كوردی
ڕێكارەكانی بەگژداچوونەوەی تاوانە ئەلكترۆنییەكان
د.كارزان محەمەد/ توێژەر و ئەكادیمی
بەرایی
گەشەسەندنی پڕۆسەی پەیوەندی و بڵاوكردنەوە دوای هاتنەئارای ئینتەرنێت، دەرفەتی بۆ مۆدیلێكی نوێی میدیایی ڕەخساند كە بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ناو دەبرێت. تا ئێستا توێژینەوەی جۆراوجۆر دەربارەی لایەنە ئەرێنییەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ئەنجام دراون، بە تایبەتی لە ڕووی برەودان بە ئازادیی ڕادەربڕین و خێرایی لە وەرگرتن و ئاڵوگۆڕی پەیام لە ناو كۆمەڵگەدا، بە مانایەكی تر: هەر هاوڵاتییەک دەتوانێ بڵندگۆیەكی میدیایی هەبێت بۆ دەربڕینی بۆچوونەكانی، به سه‌رنج و تێبینی به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ فیدباكی هه‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه‌ی بڵاو ده‌كرێنه‌وه، هەم ده‌رفه‌تێكیش بۆ دۆزینه‌وه‌ی كار و ڕیكلام بۆ كاڵا و به‌رهه‌م و بازاڕسازییشی تیادا بڕه‌خسێنێت. لە هەمان كاتدا لێكەوتە نەرێنییەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە دیارترینیان بەكارهێنانیەتی بۆ ئەنجامدانی جۆرەها تاوانی وەک: (سایبەر تیرۆریزم، تەزویری ئەلكترۆنی، بازرگانی بە كاڵای نایاسایی و قەدەغەی هاوشێوەی چەک و ماددەی هۆشبەر و شوێنەوار)، یاخود پێشێلی مافەكانی مرۆڤ: (دەستوەردان لە ژیانی تایبەت، شكاندن و سووكایەتی بە شكۆی مرۆڤ، بڵاوكردنەوەی فەیکنیوز…)؛ بووەتە مایەی هاندانی چەندین دەوڵەتی پێشكەوتوو بۆ كۆنترۆڵ و بنەبڕكردنی ئەو تاوانانە و سزادانی تاوانباران و هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگا بۆ خۆپارێزی، چونكە پێشێلی مافەكانی مرۆڤە و هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی ژیانی هاوڵاتییان و دامەزراوە فەرمییەكان. ئەم توێژینەوە كورتە لەو سۆنگەیەوە ئەنجام دراوە كە لە هەرێمی كوردستاندا بەردەوام ڕێژەی تاوانە ئەلكترۆنییەكان لە هەڵكشانێكی مەترسیداردایە، جۆرەها دیاردەی هاوشێوەی هەڕەشەی كوشتن و جیابوونەوە و تەزویر و…؛ ئەنجام دەدرێت، ئاستەنگی جۆراوجۆری بۆ ژیانی هاوڵاتییان و دامەزراوە فەرمییەكان دروست كردووە، بە پێویستی دەزانین شرۆڤەی تاوانەكە و ڕێكارەكانی بەگژداچوونەوەی بكەین.
چەمک و پێناسەی تاوانە ئەلكترۆنییەكان
لە سەردەمی شۆڕشی زانیاری و ته‌كنه‌لۆژیا و پێشكه‌وتووی ئامرازەكانی پەیوەندیی ئەلكترۆنی، زۆربەی كۆمەڵگەكان بە شێوەیەكی سەرەكی پشت بە تەكنەلۆژیای ئینتەرنێت دەبەستن، هاوڵاتییان لە كۆی كار و چالاكییەكانی ژیانی ڕۆژانەدا بۆ كاروباری ژیانیان پەنای بۆ دەبەن، زیاتریش بۆ ده‌ربڕینی بۆچوون و ئاڵوگۆڕی دەیتا و كڕین و فرۆشتن و ئەنباركردنی زانیارییەكانیانه.
لەو پێناوەشدا سەرمایەیەكی فراوان بۆ پیشەسازیی ئەلكترۆنی و پەرەپێدانی زانست و توێژینەوەی ئەكادیمی تەرخان دەكرێت، ئەم پێشكەوتنە خێرایەش لە تەكنەلۆژیای ئینتەرنێت و دەیتادا هەندێک جار به هۆی خراپ به‌كارهێنانیه‌وه زه‌مینه‌ی ڕه‌خساندووه بۆ لادانی ئاكار و ڕەوشت بە شێوەیەكی مەترسیدار، ئەویش لە ڕێگەی بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای ئینتەرنێت بۆ گەیشتن بە ئامانجێک كە دەچێتە خانەی تاوان[1].
هەندێ لە پسپۆڕانی تاوانناسی لەو بڕوایەدان ئەنجامدانی تاوان لە ڕێگەی ماسمیدیاوە سەرچاوەیەكی سەرەكییە بۆ بڵاوكردنەوەی هەستی نائارامی، نەبوونی هەستی ئاسایشی كۆمەڵایەتییش دەتوانێ ببێتە زەمینەیه‌ک بۆ زیانە كۆمەڵایەتییەكان، لە هەموویان گرنگتریش مەترسییە بۆ سەر سیستم و تەبایی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی كۆمەڵگە[2].
ئەم تاوانە ئەلكترۆنییانە بۆ هێنانەدیی كۆمەڵێک ئامانجی نایاسایی ئەنجام دەدرێن، بە بڕوای پسپۆڕێک بریتین لە:
– دزینی ناسنامەی كەسەكان.
– تاوانی سێكسی، وەک پۆڕنۆگرافیی مناڵان، قاچاخچێتیی سێكسی بە مرۆڤ و بەدڕەوشتی.
– شكاندنی پاسۆردی تایبەتی و ئازاردانی ژیانی تایبه‌تی.
لەو باوەڕەشدایە ئەم تاوانانە بەسێ قۆناغدا تێپەڕیوە:
یەكەم: تاوانی سایبەری بە ئامانجی دەستكەوتی دارایی یاخود تێكدانی زانیاریی سنووردار.
دووەم: مافیاگەری و تاوانی ئینتەرنێتی، وەک دزی لە ڕێگەی دوورەوە (مەبەست لە شكاندنی پاسۆردی بانكە ئەلكترۆنییەكانە). ئەم جۆرە تاوانەش وەک: هاككردن، بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆی ئابڕووبەر.
سێیەم: بە هۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای ئینتەرنێتەوە ئەنجام دەدرێت، بۆ نموونە: بڵاوكردنەوەی سۆفتوێری تێكدەری وەک ڤایرۆس و ترۆجان[3].
جۆرەكانی تاوانە ئەلكترۆنییەكان
تا ئێستا پۆلێنی جۆراوجۆر بۆ تاوانه ئه‌لكترۆنییه‌كان كراوه، به پشتبه‌ستن به‌و یاسایانه‌ی له هه‌رێمی كوردستاندا به‌ركارن. ده‌توانین له‌به‌ر ڕۆشنایی پێشێلی ماف و به‌زاندنی سنووری یاساكاندا، به‌م چه‌شنه پۆلێنیان بكه‌ین:
- پێشێلی مافە تایبەتی و گشتییەكان
بە پێی سەرنجدان و لێنۆڕین لە تاوانە جۆراوجۆرەكانی نێو جیهانی ئینتەرنێت لە كۆمەڵگەی كوردیدا،
دیارترین ئه‌و تاوانانەی كە بوونەتە مایەی زیانگەیاندن بە مافەكانی تاكەكەس؛ بریتین لە:
یه‌كه‌م: سووكایەتی
چەندین ڕەفتاری نەشیاو دەگرێتەوە كە بە ئاماژە یاخود پێگوتن ئەنجام دەدرێن، وەک: ناوزڕاندن و تۆمەتخستنەپاڵ و جنێودان و بڵاوكردنەوەی درۆ كە بە تیرۆری مەعنەوی ناو دەبرێن[4].
به پێی هه‌ردوو ماده‌ی (433-434)ی یاسای سزادانی عێراقیی ساڵی (1969) كه له هه‌رێمی كوردستان به‌ركاره، به‌كارهێنانی هه‌ر ده‌سته‌واژه و وێنه و گرته‌یه‌كی ڤیدیۆیی و ئاماژه‌یه‌ک كه ئه‌و تاوانانه له‌خۆ بگرێت؛ به تاوان داده‌نرێت. كه‌س و لایه‌نی زیانمه‌ند مافی داوای قه‌ره‌بووی ماددی و مه‌عنه‌ویی له‌و كه‌س و لایه‌نانه هه‌یه كه بكه‌ری ئه‌م تاوانانه‌ن. ئه‌گه‌ر له ڕێگه‌ی یه‌كێک له ئامرازه‌كان ڕاگه‌یاندنیشه‌وه ئه‌نجام بدرێت، ئه‌وا سزاكه‌ی ده‌بێته دوو هێنده، چونكه به دۆخی توند داده‌نرێت.
دووه‌م: زیانگەیاندن بە ژیانی تایبەت
سەرەتای هاتنەئارای چەمكی ”ژیانی تایبەت” بۆ كۆتایی سەدەی نۆزدە دەگەڕێتەوە، كاتێک دوو یاساناسی ئەمەریكی ”سامۆئیل وارین” و ”لویس براندیس” له دوای دەركەوتنی ڕۆژنامەی ڕووزەرد كە سنووری ژیانی تایبەتی هاوڵاتییان ده‌به‌زاند، توێژینەوەیەكیان لە ساڵی (1890) بە ناوی “مافی ژیانی تایبەت” بڵاو كردەوە، بە فەرمی داوای پارێزگاری لە مافی ژیانی تایبەتیان لە یاساكانی ئەو سەردەمەدا خستە ڕوو[5].
بە بڕوای ”د. سامان فەوزی”، ئه‌م مافه بریتییە لە تایبەتمەندیی تاكەكان كە دەتوانن لە نێو خۆیاندا بە شێوازێكی نهێنی هەڵیبگرن و دوور لە چاو و دەمی خەڵكی، چونكە هیچ پەیوەندییەكی بە ئەركەكانی ئەو تاكانەوە نییە و هیچ سوودێكیش نایەتە دی بە بڵاوكردنەوەی ئەو نهێنییانە كە پەیوەندییان بە ژیانی تایبەتەوە هەیە، تەنها دەبێتە مایەی شێواندنی وێنە و متمانەی كەسەكە لای خەڵک[6]. بۆ نموونە بڵاوكردنەوەی وێنە و زانیاریی تایبەت بە كەسێک كە بڵاوكردنەوەیان هیچ سوودێكی گشتیی تێدا نییە.
شێوازێكی تری زیانگەیاندن بە ژیانی تایبەت، هاككردنی ئەكاونت و دەستكاریی وێنە و زانیارییەكانە بە مەبەستی سووكایەتی بە كەسێک یان لە پێناو وەرگرتنی پارە و دەستكەوتی نایاسایی. زۆر جار ئەكاونتی كەسێک هاک دەكرێت، لەو ڕێگەیەوە داوای باڵانسی مۆبایل دەكرێت یان داوا لە خاوەنەكەی دەكرێت تا بڕەپارەیەک لە بەرامبەر پێدانەوەی ئەكاونتەكە بدات بە هاككەر.
له دوای داهێنانی زیره‌كیی ده‌ستكرد، ساختەی ده‌نگ و ڕه‌نگ به‌ره‌و قۆناغێكی مه‌ترسیدار ڕۆیشتووه. هه‌ر چه‌نده ده‌توانرێ به ته‌كنه‌لۆژیای پێشكه‌وتوو ڕاستی و ناڕاستییه‌كه‌ی ده‌ستنیشان بكرێت، به‌ڵام گرفته‌كه له‌وه‌دایه بڵاوبوونه‌وه‌ی له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا زۆر خێرایه و به هۆی لاوازیی هۆشیارییه‌وه زوو باوه‌ڕ به‌و ساختەیە ده‌كرێت.
سنوورەكانی ژیانی تایبەت بە گشتی چوار بوار ده‌گرێته‌وه:
– ژیانی تایبەتی زانیاری (Information Privacy): پاراستنی زانیارییە تایبەتییەكانی وەک: (باری دارایی، ئیمەیل و نامە… هتد)ە، بە مەرجێ ئەم زانیارییانە پەیوەندیی بە ژیانی گشتییەوە نەبێ، ئەم بوارە بە ”پاراستنی زانیاری”یش ناوزەد دەكرێت.
– ژیانی تایبەتی جەستەیی (Bodily Privacy): پارێزگارییە لە جەستەی هاوڵاتییان لە كاتی تاقیكردنەوە پزیشكی و جینییەكان و هاوشێوەكانیان.
زانیارییەكانی پەیوەست بە تەندروستی، باری دەروونی و جەستەیی دەچنە خانەی ژیانی تایبەتەوە، بە مەرجێ پەیوەندیی بە ژیانی گشتییەوە نەبێت.
– ژیانی تایبەتی پەیوەندیی (Communication Privacy): بریتییە لە ئاسایشی پۆستە ئەلكترۆنییەكان، تەلەفۆن و شێوەكانی تری پەیوەندی.
– ژیانی تایبەتی شوێن (Place Privacy): پاراستنی مافی ئەو شوێنەیە كە هاوڵاتییان تیایدا نیشتەجێن. بۆ نموونە زانیارییەكانی پەیوەست بە (باری خێزانی، ناونیشانی ماڵ، هەندێ شوێنەكانی كار….) لەخۆ دەگرێت، بە مەرجێ پەیوەندیی بە ژیانی گشتییەوە نەبێت[7].
سێیه‌م: بڵاوكردنەوەی ڤایرۆس و ئەپڵیكەیشنی نایاسایی
هه‌ر جۆره هه‌وڵدانێک بۆ تێكدانی سیستمی ئەلكترۆنیی كەسێک یان دامەزراوەیەک، به ئامانجی سیاسی یان بۆ وەرگرتنی پارە و دەستكەوتی نەشیاو، له ڕێگه‌ی ڤایرۆس و ئه‌پڵیكه‌یشنی ساختە و هه‌ر شێوازێكی ئه‌لكترۆنی به تاوان داده‌نرێت.
یه‌كێک له گرفته‌كانی ئه‌م تاوانه، ئه‌نجامدانیه‌تی له ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه‌ش هۆكارێكه بۆ خۆحه‌شاردانی تاوانبار له‌ده‌ست یاسا، پێویسته كه‌س و لایه‌ن و دامه‌زراوه‌كان ڕێكاری توندی خۆپارێزی بگرنه به‌ر. وه‌ک:
– دانانی ئه‌نتیڤایرۆسی ڕه‌سه‌ن نه‌ک كۆپی.
– به هیچ شێوه‌یه‌ک وه‌ڵامی نامه‌ی ئه‌لكترۆنی یا ژماره‌ته‌له‌فۆنی نه‌ناسراوی ده‌ره‌وه‌ی وڵات نه‌درێته‌وه.
– هه‌ر كۆدێكی هاتوو بۆ مۆبایل و ئیمه‌یل، نابێ ڕاده‌ستی كه‌سی تر بكرێت.
– دانانی كه‌سی شیاو و جێگه‌ی متمانه له‌سه‌ر سیستمی كۆمپیوته‌ری.
چواره‌م: بانگەشە بۆ گەیمی قوماری ئەلكترۆنی
لایه‌نێكی نه‌رێنیی جیهانی ئه‌لكترۆنی، یاریی قوماره له ڕێگه‌ی ئه‌لكترۆنییه‌وه، به‌و هۆیه‌وه ڕێژه‌یه‌كی زۆری هاوڵاتییان دووچاری زیانی دارایی بوونه‌ته‌وه، پێویسته هاوڵاتییان هان بدرێن بۆ خۆپارێزی له‌م ئالووده‌بوونه.
پێنجه‌م: پێشێلی مافی دانەر و مافە هاوشێوەكانی
هه‌وڵدان بۆ كۆپیی بەرهەم و دەستكاریكردن و سەرلەنوێ بڵاوكردنەوەیان یاخود تێكدان و شێواندنی، به پێی یاسای مافی دانەر و مافە هاوسێكانی ژمارە (17)ی ساڵی (2012) لە هەرێمی كوردستان، به تاوان داده‌نرێت.
ناوه‌رۆكه‌كه‌ی لە (47) مادە پێک هاتووە، تیایدا سنوورەكانی مافی دانەری بە وردی دەستنیشان كردووە، سزای بەندكردن و غەرامەشی بۆ پێشێلكاران داناوە.
سەبارەت بەو بوارانەی دەچنە خانەی مافی دانەرەوە، لە مادەی سێیەمدا هاتووە: ئەو كارانەی خوارەوە پاراستن دەیانگرێتەوە:
- كارە نووسراوەكان.
- ئەو كارانەی بە زارەكی دەگوترێنەوە، وەک وانە و وتار و پەندبێژی و ئەوەی هاوشێوەیانە.
- خوێندنەوەی بە ئاشكرای قورئانی پیرۆز و سروودە ئایینییەكان.
- كارە شانۆییەكان، شانۆگەرییە ستران و مۆسیقاسازەكان یان ئەو كارانەی بە جووڵە و هەنگاوی هونەری ئەنجام دەدرێن، وەک سەما و نواندنی هێماكار (پانتۆمیم).
- كاری مۆسیقایی، دیجیتاڵی بێت یان هیی تر، چ وشەی لەگەڵدا بێت یان نا.
- كاری سینەمایی و بیستراو-بینراو
- كاری فۆتۆگرافی و كارە هاوشێوەكانی وەک سلاید، چ وێنە بێت یان فیلم.
- كارەكانی نیگاركێشی، وێنەگرتن، پەیكەرتاشی، هەڵكۆڵین، هونەرە پراكتیكی و دیكۆرسازییەكان
- كاری تەلارسازی
- وێنەی ڕوونكەرەوە، نەخشە، دیزاین، پلانكاری و كاری بەرجەستەكراوی پەیوەست بە جوگرافیا و تۆپۆگرافیا.
- بەرنامەكانی كۆمپیوتەر بە هەر زمانێک بێت.
- دەیتابەیس
- كاری وەرگیراو
هەر چەند ئەم (13) خاڵەی سەرەوە سانسۆریان خراوەتە سەر لە پێناو پارێزگاری لەو مافە بۆ خاوەن بەرهەم، لە هەمان كاتدا مادەی (23) كۆمەڵێک مافی بڵاوكردنەوەشی داوەتە دەزگاكانی ڕاگەیاندن.
لە مادەی (23)دا هاتووە كە ڕۆژنامە و ئامرازەكانی تری ڕاگەیاندن بۆیان هەیە:
یەكەم: بەبێ مۆڵەتی دانەر و بەبێ پێدانی قەرەبووكردنەوە، وتار و وانە و ئاخاوتن و كارە هاوشێوەكانی تری گوتراوە بڵاو بكاتەوە یان هەمووی یان بەشێكیان، بەبێ شێواندن یان گۆڕینی بابەتەكە، ئاڕاستەی جەماوەری بكات، لە هەموو ئەم حاڵەتانەشدا مەرجە كارەكە و ناوی دانەرەكەی باس بكرێت بە مەرجێک دانەری هەریەكێک لەم كارانە بۆی هەیە لە یەک چاپكراودا یان بە هەر ڕێگەیەک یان وێنەیەكی تر كە هەڵیدەبژێرێت؛ بڵاویان بكاتەوە.
دووەم: بەبێ ڕەزامەندیی دانەر یان بڵاوكار ئەوەی لە ڕۆژنامە و ئامرازەكانی تر بڵاو دەكرێتەوە، لە وتار یان كورتەبەشێكی كارێک كە ڕواڵەتی نووچەی سیاسی یان ئابووری یان كۆمەڵایەتی یان ئایینی و هیی تری هەبێت كە لە لایەن ڕای گشتییەوە گرنگییان هەیە؛ كۆپی بكات یان وێنەیان بگرێت یان بیانگوازێتەوە، بە مەرجێک ئاماژە بكرێت بە ناوی دانەر و ئەو سەرچاوەیەی لێی گوازراوەتەوه، تەنها ئەگەر بە ڕاشكاوی تیایدا هاتبێت كە وا نابێت بگوازرێتەوە.
شه‌شه‌م: تەڵەكەبازی لە ڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان
هاوڵاتییان له هه‌رێمی كوردستان به ئاسانی ده‌بنه خاوه‌نی ئه‌كاونتی جۆراوجۆر له تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا، ئه‌م ئاسانكارییه‌ش هه‌ندێک جار بۆ مه‌به‌ستی نه‌شیاوی ته‌ڵه‌كه‌بازی و هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن به‌كار ده‌هێنرێت. وه‌ک:
– ڕیكلام بۆ سیحر و جادوو.
– هەڵخەڵەتاندنی ڕەگەزی بەرامبەر به دەیتا و وێنه‌ی ناڕاست.
– فرۆشتنی كاڵای نه‌شیاو یان بێ كواڵتی به ناوی به‌رهه‌می ڕه‌سه‌ن.
– دامه‌زراندنی تیمی هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن به ناوی جۆراوجۆری وه‌ک ده‌رهێنانی پاسپۆرت و خزمه‌تگوزاریی ناڕاست.
ئه‌نجامدانی هه‌ر كام له‌م تاوانانه، به پێی یاسا به‌ركاره‌كانی هه‌رێمی كوردستان سزای له‌گه‌ڵدایه، كه‌س و لایه‌نی زیانلێكه‌وتووش مافی داوای قه‌ره‌بووی ماددی و مه‌عنه‌ویی هه‌یه.
حه‌وته‌م: ساختەكاریی ئەلكترۆنی
هه‌ر هه‌وڵدانێک بۆ ڕیكلام بۆ به‌رهه‌م یان خزمه‌تگوزارییه‌كی ناڕاست و ساختە له ڕێگه‌ی ئامرازێكی ته‌كنه‌لۆژی، ده‌چێته خانه‌ی تاوانی ئه‌لكترۆنییه‌وه. ساڵانه ڕێژه‌یه‌كی زۆر له‌م تاوانانه ئه‌نجام ده‌درێت. بۆ نموونە وه‌ک: فرۆشتنی پاسپۆرت و بەڵگەنامەی ساختە.
كه‌س و لایه‌نی زیانلێكه‌وتوو له ڕێگه‌ی تۆماری سكاڵاوه مافی داواكردنه‌وه‌ی زیانه‌كانیان هه‌یه. ئه‌گه‌ر ساختەكه په‌یوه‌ندیی به دۆكیۆمێنتێكی حكومییه‌وه هه‌بێت، بێگومان ”داواكاری گشتی” بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی مافی گشتی و ڕێگه‌گرتن له ساختە، مافی تۆماری سكاڵای هه‌یه.
هه‌شته‌م: زیانگەیاندن بە ڕەوشت و ئاكار لە كۆمەڵگادا
پاراستنی دابونه‌ریته جوانه‌كانی هاوڵاتییان له هه‌ر وڵاتێكدا به ئه‌ركێكی یاسایی داده‌نرێت، هه‌ر وڵاتێكیش به پێی كولتووری خۆی؛ یاسای بۆ پارێزگاری له‌م مافه هه‌یه.
له هه‌رێمی كوردستان سه‌رجه‌م یاساكان به گشتی و په‌یوه‌ندیدار به ڕۆژنامه‌گه‌ری به تایبه‌تی، پێداگرییان له‌سه‌ر پارێزگاری له دابونه‌ریته جوانه‌كانی كوردستان كردووه.
ديارده‌یه‌كی نه‌رێنیی تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان زیانگه‌یاندنه به خووڕەوشتی گشتیی كۆمه‌ڵگە، دیارترینیان بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆی نەشیاوە یاخود باندی ئەلكترۆنییە بۆ لادانی ڕەوشتی. بە گشتی قوربانییەكانیش منداڵان و ژنان و هەندێ لە پیاوانن[8].
له هه‌رێمی كوردستان یاسای ژمارە (6)ی ساڵی (2008) كە تایبەتە بە سنوورەكانی بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی، لە (8) مادە و كۆمەڵێک بڕگە پێک هاتووە، ئاماژەی بۆ تاوانی زیانگه‌یاندن به كۆمه‌ڵگە كردووه. له یاسای ڕۆژنامه‌گه‌ریی ژماره (35)ی ساڵی (2007)دا جه‌ختی كردووەته‌وه كه زیانگه‌یاندن به خووڕەوشتە جوانه‌كانی كۆمه‌ڵگە به تاوان داده‌نرێت.
نۆیه‌م: هه‌ڕه‌شه له ئاسایشی كۆمەڵگە
هەندێ لە توێژەران و چاودێران لەو باوەڕەدان میدیای ئەلكترۆنی كاریگەریی نەرێنیی لەسەر هەڵكشانی ڕێژەی توندتیژی و ئاسانكاری بۆ دابڕان و لێكترازاندنی پێكهاتەكانی كۆمەڵگە بینیوە، چونكە پڕۆسەی پەیوەندی تیایدا ئاسانە، بڵاوكردنەوەی پەیامی توندوتیژ و هەڕەشەئامێز و پەیامی نەرێنی هۆكارێكه بۆ تێكدانی دۆخی كۆمەڵایەتیی جەماوەر.
میدیای ئه‌لكترۆنی له هه‌رێمی كوردستان و عێراقیش چه‌ندین جار به بڵاوكردنه‌وه‌ى مه‌تریاڵی وه‌ک هه‌واڵ و وتار و دیدار و گرته‌ی ڤیدیۆیی ئه‌و بابه‌تانه‌یان بڵاو كردووەته‌وه كه دنه‌دانیان بۆ تەشەنەسەندنی ناكۆكييه نەتەوەیی و ئایینییەكان تێدا بووه، تا زەمینە بۆ شەڕ و پێكدادانی جۆراوجۆر بڕەخسێنن، یاخود ئاستەنگ بۆ پێكەوەژیان دروست بكەن، ئه‌م ڕه‌فتارانه‌ش ده‌چنه خانه‌ی تاوانه‌وه.
- تاوان دژ بە دامەزراوە فەرمییەكان
لە هەرێمی كوردستان كۆمەڵێک دامەزراوەی فەرمی و یاسایی هەن كە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە كارگێڕی و سیستمی بەڕێوەبردنەوە هەیە، هەندێک جار تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ زیانگەیاندن بەم دامەزراوانە بەكار دەهێنرێن. دیارترین تاوانەكانیش بریتین لە:
یه‌كه‌م: هاككردن
هه‌وڵدان بۆ هاككردنی سیستمی ئەلكترۆنیی بانک و دامەزراوە فەرمییەكان، یاخود بڵاوكردنەوەی ڤایرۆس و پڕۆگرامێک كە ببێتە مایەی تێكدانی سیستمەكان بە جۆرێک كە ڕاییكردنی كاروباری هاوڵاتییان دووچاری ئاستەنگ بكاتەوە؛ به تاوان داده‌نرێت.
دووه‌م: سایبەرتیرۆیزم
هەندێ گرووپی توندڕەو لە ناوخۆی هەرێم یاخود لە وڵاتانی بیانی، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەكار دەهێنن بۆ دنەدان بۆ تاوانی تەقینەوەی تیرۆریستی یاخود هاوسۆزی بۆ گرووپ و ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان.
بۆ خۆپارێزی لەم تاوانەش، ڕۆژنامەنووسان و میدیاكان ئەركی سەرشانیانە ئەو بابەتانە بڵاو نەكەنەوە كە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ هانی خەڵک بۆ توندوتیژی دەدەن. لە كاتی بەدواداچوون بۆ كارە تیرۆریستییەكان، هەوڵ بدرێت تیرۆریست وەک مرۆڤێكی دڕندە و زیانبەخش نەک پاڵەوان بناسێنرێن[9].
سێیه‌م: زیانگەیاندن بەسەروەریی دادگاكان
ڕۆژانە جۆرەها تاوان لە هەرێمی كوردستاندا ڕوو دەدەن، پڕۆسەی بەدواداچوون و بنكۆڵكاری بە ئەركی پۆلیس و شێوازی یەكلاكردنەوەی تاوانەكان و دیاریكردنی سزاش بە ئەركی دادگاكان دادەنرێت.
هەندێک جار میدیای ئەلكترۆنی بەكار دەهێنرێت بۆ شێواندنی دۆسیەكانی دادگا، یاخود ورووژاندنی ڕای گشتی بۆ ئامانجێكی تایبەت، بە تایبەتی بۆ بەلاڕێدابردنی دۆسیەیەک یان تەنانەت بە بێتاوان نیشاندانی تاوانباران.
پسپۆڕێكی یاسا پێی وایە: “لەسەر ئەم بنەمایەش پێویستە چارەسەری ڕاگەیاندن بۆ بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی تاوان و ڕووداوەكان بە پێی كۆمەڵە دیسپلینێكی ورد بێت و بارودۆخی كۆمەڵگە و سایكۆلۆژیەتی جەماوەر و یاسا و تەشریعاتەكان بەهەند وەربگیردرێت لە پێناو دووركەوتنەوە لە ڕۆچوونە نێو شەرەف و ئابڕوو و كەرامەتی كەسەكان و تاوانباركردنیان بە هەڵە و تاوانكار و گومان دروستكردن لە سەر كەسایەتییان و زیادەڕەویكردن لە دەرخستنی تاوانەكاندا[10].”
بە گشتی تاوانەكان لە هەرێمی كوردستاندا هەن، بەڵام ڕێژە و قەبارەی ئەنجامدانیان بە پێی ڕەوشی سیاسیی وڵاتەكە گۆڕانی بەسەردا دێت، بۆ نموونە لە قۆناغی پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەماندا، رێژەی پێشێلی مافە تایبەتی و گشتییەكان بەرەو ئاستێكی مەترسیدار لە بەرزبوونەوەدایە.
ڕێكارەكانی بەگژداچوونەوەی تاوانی ئەلكترۆنی
پڕۆسەی بەگژداچوونەوەی تاوان؛ گرتنەبەری كۆمەڵێک ڕێكارە كە ئامانجە سەرەكییەكەی بە شێوەیەكی تەواوەتی یاخود بە پێی توانا، سنوورداركردنی پانتایی ڕەفتاری تاوانكاری و ڕێگەگرتنە لە ئەنجامدانی، دژواركردن یاخود كەمكردنەوەی ئەگەری ڕوودانی تاوانە[11].
بە شێوەیەكی ڕوونتر، سەرجەم ئەو ڕێوشوێنانەیە كە دامەزراوەكان دەیگرنە بەر تا تاوان ڕوو نەدات؛ لە ڕێگەی هۆشیاركردنەوەی خەڵک لە ئەرک و مافەكانیان، لە كاتی ڕوودانی تاوانیشدا هەوڵ دەدرێت كەمترین زیانی هەبێت، تاوانبارانیش ڕووبەڕووی سزا ببنەوە بۆ ئەوەی دووبارەی نەكەنەوە، پەندێک بێت بۆ كەسانی تریش تا سڵ لە تاوان بكەنەوە.
بە بڕوای توێژەر، دیارترین ڕێكارەكان بۆ بەگژداچوونەوەی تاوانی ئەلكترۆنی؛ چەند ڕێوشوێنێكە كە هەموویان تەواوكاری یەكترن و بە پڕۆسەیەكی هاوبەش دادەنرێن:
- ڕێكارە فەرمییەكان
دامەزراوەیەكی زۆری فەرمی لە هەرێمی كوردستاندا هەن كە ئەركی سەرشانیانە ڕووبەڕووی تاوانە ئەلكترۆنییەكان ببنەوە، بە مەرجێک ئەم ڕێكارانەی خوارەوە پراكتیزە بكەن:
– پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی توندۆڵتر و وردەكارتر بۆ كۆنترۆڵی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەربكات. وێرای پارێزگاری لە ئازادییە دیموكراسییەكان و ئازادیی ڕادەربڕین، سزای توند بۆ سەرپێچیكاران دابنێت و دامەزراوە فەرمییە جێبەجێكارییەكان ناچار بكات ئەركی سەرشانیان جێبەجێ بكەن، چونكە هەر جۆرە كەمتەرخەمی و چاوپۆشییەک؛ ڕێژەی تاوانەكان زیاتر دەكات.
– وەزارەتی پەروەردە: لە قۆناغی سەرەتاییەوە منداڵان هۆشیار بكاتەوە لە خۆپارێزی و خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی، هانی مناڵان بدات كە لە بریی جۆرەها ئالوودەبوون بە گەیمە ئەلكترۆنییەكان، سەرقاڵی مەشق و ڕاهێنانی جەستەیی بن.
– وەزارەتی ڕۆشنبیری: ڕێكاری نوێ و مەدەنی بۆ مۆڵەتبەخشین بگرێتە بەر، بە جۆرێک هەر سایت و پەیجێک دەبێ ناسنامەی خۆی لای وەزارەتی ڕۆشنبیری تۆمار بكات. هەر پەیجێكیش یاسا و پرەنسیپە مرۆییەكان پێشێل بكات، ڕووبەڕووی سزای یاسایی ببێتەوە تا دەگاتە قۆناغی فلتەرینگ، بە مەرجێک ئەم سزایانە پێشێلی مافی ئازادیی ڕادەربڕین نەكات.
هەروەها وابەستەكردنی میدیاكان بۆ بڵاوكردنەوەی جۆرەها بەرنامە و ڕیكلامی ڕۆشنبیری بۆ هاندانی كۆمەڵگە تا خۆیان لەو تاوانانە بپارێزن.
– دامەزراوەكانی ئاسایش بەردەوام مەشق و ڕاهێنان ببینن بۆ ناسینی جۆری نوێی تاوان، چونكە شێوازی تاوانەكان لە گۆڕانی بەردەوامدایە. هەروەها ئەركی سەرشانی حكومەتە كە تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو بۆ دۆزینەوەی ناسنامە و شوێنی تاوانباران دابين بكات.
– داواكاری گشتی: ئەركی سەرشانیەتی سكاڵا لەسەر ئەو تاوانانە بكات كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە دژ بە مافە گشتییەكان و دابونەریتە جوانەكانی كۆمەڵگە ئەنجام دەدرێن. چەندین پەیج هەن ڕیكلام بۆ هاوڕەگەزخوازی یاخود قاچاخچێتی بە جەستەی مرۆڤ و ماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن.
- ڕێكارە جەماوەرییەكان
باشترين ڕێكار بۆ كۆنترۆڵی تاوانە ئەلكترۆنییەكان؛ برەودانە بە توانستی مرۆیی، بە تایبەتی بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی جەماوەر تا هەستی بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی و یاسایی هانیان بدات خۆیان لە مەترسییەكانی تاوانی ئەلكترۆنی بپارێزن، لە هەمان كاتدا لە ژێر هیچ پاساوێکدا پەنا بۆ خراپ بەكارهێنانی ئامرازەكانی پەیوەندی نەبەن.
هەروەها هاندانی هاوڵاتییان بۆ تۆماری سكاڵای یاسایی لە كاتی پێشێلی مافەكانیاندا. زۆر جار چاوپۆشیی خەڵك لە مافەكانیان، ڕێژەی تاوانەكە زیاتر دەكات.
فاكتەرێكی تری بایەخی ئەم پڕۆسەیە، هاریكاریی جەماوەرە لەگەڵ دامەزراوە فەرمییەكان بۆ دۆزینەوەی تاوانباران، هەروەها ڕیپۆرتی ئەو ئەكاونت و پەیجانەش كە زیان بە كۆمەڵگەی كوردەواری دەگەیەنن تا كۆمپانیاكانی ئینتەرنێت بە پشتبەستن بە ستانداردەكانی خۆیان؛ ڕووبەڕووی داخستن و سزادانیان بكەنەوە.
- ڕێكارە نێودەوڵەتییەكان
هاوپەیمانێتی لەگەڵ دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان بە ئەزموونێكی سەركەوتوو بۆ بەگژداچوونەوەی ئەم جۆرە تاوانە دادەنرێت. لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا هەڵمەتێكی فراوانی نێودەوڵەتی بۆ بەگژداچوونەوەی تاوانە سایبەرییەكان ئەنجام دەدرێت، دیارترینیان پڕۆگرامی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە تا ئێستا كۆنگرەی جۆراوجۆری بۆ ڕێگەگرتن لە تاوان و دادوەری لە سزاداندا لە لایەن ئەم ڕێكخراوەوە بە هاریكاریی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ساز دراوە[12].
حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەركی سەرشانیەتی سوود لەم هەڵمەتە نێودەوڵەتییە وەربگرێت لە ڕووی مەشق و ڕاهێنان بە دامەزراوەكانی بەگژداچوونەوەی تاوان، هەروەها وەرگرتنی تەكنەلۆژیای پێشكەوتووش تا بتوانێ لەگەڵ بەرەی دژایەتیی تاوانی ئەلكترۆنیدا هەنگاو بنێت.
ئەنجام
- گەشەسەندنی تەكنەلۆژیای پەیوەندی، ڕێژە و ئاست و جۆری تاوانی ئەلیكترۆنی لە كۆمەڵگای كوردیدا زیاتر كردووە.
- لاوازی چاودێریی زانستی و ئەكادیمی بەسەر دامەزراوەكاندا، هۆكارێكی گرنگی هەڵكشانی دیاردەی تاوانی ئەلكترۆنی بووە.
- لاوازیی ئاستی بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی لە نێو بەكارهێنەرانی تۆرە كۆمەڵایەتییەكاندا، دیارترین فاكتەری تاوانی ئەلكترۆنییە.
- یاسا بەركارەكان لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەت یاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە (35)ی ساڵی (2007)، ئازادییەكی بەرچاوی بۆ ڕۆژنامەنووسان دابین كردووە، بەڵام كۆمەڵێك تاوانی دیاری كردووە كە ئەنجامدەرانی ڕووبەڕووی سزا دەكاتەوە، وەك: (چاندنی تۆی ڕق و كینە و لێكترازاندنی پێكهاتەكانی كۆمەڵ، سوكایەتیكردن بەبیروباوەڕ و ڕێوڕەسمە ئایینیەكان، سوكایەتیكردن بەسیمبول و پیرۆزییەكانی هەر ئایین و ئایینزایەك و ژیانی تایبەتی).
- دیارترین ڕێكارەكان بۆ بەگژداچوونەوەی تاوان بریتییە لە: خۆپارێزیی خودی، چالاكتركردنی دامەزراوە یاساییەكان، هەماهەنگیی حكومەتی هەرێم لەگەڵ وڵاتانی دەرەوەدا بۆ دۆزینەوە و سزادانی تاوانبارانی ئەلیكترۆنی.
سەرچاوە و پەراوێزەكان
[1] د. عادل عزام سقف الحيط: جرائم الذم و القدح و التحقير المرتكبة عبر الوسائط الاكترونية، دار الثقافة للنشر والتوزيع، 2015، ص115.
[2] لازرژ، کریستین: درآمدی بر سیاست جنایی، ترجمۀ علـی حسـین نجفـی ابرنـدآبادی، انتشـارات میـزان، چـاپ دوم، تابستان 1390، ص40.
[3] Donner, Christopher M. Marcum b, Catherine D. Jennings c, Wesley G. Higgins d, George E. Banfield, Jerry. (2014). Low self-control and cybercrime: Exploring the utility of the general theory of crime beyond digital piracy. Computers in Human Behavior. 34 (2014) 165–172.
[4] الدكتور محمود عامر: المسؤلیة الجنائیة عن جرائم الاغتیال المعنوی فی مجال الاعلام، مركز الدراسات العربية، مصر، 2022، ص14.
[5] Warren and Brandeis: The Right to Privacy, Harvard Law Review,Vol. IV, 1890, No. 5,
http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/privacy/Privacy_brand_warr2.html
[6] د. سامان فەوزی: ڕاگەیاندن لە سایەی یاسادا، لە بڵاوكراوەكانی چوارچرا، چاپی یەكەم، 2009، ل18.
[7] د. كارزان محه‌مه‌د: ڕۆژنامه‌نووس و تاوانه‌كانی ڕاگه‌یاندن، له بڵاوكراوه‌كانی چاوی كورد، چاپی سێیه‌م، 2022، لا216.
[8] بیداء صلاح الدین جاسم: المسؤلیة الجنائیة عن التحرش الاكترونی، المركز العربی للنشرو التوزیع، الطبعة الاولی، 2020م، ص8.
[9] د. كارزان محەمەد: ڕۆژنامەنووس و تاوانەكانی ڕاگەیاندن، لە بڵاوكراوەكانی چاوی كورد، چاپی سێیەم، 2022، لا296.
[10] عەبدولقادر ساڵح: ڕووماڵی ڕۆژنامەوانیی تایبەت بە هەواڵی تاوانكاری و ڕووداو و دادگاكان، چاپی یەكەم، 2016، ل26.
[11] فرهودی نیا، حسن: پیشگیری از وقوع جرم، ویژەنامه دومین کارگاه علمی، کاربردی مدیریت پیشگیری از وقوع جرم و آسیبهای اجتماعی (تبریز)، 1390، ص27.
[12] United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) (2015). “13th UN Congress on Crime Prevention and Criminal Justice, Doha, Doha Declaration on Integrating Crime Prevention and Criminal Justice”, into the Wider United Nations Agenda to Address Social and Economic Challenges and to Promote the Rule of Law at the National and International Levels, and Public Participation, 12-19.
یاساكان:
– یاسای سزادانی عێراقی، ژماره (111)ی ساڵی (1969)
– یاسای ڕۆژنامه‌گه‌ری، ژماره (35)ی ساڵی (2007) لە هەرێمی كوردستان
– یاسای مافی دانەر و مافە هاوسێكانی، ژمارە (17)ی ساڵی (2012) لە هەرێمی كوردستان
– یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن، ژمارە (6)ی ساڵی (2008) لە هەرێمی كوردستان
