شورایەدا بەردەوامبن. هەرچی پەیوەندی بە كۆنفرانسی خودموختارییەوە هەیە بەتەواوەتی ڕەتی دەكەنەوە و بایكۆتی بەشداربوون دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا لەڕێگەی بەیاننامەوە دژایەتی پرۆسەكە دەكەن.

بەمشێوەیە دەردەكەوێت، هێزە ئیسلامییەكەی ڕۆژهەڵات لە دوو وێزگەی جیاوازدا و لە مانگەكانی دوای ڕاگەیاندنی سەركەوتنی شۆڕشدا هەوڵدەدات زەمینە خەباتێكی مەدەنیی لە ڕێگەی میكانیزمە دیموكراسییەكانەوە بسازێنێت و دەنگ و ڕەنگە جیاوازەكان لەناو شورا و كۆنفرانسەكاندا كۆبكاتەوە.

سەرچاوە و پەراوێزەكان

• سارا شریعتی مزینانی، سامان ابراهیم زادە(1396)، مكتب قران: مۆمنانی در نوستالژی “امت” مطالعە موردی كردها در ایران، تحقیقات فرهنگی ایران، سال دهم، صص 2-34.
• بۆ زانیاری زیاتر بگەڕێرەوە بۆ (2010): عەبدوڵڵا، سەروەت (2010)، كاك ئەحمەدی موفتی زادە، دەروازەیەك بۆ خەباتێكی نەناسێنراو، كتێبی یەكەم، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی.
• عەبدوڵڵا، سەروەت، سەركردەیەكی كاریزما و قوتابخانەیەكی كرداری: گوزەرێك نێو تایبەتمەندییەكانی ژیان و هەڵوێستەكانی كاك ئەحمەدی موفتی زادەدا ، كتێبی بڵاو نەكراوە.
• بۆ زانیاری زیاتر بگەڕێرەوە بۆ: عەبدوڵڵا، سەروەت(2010)، كاك ئەحمەدی موفتی زادە، دەروازەیەك بۆ خەباتێكی نەناسێنراو، كتێبی یەكەم، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی.
• Khosravi, J., Aghapouri, H., & Hamehmorad, L. (2016). The Islamist Maktab-Quran in Iran and its challenges for Kurdish nationalism. Journal of Ethnic and Cultural Studies, 3(1), 59-73.
• حمید ڕضا جلایی پور(1385)، فرازو فرود جنبش كردی 1357 -1367، فصلنامه مطالعات ملی، سال هفتم. شمارە 2، 1385. ص 92.
• بڕوانە: یارئەحمەد، ژیلوان لەتیف (2022)، “بزاڤی چەپ لە ئێران، لە گەشەسەندنێكی خێراوە بۆ پوكانەوەی بەردەوام”، وەرزنامەی ئێرانناسی، ساڵی یەكەم، ژمارە 2، 88-103.
• بڕوانە: ڕەزا، حامید ڕەشید (2002)، كورتەباسێك لەسەر چەند ڕووداوی مێژوویی، چاپی یەكەم، ئادیلاید، ئوسترایا.
• بڕوانە: بڕاوێنسن، مارتین ڤان: ئیسلام و سیاسەت لە كوردستانی ئێران لەسەروبەندی شۆڕشدا: ژیانی ئەحمەدی موفتی زادە، و. حەسەن قازی، گۆڤاری لێكۆڵینەوەی كوردی، ساڵی پێنجەم، ژمارە 1، 2017، 80-87. هەروەها لە پێگەی میزان بڵاوكراوەتەوە: https://mizan1342.files.wordpress.com/2018/07.pdf
• Khosravi, J., Aghapouri, H., & Hamehmorad, L. (2016). The Islamist Maktab-Quran in Iran and its challenges for Kurdish nationalism. Journal of Ethnic and Cultural Studies, 3(1), 59-73.
• هەمان سەرچاوەی پێشوو، ص 96.
• هەمان سەرچاوەی پێشوو، ص106.
• گفتووگۆیەكی بڵاونەكراوە نووسرە لەگەڵ بەڕێز كاك فوراد مەردۆخ ڕۆحانی لەبارەی هەڵبژاردنی شورای شاری سنە لە فەروەردینی 1358 (18/4/1979)، لەبەرواری (26/2/2021)، ئوسترالیا-سنە
• بڕوانە: دكتۆر سەردەشتی، یاسین (2011)، كوردستانی ئێران (لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی لە جووڵانەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی كودر 1939-1979)، چاپخانەی سیما، چاپی دووەم، سلێمانی.
• Ezzat yar, Ali 2016: The last M.ufti of Iranian – Kurdistan Ethnic and Religious Implications in the Great Middle East, Springer Nature, New Youk, pp 136.
• بۆ زانیاری زیاتر بگەڕێنەوە بۆ پێگەی ئەلكترۆنی (نمایندە)، بابەتەكانی (بحران كردستان از اغا تا فرجام – 6) مێژووی 24 فرداد 1392.
• هەمان سەرچاوەی پێشوو.
• Ezzat yar, Ali 2016: The last M.ufti of Iranian – Kurdistan Ethnic and Religious Implications in the Great Middle East, Springer Nature, New Youk, pp 136.
• روزنامە كیهان، “اسامی اعضای شورای شهر سنندج”، پنجشنبە 30 فروردین 1358، شمارە 10687، ص1.
• هەمان سەرچاوەی پێشوو.
• گفتووگۆیەكی بڵاونەكراوەی نووسەرە لەگەڵ فوراد مەردۆخ ڕۆحانی لەبارەی هەڵبژاردنی شورای شاری سنە لە فەروەردینی 1358 (18/4/1979)، لەبەرواری (26/2/2021)، ئوسترالیا-سنە.
• هەمان سەرچاوەی پێشوو.
• گفتوۆگۆی ڕادیۆیی كاك ئەحمەدی موفتی زادە لەگەڵ ڕۆژنامەنووسێكی كەناڵی ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی جمهوری ئیسلامی ئێران – مەركەزی سنە، 19 خرداد 1358 (09/06/1979.
• هەمان سەرچاوەی پێشوو.
• ڕۆژنامەی(كیهان) ڕۆژی 21/3/1358 (كونفرانس با سخنان موفتی زادە شروع بە كار كرد). بەهزادی خۆشحاڵی: عەلامە ئەحمەدی موفتی زادەو كوردستان، ڕوزهای بحران 4.
• سەرچاوەی پێشوو
• مفتی زادە، احمد (1385)، “دربارەی كردستان”، انتشارات نور، لا244.

وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (٣) نیسانی ٢٠٢٢ .