كوردی
فره‌یی سیاسی له ده‌وڵه‌تی ئیسلامیدا
ڕانانی: ئلیاس تاهیر
نووسه‌ری ئه‌م په‌ررتووكه ( د. سەلاح ئەلساوی )یە کە ساڵی 1954 لە میسر لە دایک بووە و کۆلێژی یاسا و شەریعەتی لە زانکۆی ئەزهەر تەواو کردووە لە ساڵی (1957)وە لە هەمان کۆلێژ و زانکۆ خوێندنی ماستەر و دکتۆرای بە پلەی باڵا تەواو کردووە، لەگەڵ ئەم پەرتووکەدا بیست و شەش پەرتووکی تری چاپکراوی هەیە، لە نووسینەکانیدا گرنگی زۆری داوە بە لێکۆڵینەوە و تێڕوانینی قووڵ لە یاسا و شەریعەت و دەوڵەت لە ئیسلامدا.
نووسەر زۆر هەوڵی ئەوەی داوە کە ئایینی ئیسلام وەک بەرنامە و فەلسەفەیەکی گشتی و گونجاو بۆ ژیان بناسێنێت و میانڕەوی و ناوەندبوون لە فیکر و نووسینەکانیدا بە ئاشکرا بەدی دەکرێت.
پەرتووکی فرەلایەنی سیاسی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا یەکێکە لە بەرهەمەکانی نووسەر کە تێیدا زۆر بە وردی باسی فرە لایەنی، یاخود جیاوازی بیر و بۆچوونی سیاسی لە ئیسلامدا کردووە و هەڵسەنگاندنی بۆ بیروڕا جیاوازەکانی ئەم بابەتە کردووە.
نووسەر ئەم پەرتووکەی دابەش کردووە بۆ پێشەکی و سێ بەشی سەرەکی و دەرەنجام.
لە بەشی یەکەمیدا باسی فرەلایەنی سیاسی کراوە لەسەر ئاستی عالمانیەت (وەک نووسەر بەکاری هێناوە)، لە بەشی دووەمدا فرە لایەنی سیاسی لەسەر ئاستی فیکری ئیسلامی و لە بەشی سێیەمدا باسی فرەیی سیاسی کراوە لە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی و پاشان بە دەرەنجامێک کۆتایی بەم پەرتووکەی هێناوە.
نووسەر پێشەکی ئەم پەرتووکەی دەست پێ کردووە بە پرسیارێک، کە ئایا تیۆرەکانی ئایینی ئیسلام جێگای فرەلایەنی سیاسی بە تایبەت هەبوونی پارتی سیاسی جیاوازی تێدا دەبێتەوە و ڕێگەی پێدراوە؟ نووسەر ئەم پرسیارەی کردووەتە سەرچاوەی دانان و داڕشتنی تیۆری سەرەکی پەرتووکەکەی کە بە گشتی بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەی تەرخان کردووە، لەسەر ئەم پرسیارە هەوڵی دۆزینەوەی وەڵامێکی داوە کە بتوانێت دەربڕینی ڕاستەقینەی فەلسەفە و فیکری ئیسلامی بێت سەبارەت فرە لایەنی سیاسی، نووسەر دوو خاڵی گرنگی لە پیشەکیدا چەسپاندووە، یەکەمیان: ئەم پەرتووکە زادەی بیر و تێڕوانین و لێکدانەوەی نووسەر خۆیەتی و بە تەنیا ڕاست و هەڵەی بۆ ئەم دەگەڕێتەوە، دووەمیان هەرچی باس و بابەتی تریش باس کرابێت نزیکیان دوور لە بابەتی سەرەکی تەنیا بۆ ڕوونکردنەوە و تێگەیشتنی زیاترە لە بابەتەکە.
بەشی یەکەم
فرەلایەنی لەسەر ئاستی جیهانی
سەرەتای ئەم بەشە بە پێناسەی پارتی سیاسی دەست پێ دەکات، کە پارتی سیاسی بریتییە لە کۆمەڵێکی یەکگرتوو لە خەڵک کار دەکات بە هەموو ڕێگا جیاوازەکانی دیموکراسی بۆ گەیشتن بە دەسەڵات بە مەبەستی جێبەجێکردنی بەرنامەیەکی سیاسی دیاری کراو. به‌ڵام نووسه‌ر لێره‌دا پارتی سیاسی تەنیا به‌ستووه‌ته‌وه به دیموكراسی، كه بێگومان زۆرێك له پارته سیاسییه‌كانی ئێستای جیهان به تایبه‌ت هه‌ندێک لە وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵات له سیستمی دیموكراسی دوور كه‌وتوونه‌ته‌وه و دواتر باسی جۆره‌كانی پارته سیاسییە‌كانی كردووه و كردویه‌تى به دوو به‌شه‌وه.
یه‌كه‌م: پارته گشتییه‌كان كه یه‌ك ئایدیا و به‌رنامه‌ی دیاریكراویان هه‌یه و هه‌مووان ملكه‌چی ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ن.
دووه‌م: پارته به‌شییه‌كان (جزئی) كه كاریان زیاتر هه‌ڵبژاردنی بابه‌تێك، یان ڕووداوێكه و كار بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌كه‌ن.
پاشان نووسه‌ر باسێكی كورتی له دروستبوونی پارته سیاسییە‌كان كردووه، كه ئاماژه‌ی به‌وه داوه كه دروستبوونی پارتی سیاسی له بنه‌ڕه‌تدا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هزری ئه‌وروپی كه پاش هه‌موو ئه‌و زوڵم و سته‌مه‌ی له سه‌ده‌كانی ڕابردوودا ڕوویان داوه كه‌سانێكی بیرمه‌ند و ڕۆشنفكر هه‌وڵیان دا و ده‌وڵه‌ت دروست بوو و بووه خاوه‌ن سه‌روه‌ری و یاسا، لێره‌شه‌وه ڕێگه واڵا بوو بۆ دروستبوونی دیموكراسی و ده‌ستاوده‌ستی ده‌سه‌ڵات، كه سروشتییه دواتر پارتی سیاسی دروست بن بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م پرۆسه‌یه.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دیموكراسی بووه‌تە سه‌رچاوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی پارتی سیاسی و پاشان سیستمه‌كانی ده‌سه‌ڵات، نووسه‌ر باسێكی له‌سه‌ر بنه‌ما و بنه‌ڕه‌تی بیری سیستمه دیموكراسییه‌كان كردووه كه ئاماژه‌ی داوه به دیموكراسی نیمچه ڕاسته‌وخۆ وه‌ك كۆتا شێوازی دیموكراسی كه هه‌ڵبژاردن و په‌رله‌مانی لێ پێكهاتووه و بنه‌مای سه‌ره‌كی ئه‌م جۆره‌ى دیموكراسى به دوو بنه‌ما دیاری كردووه كه ئه‌وانیش:
سه‌روه‌ری نه‌ته‌وه و بنه‌مای مه‌شروعیه‌تی ده‌سه‌ڵاته. له یه‌كه‌میاندا ده‌سه‌ڵاتی ته‌واو بۆ میلله‌ته، كه نووسه‌ر ڕه‌خنه له‌م بنه‌مایه ده‌گرێت و پێی وایه ده‌سه‌ڵاتی ڕه‌ها و و ته‌واو تەنیا بۆ خوای گه‌وره‌یه، واته ئه‌مه پێچه‌وانه‌ی ئایینی ئیسلامه، به‌ڵام نووسه‌ر ئاماژه‌ی به‌وه نه‌كردووه كه له لێكدانه‌وه‌ی بیر و هزری دیموكراسیدا باسێك بۆ دژایه‌تی ئایین، یان خوا نییه، به‌ڵكو گه‌ل ده‌توانێت نوێنه‌رانی دیاری بكات بۆ ئەوەی كاروباری وڵات به‌ڕێوه‌به‌رن و هزر و فكری گشتی گه‌ل به‌رجه‌سته بكه‌ن.
هه‌روه‌ها نووسه‌ر گفتوگۆی له سه‌ر چه‌ند بنه‌مایه‌كی تری دیموكراسی كردووه، له‌وانه كه سیستمی دیموكراسی جیاوازی نێوان هاووڵاتییان ناكات و هه‌مووان مافی ده‌نگدانیان هه‌یه، كه نابێت وابێت، به‌ڵام جارێكی تر نووسه‌ر كه‌وته‌وه هه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌ی هه‌مووان به هه‌موو ئاست و ڕۆشنبیری جیاوازیانه‌وه مافی به‌شدارییان له دیاریكردنی به‌ڕێوه‌به‌رانی وڵات هه‌یه. له هه‌مان كاتدا نووسه‌ر باس له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دیموكراسی نوێنه‌رايەتی ده‌كات و له سێ تایبه‌تمه‌ندیدا كۆیان ده‌كاته‌وه كه بریتین له:
1-له بوونی په‌رله‌مانێكی هه‌ڵبژێدراو بۆ ماوه‌یه‌كی دیاری كراو.
2-هه‌روه‌ها ئه‌ندامانی په‌رله‌مان نوێنه‌رانی هه‌موو میلله‌ت ده‌كات نه‌وه‌ك تەنیا ئه‌و بازنه‌یەی تێیدا هه‌ڵیبژاردراوه.
3-كۆتا تایبه‌تمه‌ندیش بریتییە له سه‌ربه‌خۆبوونی په‌رله‌مان له خه‌ڵك و تەنیا یه‌ك ڕۆژ هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانه و هاووڵاتییان مافی سیاسی خۆیان به‌رجه‌سته ده‌كه‌ن و دواتر ماوه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مان هیچ ڕێگایه‌كی تری نییە بۆ ئه‌و مافانه.
به‌ڵام نووسه‌ر هه‌موو ئه‌م گفتوگۆ و بابه‌ته زانستیانه‌ی به‌جێ هێشتووه كه له‌سه‌ر بنه‌ما یاسایی و سیاسییە‌كانی دیموكراسی كراون به درێژایی كات هه‌تا سه‌رده‌می ئێستا دروستبوون و جێگیربوون وه‌ك سیستمێك بۆ ده‌سه‌ڵات.
هه‌رچه‌نده دواتر نووسه‌ر باسی لایه‌نه باشه‌كانی دیموكراسی ده‌كات به دووخاڵی سه‌ره‌كی دیاری ده‌كات كه یه‌كه‌میان ڕێگری له دیكتاتۆری و سته‌مه. دووه‌میان باش به‌كارهێنانی ده‌سه‌ڵاته.
پاشان نووسەر جارێكی تر به ڕوونی به چه‌ند خاڵێك كه‌موكوڕییه‌كانی دیموكراسی خستووەته‌ڕوو كه بریتین له:
1- ڕاست نه‌بوونی نوێنه‌رايەتی گشتی:
لێره‌دا نووسەر گرنگی به‌وه داوه كه له كاتی هه‌ڵبژاردندا كۆمه‌ڵێك له هاووڵاتییان ده‌نگ ناده‌ن كه ژماره‌یان كه‌م نییە و پاشان بۆ تێپه‌ڕاندنی یاسا به زۆری یاساكان پێویستی به (50 + 1) ده‌نگه‌كانه كه ده‌كاته نیوه‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان و به كۆی گشتی بۆ هه‌ر یاسایه‌ك كه‌متر له 40%ی هاووڵاتییان ده‌گرێته‌وه و ئه‌مه‌ش وه‌ك كه‌موكوڕی دیموكراسی سه‌یر ده‌كرێت.
لێره‌شدا به‌لایه‌نی كه‌م نووسه‌ر ئه‌وه‌ی له بیركردووه كه له فكری مرۆڤایه‌تیدا باشترین چاره‌سه‌رە بۆ نوێنه‌راتی هاووڵاتییان له ده‌سه‌ڵات.
2- به‌هێزبوونی پارتی سیاسی:
نووسه‌ر لێره‌دا ئاماژه به‌وه ده‌كات كه له سیستمی دیموكراسیدا به هۆی هه‌بوونی پارتی سیاسی جۆراوجۆر كێشه‌ی دووبه‌ره‌كی و ڕق و كینه و جیاوازی له نێوان هاووڵاتییان دروست ده‌بێت و له‌م دژایه‌تییه‌دا به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت پێش به‌رژه‌وه‌ندی گشتی ده‌كه‌وێت.
به‌ڵام ده‌بێت ئه‌وه‌مان بیر نه‌چێت كه هه‌بوونی پارتی سیاسی خاوه‌ن به‌رنامه‌ی جیاواز هۆكاره بۆ دروستبوونی ململانێی دروست بۆ تێگه‌یاندن و پێگه‌یاندنی ڕۆشنبیری گشتی هاووڵاتییان.
له پاش ئه‌م كورته باسه نووسه‌ر ده‌ست ده‌كات به باسكردنی هۆكاره‌كانی پاڵپشت و دژ سه‌باره‌ت به فره‌لایه‌نی سیاسی. هۆكاره‌كانی پاڵپشت بۆ فره‌لایه‌نی سیاسی به دیدی نووسه‌ر له چوار هۆكاری سه‌ره‌كیدا كۆ ده‌بنه‌وه كه بریتین له:
1- پارته سیاسییە‌كان ده‌بنه هۆكاری زیاتر قووڵكردنه‌وه‌ی دیموكراسی و به‌رجه‌سته‌كردنی ئازادی و مافه‌كانی هاووڵاتییان.
2- پارته سیاسییە‌كان هۆكاری پێگه‌یاندن و به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندی نێوان هاووڵاتییان و ده‌سه‌ڵاتدارانن.
3- پارته سیاسییە‌كان هۆكاری گه‌وره و گرنگی پاراستنی ئارامی سیاسی و جێگیری ده‌سه‌ڵاتی سیاسین له وڵاتدا.
4- پارتی سیاسی هۆكاره بۆ جووڵاندن و ئاڕاستەكردنی ڕای گشتی له كاتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا.
له هه‌مان كاتدا هه‌بوونی فره‌لایه‌نی سیاسی كه‌موكوڕی و گرفتی زۆری هه‌یه، وەك:
1- تێكچوونی یه‌كڕیزی میلله‌ت به هۆی كێشه و ململانێی پارته سیاسییه‌كان.
2- كه‌مكردنه‌وه‌ی هێزی ده‌وڵه‌ت و لاوازكردنی به هۆی ئه‌و دابه‌شكاریەى دروست ده‌بێت له نێوان پارته سیاسییە‌كان.
3- دروستبوونی چه‌قبه‌ستوويی سیاسی و ئاڵوگۆڕی ده‌سه‌ڵات تەنیا له نێوان دوو پارت یان زیاتر.
به‌ڵام لێره‌دا جارێكی تر ده‌بێت هه‌ڵوێسته‌یه‌ك بكه‌ین كه نووسه‌ر ڕه‌خنه و كه‌موكوڕییه‌كانی دیموكراسی به ڕه‌هایی باس كردووه، به‌ڵام له ڕاستیدا ئه‌وانه ڕێژه‌یین و له هه‌ندێک جۆری دیموكراسی پێڕه‌وكراودا بوونیان هه‌یه.
به‌شی دووه‌م
فره‌لایه‌نی سیاسی له‌سه‌ر ئاستی ئیسلامی
بۆ ئه‌وه‌ی باشتر لە باسی فرەلایەنی سیاسی لە ئیسلام دا تێبگەین پێویستە شیکردنەوە بۆ هەندێک بنەمای گرنگی بەڕێوەبردنی دەسەڵاتی سیاسی بکەین لە ئیسلامدا کە دەبنە سەرچاوە و بەهای گشتی سیستمی سیاسی ئیسلامی.
باسی یەکەم
بنەما گشتییەکانی سیاسەتی دەسەڵات لە ئیسلامدا
ئایینی ئیسلام چەند بنەمایەکی گشتی وەک و ڕێگا و ڕێباز دیاری کردووە بۆ سیستمی حوکم کە ئەمانەن :
1- سەروەری بۆ شەریعەت: لێرەدا نووسەر جەختی لەسەر ڕێنمایی و یاسا دامەزراوەکانی ئایینی ئیسلامی کردووەتەوە وەک سەرچاوەی سەرەکی و بێ دوو دڵی بۆ سیاسەت و دەسەڵاتداری کە بۆ ئەم خاڵە چەندین ئایەت و فەرموودەی وەک بەڵگە هێناوەتەوە و نابێت لە غەیری ئایینی ئیسلام هیچ ڕێباز و فیکرێکی تر ببێتە سەرچاوەی دەسەڵاتی یاسادانان.
2- دەسەڵات بۆ گەل: نووسەر لەم خاڵەدا گرنگی داوە بە جیاکردنەوەی سەرچاوەی دەسەڵات کە بۆ شەریعەتە و سەرچاوەی سیستمی سیاسی کە هاووڵاتییان لە دەوڵەتی ئیسلامیدا دروستی دەکەن و مافی چاودێری و لێپرسینەوەیان هەیە.
3- سەربەخۆیی دادوەری: دادوەری دادگاکان لە دەوڵەتی ئیسلامیدا سەربەخۆیە و دەسەڵاتداران ناتوانن بە هیچ شێوەیەک دەستوەردان بکەن.
4- پاراستنی ماف و ئازادییەکان: یەکێکی تر لە بنەماکانی دەسەڵاتی سیاسی لە ئیسلامدا کە بە هەمان شێوە یەکێکە لە مەبەستە سەرەکییەکانی ئایینی ئیسلام بریتییە لە پاراستنی ماف و ئازادییەکانی تاک تاکی هاووڵاتییان و دروستکردنی بەربەست لە بەردەم دەسەڵاتداران کە ناتوانن بە ئاسانی ئەم ماف و ئازادیانە لە هاووڵاتییان بسەننەوە یاخود پێشێلی بکەن.
5- حسبە: بریتییە لە فەرمان کردن بە چاکە و ڕێگریکردن لە خراپە لە هەموو ئاستەکانی دەوڵەتی ئیسلامیدا بەڵام دوو لایەنی زۆر گرنگ هەیە لەم بابەتە یەکەمیان فه‌رمانكردن به چاكه و ڕێگری له خراپه له ئیسلامدا تەنیا له هه‌ڵسوكه‌وتدایه بابه‌تی نادیار و تایبه‌تی كه‌سه‌كان ناگرێته‌وه دووه‌میان نابێت ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه بۆ خۆی جێگای ڕا و بۆچوونی جیاوازه بخرێته نێو ئه‌م كاره بۆ ئه‌وه‌ی بیر و بۆچوونی جیاواز و لێكدانه‌وه‌ی نوێ بۆ یاساكان و فه‌رمانه‌كانیش هه‌بێت.
6- ڕاوێژكردن (شوورا): ده‌بێت سیستمی ئیسلامی له سه‌ر بنه‌مای ڕاوێژ و پرس و ڕای گشتی دروست بێت و ڕێزگرتن و بۆچوونی هاووڵاتییان به‌شێكی گرنگی ده‌سه‌ڵاته لێره‌شدا تێبینی ئەوە دەکەین کە ئەم خاڵە لەگەڵ بابەتی هەڵبژاردن یەک دەگرنەوە و هەمان ڕێگایە لە سیستمی سیاسییە جیاوازەکاندا.
پاش ئەم باسە نووسەر چووەتە سەر باسێکی گرنگ و هەستیار لە ئیسلامدا بە تایبەت بەشی سیاسەت و دەسەڵات کە ئەویش چەسپاو و گۆڕاوە لە سیاسەتی ئیسلامیدا لەبەر ئەوە شەریعەتی ئیسلام بۆ هەموو کات و سەردەمەکانیشە بنەما گشتییەکانی دابەش بە سەر بنەما گۆڕاوەکان کە بە حوکمی کات و شوێن دەگۆڕدرێن بنەما چەسپاوەکان کە نابێت دەستکاریی بکرێت گۆڕانکاری تێدا بکرێت بەڵام گۆڕاوەکان بە ژیریی مرۆڤەکان و زانستی سەردەم و پێداویستی ڕۆژانەی هاووڵاتییان دیاری دەکرێت.
باسی دووەم
فرەلایەنی سیاسی لە تەرازووی شەریعەتی ئیسلامیدا
پرسیار لێرە دا ئەوەیە ئایا لە ئیسلامدا جێگایەک هەیە بۆ فرەلایەنی و ئایا ئەم فرەلایەنە چۆنە و مەرجەکانی چین؟ نووسەر لە وەڵامی ئەم پرسیارانەدا سێ ئاڕاستەی دیاری کردووە بەم شێوەیە :
ئاڕاستەی یەکەم: دژایەتیکردنی هەبوونی فرەلایەنی:
لایەنگرانی ئەم تیۆرە پێیان وایە کە لە شەریعەتی ئیسلامدا هیچ جێگایەک بۆ فرەلایەنی سیاسی نییە و بؤ ئەمەش پشت بەم بەڵگانەی لای خوارەوە دەبەستن:
1- لە قورئان و فەرموودەدا باسی پارتی سیاسی نەکراوە و ناکرێت لێکدانەوە و شیکردنەوەشی بۆ بکرێت.
2- لە ئایینی ئیسلامدا ڕێگری کراوە لە جیاکاری و زۆر گرنگی دراوە بە یەکڕیزی و کۆکبوون و یەک دەنگی.
3- پشتگیری و دژایەتی هاووڵاتییان تەنیا بۆ ئیسلامە و نابێت بەش بەش بکرێت.
4- لە ئایینی ئیسلامدا بەڵگە هەیە لەسەر ئەوەی کە نابێت هیچ کەس خۆی داوای دەسەڵات بکات.
5- باسکردنی خودی مرۆڤەکان و ڕیکلام کردن و پێ هەڵدان بە خۆیانەوە و شکاندنی بەرامبەر لە ئایینی ئیسلامدا ڕێگە پێنەدراوە.
6- نەبوونی پێشینەی لەم جۆرە لە کاری ئیسلامیدا، هەروەها دژایەتی نەکردنی دەسەڵاتداران و دەرنەچوون لە فەرمانیان کە ئەمانە لەگەڵ سیستمی فرەلایەنی یەک ناگرێتەوە.
بە شێوەیەکی گشتی ئەگەر سەیری ئەم بەڵگانە بکەین دەبینین کە هەموو بەڵگانە ڕێژەیین و بەڵگەی بنچینەییشیان تێدا نییە و جێگای تێڕوانینی جیاوازن و هیچ کام لەم بەڵگانە ناتوانێت بکرێتە سەرچاوەی بڕیاردان.
نووسەر گفتوگۆی لەسەر ئەم خاڵانەش کردووە لە دەرەنجامدا گەیشتووەتە ئەوەی کە نابێت بکرێنە بنەما و سەرچاوەی دەسەڵاتی سیاسی و بەڕێوەبردنی وڵات بۆ ئەم مەبەستە کۆمەڵێک بەڵگەی زۆری باس کردووە لە قورئان و فەرموودە و وتەی زانایان و ناودارانی ئایینی ئیسلام لە ڕابردوو ئێستا دا.
نووسەر زیاتر وا دەردەکەوێت کە لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا نییە بەڵام ئەوەی کە زۆر گرنگ بێت ئەوەیە ئەگەر دانانی دەسەڵاتداران و لە ناویشیاندا خەلیفە بە گرێبەست بێت و بۆ خزمەت بێت بۆی نەبێت لە شەریعەت لا بدات و ئەم گرێبەستە لایەنێکی سەرەکی میللەت بێت ، کەواتە دەتوانێت کاتی بۆ دیاری بکات، یاخود هەر کات پێویستی کرد هەڵوەشاندنەوە و گۆڕانکاری تێدا بکات ئەمەش لەگەڵ بنەما و فەلسەفە و فیکری ئیسلامی لە لایەک و ژیری مرۆڤ لە لایەکی تر یەک دەگرێتەوە دژایەتی نییە.
ئاڕاستەی دووەم: ئاڕاستەی پشتگیری لە فرەلایەنی سیاسی لە ئیسلامدا :
نووسەر سەرەتا بەوە دەست پێ دەکات کە لە کاتی ئێستا ئەم بۆچوونە زاڵە و زیاتر لایەنگر و پشتگیری هەیە لە نێوان زانایان و بیرمەندان و بۆ ئەمەش زۆرێک بەڵگە و بابەتی ڕوونکردنەوەیان بە دەستەوەیە کە خۆی لە چەند پایەیەکدا دەبینێتەوە بەم شێوەیە :
یەکەم : سیاسەتی شەرعی : ئەگەر سیاسەتکردن لە ئیسلامدا بۆ ڕێکخستن و بەڕێوەبردنی کاروباری گشتیی موسڵمانان بێت بە مەبەستی بەدەستهێنانی بەرژەوەندی و دوور خستنەوەی زیان لە کۆمەڵگادا و لەبەر ئەوەی سوود و بەرژەوەندی گشتی و ورد و درشتی ڕووداو و باس و کارەکانی ژیانی تاک بە تاکی کۆمەڵگە دەگرێتەوە، ئەمانەش لە نوێبوونەوە و گۆڕانکاریدان بێگومان پێویستی بە چاودێری و بیرکردنەوە هەیە کە دەبێت گشتی بێت، هەروەها لەبەر ئەوە لەم سەردەمەدا پێچەوانەی سەردەمانی ڕابردوو خیانەت و خراپە و گەندەڵی دەستوەردانی دەرەکی زۆر بووە پێویستە وردتر دەسەڵاتداری بکرێت و بۆ ئەمانەش بوونی پارتی سیاسی جیاواز و بۆچوونی جیاواز دەبێتە پێویستی.
دووەم: لە بنەڕەتدا بابەتی گرێبەست و مامەڵەکان لە ئیسلامدا هەموو ڕێگە هەمووی ڕێگە پێ دراوە تەنیا شتانێک نەبێت کە دەقی لەسەر هاتبێت و ڕێگری لێ کرابێت: بابه‌تی سیاسه‌تكردن و به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌ڵات له بابه‌ته كراوه‌كانه له ئایینی ئیسلامدا و به‌و پێیه‌ی ده‌توانرێت بیر و بۆچوونی جیاواز هه‌ڵبگرێت و زۆرێک لە زانایان لەسەر ئەم بۆچوونەن و لە پێشەنگیان شێخ الاسلام إبن تەیمیە.
سێیەم : هەر بابەتێک واجبێکی شەرعی پێ بهێنرێتە دی خۆشی واجبە: لە ئایینی ئیسلامدا دامەزراندنی دەوڵەت و جێبەجێکردنی شەریعەت واجبە، بێگومان ئەم کارەش ئەنجام نادرێت هەتا کۆمەڵێک ڕێکاری نەبێت لە پێش هەموویانەوە هەبوونی فرەلایەنییە بۆ دەستکەوتنی دەسەڵات و نوێنەرانی میللەت.
بە نموونەوە هەر وەکوو پێشتر باسمان کرد (شوورا) ڕاوێژ بنەمایەکی گرنگی پێویستی ئیسلامە بۆ دیاریکردنی ئەندامانی ئەنجومەنی شوورا دەبێت جێ بە جێ بکرێت ؟ یاخود چۆن چاودێری دەسەڵاتی سیاسی بکرێت ؟
چوارەم : ڕێسایەکی فیقهیمان هەیە کە سەیری هەموو بڕیار و بابەتێک دەکرێت بە دەرەنجامەکەی: واتا سوود یاخود زیانی ئەم بابەتە چییە؟ بێگومان بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌ژه‌وه‌ندی گشتی و پاراستنی ماف و ئازاديیه‌كانی تاك زۆر پێویسته بۆچوونی جیاواز و ململانێ هه‌بێت كه خۆی له فره‌لایه‌نیدا ده‌بینێته‌وه.
پێنجه‌م : هه‌بوونی پێشینه له‌م شێوه‌یه له مێژووی ئیسلامیدا: وه‌ك نووسه‌ر ئاماژه‌ی بۆ كردووه له سه‌رده‌می جێنشینه‌كاندا هه‌ر له دیاریكردنی خه‌لیفه‌ی یه‌كه‌م هه‌تا چواره‌م بۆچوونی جیاواز و گرووپی دژ به یه‌ك له بۆچوونه‌كان به ئاشكرا به‌دي ده‌كرێت و بوونی هەبووه و وه‌ك حاڵه‌تێكی ئاسایی سه‌یر كراوه.
شه‌شه‌م: جێگره‌وه‌كانی سه‌رده‌م: له سەردەمی ئێستادا هەندێک سیستمی سیاسی دروست بووە کە زوڵم و ستەم لە میللەت دەکەن و گەندەڵییەکی بە فراوانیان دروست کردووە بوونەتە هۆکاری گرفتی زۆری کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی. . . هتد بۆ بۆ ڕزگار بوون لەم سیستمانە و گێڕانەوەی دەسەڵات بۆ میللەت دەبێت پارتی سیاسی هەبن کە هەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵات بدەن و ملمڵانێ دروست بکەن ئەمەش بە هۆکارێکی گرنگ و ئامرازێکی گونجاوی سەردەم ئەژمار دەکرێت و شەریعەتیش بۆ هەمان مەبەست و ئامانجە و ڕێگرە لە بەردەم دەسەڵاتی تاکلایەنی.
بەم شێوەیە بۆمان دەردەکەوێت ئاڕاستەی دووەم کە پشتگیرە بۆ هەبوونی فرەلایەنی سیاسی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا ڕەها نییە و بە مەرج ئەم پشتگیرییەی قبووڵ کردووە کە ئەویش بە گەڕانەوەی تەواو بۆ بنەما شەرعییەکان و پەیوەست بوون بە دەقەکانی قورئان و فەرموودە، دەبێت کاری سیاسی و جیاوازییەکان ڕێک بخرێت و بۆ هەر ڕووداوێک باسێکی سەربەخۆی خۆی دەوێت.
ئاڕاستەی سێیەم : ئاڕاستەی پاڵپشتی ڕەها لە فرەلایەنی سیاسیی ئیسلامدا:
ئەم ئاڕاستەیە پشتگیری ڕەهای بۆ هەبوونی فرەلایەنی سیاسی هەیە و پێ وایە نابێت تەنیا سەروەری شەریعەت لێک بدرێتەوە دەتوانرێت دەرگایەکی کراوە بێت بۆ هەر دوو لایەنی ئیسلامی و پارتە سیاسییەکانی خاوەن بیر و باوەڕی جیاوازی وەک لیبراڵی و شیوعی و. . . هتد وەک نووسەر ئاماژەی بۆ دەکات نموونە تازەی سەردەمیش بۆ ئەم ئاڕاستەیە بریتییە لە بزووتنەوەی ئیسلامی لە تونس یەکێک لە بەڵگەکە گرنگەکانی ئەم ئاڕاستەیە ئەوەیە کە چۆن خیلافەتی ئیسلامی و تەنانەت له سه‌رده‌می مه‌دینه‌شدا توانراوه جێگایه‌ك بۆ مه‌جوسه‌كان هه‌بن كه ئاگر به‌رستن یاخود ئه‌وانه‌ی بتیان په‌رستووه، ئه‌مه جگه له گاورو جووله‌كه‌ش، ئەی بۆ نابێت هەندێک پارتی سیاسی و عەلمانی ئەم سەردەمەش مافی ئەوەی هەبێت پارتی هەبێت و بیر بۆچوونەکانی دەرببڕێت و کاری سیاسی ئەنجام بدات.
بەڵام لێرەدا جێگای خۆیەتی کە ئاماژە بە ئەوە بکەین کە زۆرینەی ڕەهای زانایانی موسڵمان لە سەردەمی کۆن و نوێدا دژی ئەمەن، هەروەها ئەو مەجوس و گاور و. . . . هتد کە باس کراون ڕاستە لە کۆمەڵگای ئیسلامی دا هەبوون بەڵام لە کاری سیاسی و دەسەڵاتدا بەشدار نەبوون تەنیا دەتوانین ئەوە ببینین کە ئیسلام بۆتە نموونەیەکی زۆر جوان و باڵا لە پاراستنی مافی و ئەو نەتەوە و ئایینە جیاوازانەی کە لەگەڵیاندا ژیاون لێرەدا نووسەری زۆر بە ڕوونی دژایەتی بۆ ئەم ئاڕاستەیە نیشان داوە و پێشی وایە دەرچوونە لە فەلسەفەی ڕاستەقینەی ئیسلام بۆ دەسەڵات پاشان هۆکارە بۆ دروست بوونی پشێوی و ئاشووب بوو تەنانەت هەڵگیرساندنی جەنگ کوشتاریش چونکە ڕێگەدان بە هەبوونی پارتی سیاسی کە عەلمانین یاخود پێچەوانەی بنەماکانی ئیسلام بیر دەکەنەوە کار دەکەن واتا دەتوانێت کە بارەگای هەبێت ڕاگەیاندنی هەبێت ئەندامی هەبێت هەروەها بانگەشە و بانگەواز بکات بۆ دید و بۆچوونەکانی هەموو ئەمانە دژایەتی و کێشە دروست دەکات و موسڵمانان قبووڵی ناکەن و لە کاتی لەدەستدانی ئارامگرتن و خوێن ڕشتن دروست دەبێت، بە گەڕانەوە بۆ هەموو ئەم هۆکارانە و گەلێک هۆکاری تر دەتوانن بڵێن ئەم ئاڕاستەیە لاوازە پشتگیری زۆرینەی زانایان و میللەتیش لە دەست داوە. ئەمەش لە دوو پرسیاری زۆر گرنگیدا کۆ دەکەینەوە لە بریتین لە :
پرسیاری یەکەم : ئایا فرەلایەنی سیاسی واتا بوونی بەرنامەی جیاواز و هەوڵدان بۆ چەسپاندنی ئەو بەرنامەیە نییە ؟ ئایا گەل هەرچی هەڵبژێرێت تەواوە ؟
پرسیاری دووەم : ئایا لە ئیسلامدا ڕێگە دراوە گاور و جوولەکە کە خاوەنی ئایینی ئاسمانین دەسەڵات بگرنە دەست کە بە کتێبە ئاسمانییەکانیش حوکم بکەن؟ ئەمە چ جای بێ باوەڕ و بێ دینەکان.
لە کۆتای ئەم باسەی پێشەوەدا دەگەینە ئەو ئەنجامی ئەوەی کە ئاڕاستەی دووەم پشتگیری و فرەلایەنی سیاسی لە ئیسلامدا بە مەرج دەرنەچوون لە شەریعەت و سەروەری ئایین باشترین ئاڕاستەیە و بۆ چوونی گونجاوە بۆ سەردەمی ئێستا و دروستکردنی فرەلایەنێکی سیاسی ئیسلامی کە بتوانێت وەڵامی داواکارییەکانی گشتی سەردەمی نوێی پێ بێت و بۆ ئەمە لە بەشی داهاتوودا ڕوون دەکەینەوە چۆن دەکرێت فرەلایەنی هەبێت و هەمووانیش لەژێر سایەی شەریعەتی ئیسلام دا بن و لێی دەرنەچن و سەروەری ئایین بەوردی بپارێزن.
باسی سێیەم
چۆن فرەلایەنی سیاسی لە چوارچێوەی دەسەڵاتی ئیسلامیدا جێگای دەبێتەوە؟
وەک ئەوەی لە پێشتر باسمان کرد لە نێوان ئاڕاستەکانی سەبارەت بە فرەلایەنی سیاسی لە ئیسلام دا ئاڕاستەی دووەم کە پشتگیرە بۆ هەبوونی فرەلایەنی بە مەرج لە پێشینەیە و ڕەزامەندی زۆرینەی هەیە، كه‌واته پێویسته فره‌لایه‌نی له سیستمی ئیسلامدا جێگه‌ی هه‌بێت و شێواز و چۆنێتی بوون و جێبه‌جێكردنی دیاری بكرێت.
له مێژووی ئیسلامیدا دوو جۆر سیستمی بەڕێوەبردنی دەسەڵات ناسراوە کە بریتین لە وەزارەتی (التفویض) نوێنەرانی و وەزارەتی (التنفیذ) جێبەجێکردن، کە یەکەمیان بریتییە لە دیاریکردنی کەسانێک بۆ نوێنەرایەتی گشتی لە وڵاتدا و دەربڕینی بیر و بۆچوونیان سەبارەت بە هەموو بابەت و ڕووداو و کێشەکانی کۆمەڵگا، ئەم وەزارەتە گەورەترین و فراوانترین وەزارەتە لە سیستمی دەسەڵاتی ئیسلامیدا، دووەمیان وەزارەتی جێبەجێکردنە بریتییە لە دیاریکردنی کەسانێک بۆ جێبەجێکردنی فەرمانەکان و چەسپاندنی یاساکان و دەبنە نێوەندگیری نێوان هاووڵاتییان و بەرپرسیانی وڵات، نووسەر لێرەدا گرنگی بە وەزارەتی نوێنەرایەتی دەدات کە دەتوانرێت بکرێتە سەرەتای دامەزراندن و جێکردنەوەی لە لایەنی سیاسی چونکە لە ڕاستیدا زۆر لە وێنەی پەرلەمانی سەردەمی ئێستا دەچێت، هەندێک لە نووسەرانیش پێیان وایە کە ئەم شێوازەی بەڕێوەبردنی سیستمی ئیسلامی وەک سەرەتایی دەرکەوتنی سەرهەڵدانی دیموکراسیی سەیر دەکرێت، بۆ ڕوونکردنەوەی زیاتری ئەم وەزارەتە ئەم چەند خاڵە دەخەینە ڕوو:
یەکەم: پێناسە: بریتییە لە چەند کەسانێک کە ئیمام و میللەت بەشێکی دەسەڵاتی خۆیانیان پێ دەبەخشین بە مەبەستی بەڕێوەبردنی کاروباری وڵات.
دووەم: مەرجەکانی ئەندام بوون: هەموو مەرجەکانی (ژیری و باڵغبوون و ئازادی و دادپەروەری و بە هەڵوێستی و تەندروستی) گرنگن بۆ بوون بە ئەندام.
سێیەم: دەسەڵاتەکانی وەزارەت: ئەم وەزارەتە دەسەڵاتی هەموو بابەت و بە گشتی کاری لایەنەکانی ژیانی کۆمەڵگای هەیە تەنیا سێ جۆر دەسەڵات نەبێت کە تەنیا بۆ خەلیفەیە ئەوانیش
1- پێدانی دەسەڵات: ئیمام دەتوانێت پلە و دەسەڵات بدات بە هەر کەسێک کە بیەوێت بەڵام وەزارەت ناتوانێت ئەمە بکات.
2- لە کار لادان: خەلیفە چۆن دەسەڵاتی بەخشیوە بە هەمان شێوە وەری دەگرێتەوە.
3- لێبوردن: ئیمام دەتوانێت لە هەموو میللەت خۆش بێت (لێبوردنی گشتی) بەڵام وەزارەت ئەم دەسەڵاتەی نییە.
چوارەم: پەیوەندی نێوان وەزیر و خەلیفە: خەلیفە دەبێت بەردەوام چاودێری و لێپرسینەوە لە وەزیر بکات (سەرۆک پەرلەمان) وەزیریش هەموو کات نەخشە و پلان و ئاستی جێبەجێکردن بۆ خەلیفە بخاتە ڕوو.
پێنجەم یەکدەنگی: دەبێت هەموو کات و بۆ هەموو بابەتێک هەر دوو خەلیفە و وەزیر بیر و بۆچوونیان یەک بخەن و یەک بڕیار بن و دوو لایەنی و جیاوازی ڕێگەپێدراو نییە.
شەشەم: کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی وەزیر: بۆ وەزیر کاتی دیاری کراو نییە بەڵام خەلیفە دەسەڵاتی بۆ لادان و گۆڕینی هەیە، هەر کاتێک بیەوێت یاخود پێویست بکات.
ئەو پرسیارە لێرەدا دروست دەبێت ئەوەیە کە ئایا ئیمام یاخود خەلیفە بەرزترین دەسەڵاتە کاتی دیاریکراو نییە بۆ ماوەی دەسەڵاتی؟ ئایا چۆن ئەمە لەگەڵ بابەتی فرەلایەنی سیاسیدا دەگونجێت؟ واتە پلەی خەلیفە جێگیرە و نەگۆڕە و فرەلایەنیش بەردەوام لە گۆڕانکاریدایە، لە پاش هەموو ئەمانە نووسەر چووەتە سەر باسی هەندێک لە ڕێکار و گەرەنتییەکانی فرەلایەنی سیاسی لە سیستمی ئیسلامیدا، نووسەر ئاماژەی بەوە کردووە کە لە هەندێک کات و هەندێک شوێن دیموکراسی فرەلایەنی بووەتە هۆی دابڕاندن و ململانێ و لاوازی سیستمی سیاسی لە کاتی جێبەجێکردنی دا ئایا ئەمانە بۆ فرەلایەنی لە ئیسلامیشدا ڕاستن؟
ئەگەر وەڵامەکە بە نەخێر بێت ئایا ڕێکار و گەرەنتی چییە بۆ ئەمە؟ بۆ گەیشتن بە وەڵامێکی دروست و گونجاو بۆ ئەم پرسیارە نووسەر هەندێک گفتوگۆی ئەنجام داوە بەم شێوەیە:
یەکەم: سەبارەت بە کێشەی دابەشبوون و لاوازی هەستی بەرپرسیارێتی لە لایەن هاووڵاتییان، دەتوانرێت مەترسییەکانی کەم بکرێتەوە بە پشتبەستن بەم ڕێگایانەی لای خوارەوە:
1- ئەگەر فرەلایەنی لە چوارچێوەی بنەماکانی ئیسلام بێت کەواتە ڕێگە نادرێت بە قووڵبوونەوە لە هەستی تایبەتی بۆ پارتی سیاسی و تەنیا وەک هۆکارێک سەیر دەکرێت بۆ پێشخستنی سیستمی سیاسی.
2- هەمووان لە دەوڵەتی ئیسلامیدا لەسەر بەرژەوەندییە باڵاکان ڕێک دەکەون و کۆکن، دواتر لەسەر بابەت و ڕێکارەکانی گەیشتن بە ئەم بەرژەوەندییانە جیاوازی هەبێت سوودی زیاترە لە زیان.
3- گوێڕایەڵی تەواوەتی و بێ مەرج بۆ (خەلیفەیە) سەرۆکی وڵات کە ئەمەش هۆکارە لە کۆتایی هەر باسێک کە بڕیاری یەکلاکەرەوەی هەبێت و جیاوازی و ناتەبایی لەناو ببات.
دووەم: سەبارەت بە ململانێ بۆ دەسەڵات:
نووسەر دوو هۆکاری دیاری کردووە بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت کە لە فرەلایەنی سیاسی ئیسلامیدا کێشەی گەورە بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات دروست نابێت کە یەکەمیان ئەوەیە دەبێت پارتە سیاسییەکان تەنیا کەناڵ بن بۆ دیاریکردنی پاڵێوراوەکان. دووەمیان دەبێت ئەو پاڵێوراوانە لەسەر بنەمای ڕوون و ئاشکرای وەک توانا و خزمەت و کارکردن بێت و پێشتر دیار و ناسراو بن.
سێیەم: بانگەشەی هەڵبژاردن و باسکردنی خودی پاڵێوراو:
وەک نووسەر دیاری کردووە دەبێت پاڵێوراوان دوو لایەن لە بەرچاو بگرن لە کاتی بانگەشەی هەڵبژاردن لایەنی یەکەمیان دەبێت تەنیا بە ڕاستگۆیی و زانستی ئەوەندە باسی کەسایەتییان بکەن کە تەنیا بناسرێن نەوەک زیادە وتن و پێدا هەڵدانی ناڕاست و نەشیاو، لایەنی دووەم ئەوەیە کە دەبێت بانگەشەکان زیاتر جێگای کار و بەرنامەی داهاتووی پاڵێوراو یاخود پارتە سیاسییەکەی بن و پلان و نەخشەی کاری دەسەڵاتیان بخەنەڕوو.
هەروەها دەبێت ئەوەمان بیر نەچێت کە نابێت هێرش بکرێتە سەر کەسایەتی پاڵێوراوانی تر و ڕێگا و و ڕێبازی ئەدەبی جیاواز و مافی مرۆڤ فەرامۆش بکرێت.
لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە خاڵێکی گرنگ بدەم ئەوەیە کە نووسەر هەموو خاڵ و مەرجەکانی بە وردی باس کردووە و هیچ کێشەیان لەسەر نییە، بەڵام ئەمانە زیاتر بابەتی زانستی و تیۆرین و دواتر لە مەیدانی جێبەجێکردن کێشە و گرفتیان بۆ دروست دەبێت و لادان و ناتەواوی لێ دەکەوێتە، ئەمە لە لایەک و لە لایەکی ترەوە ئەگەر سەیری سیستمی دیموکراتیش بکەین بە هەمان شێوە لە ڕووی تیۆرییەوە ڕێکار و مەرجی خۆی هەیە، بەڵام دەبینین لە کاتی پراکتیزەکردندا گۆڕانکاری ڕوون و ئاشکرا دەردەکەون و هەندێک جار پێچەوانەی ئەو ڕێکار و مەرجانەش دەبن.
دووبارە نووسەر دەچێتەوە سەر باسی پراکتیزەکردنی فرەلایەنی سیاسی لە ئیسلامدا و بۆ ئەمەش بە پێویستی دەزانێت باسی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی سیستمی ئیسلامی بکات کە خۆی لە چوار جۆر دەسەڵات دەبینێتەوە بەم شێوەیە:
1- سەرکردەی باڵا (ئیمام – خەلیفە) لە کاتی ئێستادا پلەی سەرۆکی وڵاتە و بەرزترین و باڵاترین دەسەڵاتە لە سیستمی سیاسی ئیسلامیدا، خۆی بڕیار و پلان و نەخشە و سیاسەتی وڵات لە کۆتاییدا دەگەڕێتەوە بۆ لای ئەم دەسەڵاتە.
2- ئەنجومەنی شوورا (أهل الحل و العقد) لە کاتی ئێستادا هاوشێوەی ئەنجومەنی نوێنەرانە لە (پەرلەمان) ئەندامانی کەسانێکن خاوەن ئەزموون و بە توانا و هەڵبژێردراوی میللەتن و زۆرترینی دەسەڵاتەکانیان هاوشێوەی دەسەڵاتەکانی پەرلەمانە لە سەردەمی نوێدا.
3- وەزارەتی ڕێگەپێدراو کە بریتییە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە دەوڵەتی ئیسلامیدا و وەک ئەنجومەنی وەزیرانی سەردەمی ئێستا دەبینرێت.
4- ئەنجومەنی ڕاوێژکاری کە بریتییە لە ئەنجومەنێک کاری پێشکەشکردنی ڕاوێژە لە هەموو بوارەکاندا و بۆ هەموو دەسەڵاتەکانی تری دەوڵەتی ئیسلامی و ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە بریتین لە کەسانێک کە خاوەن زانست و زانیارین لە هەموو بوارە جیاوازەکانی ژیان.
سەبارەت بە بابەتی فرەلایەنی لەم سیستمە ئیسلامییەدا دیارە کە لە بەرامبەر سەرکردەی باڵا هیچ ململانێیەک پێویست نییە و بوونی نییە، بەڵام لە هەر سێ دەسەڵاتەکەی تر ململانێ توند بوونی هەیە و هەر کاتێک پارتێکی سیاسی زۆرترین بە دەست دەهێنێت ڕا دەسپێردرێت بە پێکهێنانی ئەنجومەنی ڕێگەپێدراو، بەشێکی تری پارتە سیاسییەکان دەبنە ئۆپۆزسیۆن و بەم شێوازە فرەلایەنی بوون و پاراستنی بەرجەستە دەکات.
بەشی سێیەم
فرەلایەنی سیاسی لە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی
لە بەشی کۆتایی ئەم پەرتووکەدا نووسەر هەوڵی داوە وەڵامی پرسیارێکی گرنگ بداتەوە کە ئایا فرەلایەنی سیاسی پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی ڕێگە پێدراوە؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە وەڵامی دوو پرسیاری تر بدۆزینەوە کە ئایا مەبەست لە فرەلایەنی سیاسی لە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی واتە ئەو لایەنانەی کە تەنیا لەژێر سایەی شەریعەتی ئیسلامی کار دەکەن و هەوڵ بۆ دامەزراندنی سیستمێکی ئیسلامی دەدەن؟ یاخود مەبەست لە فرەلایەنی سیاسی ململانێی هەموو پارتە سیاسییەکانە بە ئیسلامی و عەلمانیشەوە؟ بۆ وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە و شیکردنەوە بۆ یان دوو باسی سەرەکی دەکەینەوە.
باسی یەکەم:
فرەلایەنی ئاڕاستە سیاسییەکان کە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی و چەسپاندنی شەریعەت کار دەکەن
نووسەر ئاماژەی بەوە کردووە کە بە دوو مەرجی سەرەکی دەتوانرێت فرەلایەنی سیاسی هەبێت پێش دامەزراندنی دەوڵەت ئیسلامی یەکەمیان کە نابێت هیچ لایەنێکی سیاسی لە بنەما نەگۆڕەکانی ئیسلام دەربچێت و بەرنامە و پلانی هەبێت کە لەگەڵ ئەم بنەمایانە یەک نەگرێتەوە، دووەمیان نابێت دەمارگیری و لایەنگری بۆ لایەنە سیاسییەکان ببێتە هۆکاری ناکۆکی و جیاوازی ناتەندروست و ئامانجی سەرەکی لە بیر بباتەوە.
بەڵام لە کاتی هەبوونی فرەلایەنی سیاسی بوونی گفتوگۆ خستنەڕووی بەرنامە و هەندێک کات کێشە و ململانێی توندیش ڕێگە پێدراوە لە چوارچێوەی بەرنامەی کاری گشتی و گەیشتن بە ئامانجی سەرەکی.
کەواتە ئەو فرە لایەنییە سیاسییە کە دەبێتە هۆی بەهێزکردنی پرۆسەی سیاسی و درێژەدان بە نەخشە و پلانی گەیشتن بە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی ڕێگە پێدراوە و ڕاستە، بەڵام ئەگەر ئەم فرەلایەنییە ببێتە هۆکاری ناکۆکی و دووبەرەکی و ئاڵۆزی لە پرۆسەی سیاسی دواتر ئامانجی سەرەکی لە بیر بکرێت ئەوە حەرامە و ڕێگە پێدراو نییە.
باسی دووه‌م
فره‌لایه‌نی سیاسی و ئایدیۆلۆژی له قۆناغی پێش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی
له سه‌رده‌می ئێستادا واقیعێك دروست بووه كه له هه‌موو وڵاتا ئیسلامییه‌كانیشدا له‌گه‌ڵ ئه‌و پارتانه‌ی ئاڕاستەی سیاسی ئیسلامیان هه‌یه، پارتی سیاسی خاوه‌ن ئایدیۆلۆژی جیاواز هه‌ن و كاری سیاسی ده‌كه‌ن و بە هەموو توانایانەوە هەوڵی گرتنە دەستی دەسەڵات دەدەن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا سیاسەتکردن و ململانێ لەم پرۆسەیەدا ڕێگە پێدراوە بۆ پارتە ئیسلامییەکان؟ یاخود ئایا مەرج چییە بۆ پارتە ئیسلامییەکان هەتا بتوانن لە پرۆسەیەکی سیاسی لەم جۆرەدا بەشدار بن؟
نووسەر هەبوونی پارتی سیاسی خاوەن ئایدۆلۆژی جیاواز لە ئایینی ئیسلامی بە واقیعێکی تاڵ و ناخۆش ناو بردووە و ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە دەبێت لەگەڵ ئەم واقیع و سیستمە سیاسییە نوێیانەدا سیستمی ئیسلامیش ڕێک بخرێت، لەبەر ئەوە وەڵامی پرسیارەکە ئەوەیە کە بەڵێ ڕێگە پێدراوە لایەنە سیاسییە ئیسلامییەکان لە پرۆسەیەکی لەم شێوەیەدا کاری سیاسی بکەن و هەوڵی دەسەڵات بدەن، بەڵام کارکردن لە ناو پرۆسەیەکی سیاسی کە پارتی سیاسی خاوەن ئایدۆلۆژیای جیاواز لە ئایینی ئیسلامی تێدا بێت پرسیارێکی تر دروست دەکات کە ئایا پارتی سیاسی ئیسلامی دەتوانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم پارتانە بکات؟ ئایا ڕێگە پێدراوە هاوپەیمانی دروست بکرێت و بەیەکەوە کار بکەن؟
لێرەوە نووسەر باسێکی جیاوازی کردووەتەوە کە زۆر گرنگە بۆ کاری سیاسی ئیسلامی لە سەردەمی ئێستادا و پێی وایە به گه‌ڕانه‌وه بۆ هه‌ندێک فه‌رمووده و ڕا و بۆچوونی زانایانی ئایینی ڕێگه پێدراوه پارته ئیسلامییه‌كان به مه‌رج هاوپه‌یمانی و كاری سیاسی هاوبه‌شیان له‌گه‌ڵ پارته خاوه‌ن ئایدیۆلۆژیه جیاوازه‌كان هه‌بێت.
به کورتی نووسەر دوو مەرجی سەرەکی دیاری کردووە بۆ ڕێگەپێدان بە هاوپەیمانی لەگەڵ لایەنەکانی تری ئایدۆلۆژی جیاواز بە ئیسلام کە ئەمانەن:
1- دەبێت هاوپەیمانی لەسەر بابەتێک بێت کە بە ڕوونی سوودێک بە دەست بهێنێت یاخود زیانێک دوور بخاتەوە ئەمانەش هەموو بە تەرازووی شەریعەت پێوانە کرابن.
2- هیچ پەیوەست بوونێکی تێدا نە بێت کە پێچەوانەی هۆکارەکانی کار و بانگە وازی ئیسلامی بێت.
هەرچەندە نابێت ئەوەمان بیر بچێت کە زۆرێک لە زانایانی ئایینی ئیسلام ئەم شێوازە کارکردن و بیرکردنەوەیان پێ قبووڵ نییە و پێیان وایە بەشداریکردن لە پرۆسەیەکی سیاسیدا کە پارتی ئیسلامی و پارتی خاوەن ئایدۆلۆژی جیاواز لە ئیسلام هەمان چانسیان هەبێت بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و دواتر بەو ئەنجامەش ڕازی بن ئەوە ڕێگە پێدراو نییە و پێچەوانەی ئامانجی سەرەکی ئایینی ئیسلامە کە تەنیا حوکم و دەسەڵات دەبێت بۆ شەریعەتی ئیسلام بێت و ڕازی بوون بە پێچەوانەی ئەمە دەرچوونە لە ئایین.
بەڵام لە کاتی هەبوونی فرەلایەنی سیاسی، بوونی گفتوگۆ و خستنە ڕووی بەرنامە و هەندێک کات کێشە و ململانێی توندیش ڕێگە پێ دراوە لە چوارچێوەی بەرنامەکانی گشتی و گەیشتن بە ئامانجی سەرەکی، کەواتە ئەو فرە لایەنە سیاسیی کە دەبێتە هۆی بەهێزکردنی پرۆسەی سیاسی و درێژەدان بە نەخشە و پلانی گەیشتن بە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی ڕێگە پێدراوە و ڕاستە، بەڵام ئەگەر ئەم فرەلایەنییە ببێتە هۆکاری ناکۆکی و دووبەرەکی و ئاڵۆزی لە پرۆسەی س سیاسی دواتر ئامانجی سەرەکی لە بیر بکرێت ئەوە حەرامە و ڕێگە پێدراو نییە.
لێرەوە جارێکی تر دەکەوینە بەردەم پرسیارێکی گرنگ کە هەمووان دەزانین لە سەردەمی ئێستادا ناتوانرێت یەکسەر دەسەڵاتی ئیسلامی دروست بکرێت، یاخود کۆمەڵگەیەک هەبێت تەنیا پارتە ئیسلامییەکان تێیدا هەبن و ململانێ بکەن کەواتەوە ڕێگە چییە بۆ دەستپێکردن بە هەوڵدان بۆ گێڕانەوەی دەسەڵاتێکی سیاسی کە ئیسلام سەرچاوەی سیاسەت بێت؟ ئایا ڕێگە دراوە واز لە کاری سیاسی بهێنرێت و چاوەڕێ بکرێت هەتا هەر لە خۆوە مەیدانێک دروست بێت بۆ کاری ئیسلامی؟
بێگومان وەڵامی نەخێر بۆ ئەم پرسیارانە ڕاستترە و نابێت کاری سیاسی ئیسلامی پشتگوێ بخرێت و مەیدان چۆڵ بکرێت تەنیا بۆ پارتەکانی تر، بە پشت بەستن بە ڕاو بۆچوونی کۆمەڵێک لە زانایانی ئایینی ئیسلام کە لێکدانەوە و شیکردنەوەیان بۆ ئەم بابەتە کردووە و پێیان وایە دەبێت بەردەوامی بەکاری سیاسی بدرێت و پارتە ئیسلامییەکان لەم پرۆسە سیاسییانەدا بەشدار بن و هەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵات بدەن، بە هەمان شێوە دەبێت ئەوەش لە یاد نەکرێت کە بەشداریکردن لە پرۆسەیەکی لەم شێوەیەدا بۆ پارتە ئیسلامییەکان وردی و وریایی زۆری دەوێت و پێویست دەکات ڕەچاوی دوو لایەنی زۆر گرنگ بکەن، یەکەمیان جەخت کردن لەسەر توانای لێکتێگەیشتن و گونجان و کەمکردنەوەی جیاوازی لە بیر و بۆچوون و چۆنێتی داڕشتنی سیاسەت و بەرنامەی کاری ڕۆژانەی پارتەکان و ڕێگەنەدان بە جیاوازی و دووبەرەکی، دووەم یان بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری و ڕۆشنبیریی ئەندامان و لایەنگرانی ئەم پارتە سیاسییانە بە شێوەیەک کە پەیوەندییەکی زۆر باش و توندوتۆڵ لەگەڵ سەرکردەکانیان بە یەکەوە گرێیان بدات و متمانەی زۆر بەهێز هەبێت لە نێوانیاندا هەتا بواری درز کەوتن لە ڕیزەکانیدا دروست نەبێت، بەم شێوەیە دەتوانرێت کاری سیاسی هاوبەش بوونی هەبێت و هەمووان بە چانسی یەکسان ڕووەو بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی بڕۆن و لەم پرۆسەیەدا هاوبەش بن.
ده‌رئه‌نجام
له كۆتایی ئەم پەرتووکەدا، لە پاش باسکردنی فراوانی هەموو بابەت و باسەکانی تایبەت بە فرەلایەنی سیاسی و بە تایبەت فرەلایەنی ئیسلامی لە پێش دەوڵەتی ئیسلامی و لەناو دەوڵەتیشدا گرنگیدان بە بارودۆخی سەردەم و ڕووداوە جیهانییەکان و هۆکارەکانی کاریگەر لەسەر بڕیاری سیاسی و شەریعەتیش، دەتوانین دەرەنجامی گشتی ئەم بابەتە لەم چەند خالە دا کورت بکەینەوە:
1- فرەلایەنی سیاسی لە بنەڕەتدا زادەی بیر و هزری ڕۆژئاوایە و لە ئەنجامی کێشەی نێوان لایەنەکانی سەردەمی ئەو کاتی ئەورووپا لە نێوان پیاوانی کەنیسە و زیادەڕەوی پادشادا دەرکەوت و بووە دەرەنجامێک بۆ ئەو ڕووداوانە.
2- ئەم جۆرە سیستمە بەم شێوەیەی کە هەیە لە مێژووی ئیسلامیدا ناسراو نییە و دەرنەکەوتووە هەرچیش کە هەبوو بێت لێپرسینەوە لە دەسەڵاتداران و بوونی ئەنجومەنەکانی وەک نوێنەران و جێبەجێکردن بە شێوازێکی دامەزراوەیی فرەلایەنی بوونی نییە.
3- فره‌لایه‌نی سیاسی له تێڕوانینی بیرمه‌نده‌كانه‌وه بریتییه له ئه‌زموونێكی سیاسی كه لایه‌نی باش و خراپی هه‌یه، لایه‌نه باشه‌كانی وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌بێته قوتابخانه‌یەك بۆ پێگه‌یاندن و ڕاهێنانی ڕای گشتی و قووڵكردنه‌وه‌ی هۆشیاری سیاسی له لایه‌ك، ده‌بێته خاڵی به یه‌ك گه‌یشتن و گرێدانی هاووڵاتییان و ده‌سه‌ڵات به هه‌ردوو لایه‌نی پشتگیری و ئۆپۆزسیۆنیش له لایه‌كی تره‌وه. لایه‌نه خراپه‌كانی ئه‌وه‌یه كه هه‌ندێک جار ده‌بێته هۆی لێكترازان و دووركه‌وتنه‌وه‌ی مه‌ودای نێوان ئه‌ندامانی گه‌ل و دواتر ده‌بێته هۆكاری لاوازی ئه‌دای سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و هه‌ندێک جار ئابووریش.
4- چوارچێوه‌ی ئیسلامی بۆ فره‌لایه‌نی سیاسی بریتییە له په‌یوه‌ستبوون به شه‌ریعه‌ت و بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی ئایینی ئیسلام، كه بریتییه له پاراستنی دادپه‌روه‌ری و دادوه‌ری و مافه‌كانی مرۆڤ و ئازادییه گشتییه‌كان و ڕاوێژ.
5- توێژه‌ران له بابه‌تی فره‌لایه‌نی سیاسی له ئیسلامدا سێ بۆچوونی گه‌ڵاڵه كردووه له نێوان دژایه‌تی كردن، پشتگیری و به مه‌رج و پشتگیری ڕه‌ها.
هه‌رچی سەبارەت بە دژایەتیکردنە هۆکارەکانی دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی دەبێتە هۆی تێکچوونی یەکڕیزی و تەبایی نێو کۆمەڵگە و دواتر دابڕان و لێکترازان ڕوو دەدات کە ئەمە گرفتێکی گەورەیە بۆ دەسەڵاتی سیاسی، هەروەها نەبوونی هاوشێوەی ئەم سیستمە لە مێژوودا و سەرنەکەوتنی هەندێک ئەزموونی تازەی سەردەمیش وەک هۆکار دەبینرێن.
بەڵام پشتگیریکاران بە مەرج پێیان وایە کە فرەلایەنی سیاسی هۆکارێکی گرنگە بۆ بەجێی گەیاندنی سیستمی شەرعی و جیاکردنەوەی سوود و بەرژەوەندی لە زیان و ناتەواوی لە کۆی لایەنەکانی ژیانی ناو کۆمەڵگادا، ڕێگایەکی گرنگە بۆ پاراستنی دەسەڵات و مافەکان و ئازادییەکان.
لایەنگرانی فرەلایەنی بە ڕەهایی پێیان وایە کە لە مێژووی ئیسلامیشدا بە شێوازی جیاواز بوونی هەیە و باشترین شێوازی گەیشتنە بە دەسەڵات و دواتر دەستاودەستکردنی دەسەڵات و چاودێری میللەتە بەسەر دەسەڵاتی سیاسییەوە لە سەردەمی ئێستادا.
6- دەتوانرێت بیرۆکەی فرەلایەنی سیاسی لە فەلسەفەی ئیسلامیدا جێگە بکرێتەوە بە مەرجی ملکەچ بوونی گشتی بۆ (ئیمام) سەرکردەی باڵای وڵات و ئەم فرەلایەنییە تەنیا بۆ سێ ئەنجومەنەکەی تر بێت.
7- فرە لایەنی سیاسی لە ئیسلامدا دەبێت دیاری بکرێت بە مەرجی یەک ڕێزی وڵات و یەک دەنگی لەسەر بەرژەوەندییە باڵاکان و جیاوازی ململانێ دەبێت تەنیا لەسەر ڕێکار و چۆنێتی پەیڕەوکردنی نەخشە و پلانەکان بێت.
8- لەم پەرتووکەدا وێنەیەک لە دەسەڵاتی ئیسلامی باس کراوە کە لە چوار دەسەڵاتی سەرەکی پێک دێت کە بریتی بوون لە سەرکردەی وڵات و ئەنجومەنی ڕێگەپێدراوان و ئەنجومەنی شوورا و ئەنجومەنی گشتی ڕاوێژکاری، کە لەم شێوازە دەسەڵات و سیستمی ئیسلامیدا جێگای فرەلایەنی سیاسی دەبێتەوە.
9- بە هەمان شێوە لەم توێژینەوەدا باس لە ڕۆڵ و پێگەی ئۆپۆزسیۆن کراوە کە مەرجی سەرەکی بوون و بەردەوام بوونیان ئەوەیە ملکەچی بنەما سەرەکییەکانی ئایینی ئیسلام بن و جیاوازییان تەنیا لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی دەسەڵات بێت.
10- لەم توێژینەوە ئەوەی سەلماندووە کە فرەلایەنی سیاسی لە ئیسلامدا لە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامیدا ڕێگە پێدراوە.
11- بە هەمان شێوە ئەم توێژینەوەیە دەریخستووە کە هاوپەیمانی نێوان لایەنە ئیسلامییەکان و لایەنەکانی تری خاوەن ئایدیای جیاواز ڕێگە پێدراوە و.
12- هەروەها ئەم توێژینەوە ئەوەی ڕوون کردووەتەوە کە چۆن سەرکردە سیاسییەکان و لایەنەکانی بەشدار لە پرۆسەی سیاسی لە وڵاتدا دەبێت هاوسەنگی دروست بکەن لە نێوان بەرژەوەندییەکان و ڕێنماییەکانی ئایینی ئیسلام کە هیچ کات بەرژەوەندی دیاری نەکرێت کە دژی بنەما و ڕێنماییەکانی ئایینی ئیسلام بێت.
