كوردی
چالاكییە سیاسییەكانی ناو سوپای ئێران، سەردەمی پەهلەوی
توێژەر: محەمەد فاتح
بەرایی
بوونی سوپا لە گەڵ بوونیاتنانی دەوڵەت، پێویستیەکی حاشا هەڵنەگرە. سوپا لە ئێران میژوویەکی درێژی هەیە. هەر لە سەردەمی هەخامەنشی تاوەکو ئێستا، لە هەموو سەردەمەکان وەک کرۆکی دەوڵەت و دامەزراوەکانی ڕۆڵی سەرەکی بینیوە. لە ئێران بە تایبەت سوپا یا لە بۆ خزمەتی خەڵک و بەشداریان لە جەنگی پاراستنی نیشتمان بە کار هاتووە، یا وەک ئامڕازێک بۆ سەرکووتکردنی ناوخۆیی و نەیارەکانی حکوومەت لە ناوخۆ. لە توێژینەوەیە پەردە لە سەر میژووی سوپای ئێران لە سەردەمی پەهەلەوی هەڵدەدەینەوە و هەوڵدەدەین تیشکێکی بابەتیانە بخەینە سەر لێکۆڵینەوەکە.
بەشی یەكەم:
1-ئێران، پوختەیەكی مێژوویی:
ئێران وەك دەوڵەت، لە سەرەتاكانی سەدەی شازدەهەم(1) دەركەوت، ئەویش بە هۆی گەیشتنی بنەماڵەی سەفەوییەكان بوو بە دەسەڵات.
سەفەوییەكان ڕێبازی –شیعە-یان وەك ئایینێكی ڕەسمی دەوڵەتەكەیان پێڕەو دەكرد، شاری (ئەسفەهان)یش لە ساڵی (1507)ز پایتەختی دەسەڵاتەكەی-شا (عەباس)ی گەورە بوو.
ساڵی (1724)ز بنەماڵەیەكی ئەفغانی بۆ ماوەیەكی كورت دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت، بەڵام نادر شا توانی دووریان بخاتەوە، پاشتر بنەماڵەی زەندییەكان دەستیان گەیشتە دەسەڵات و دوای ئەوانیش قاجارییەكان.
ئێران لەژێر دەسەڵاتی قاجاری مایەوە لە نێوان (1779-1925)، لەو ماوەیەدا دەستێوەردانی دەوڵەتانی ئەورووپا لە كاروباری سیاسی و ئابووری ئێران دەستی پێكرد. دیارە لەم ڕووەوە حكومەتی بەریتانیا ڕۆڵی پێشڕەوی بینیوە، هەروەها لەساڵانی (1813) (1828) دوو ڕێكەوتن لە نێوان ئێران و ڕووسیا واژۆكرا، بە هۆیانەوە ناوچەی قەفقاس بووە بەشێك لە خاكی ڕووسیا.
دەستێوەردانی هەردوو حكومەتی ڕووسیا و بەریتانیا لە كاروباری ناوخۆی ئێران درێژەی كێشا و شێوەیەكی ڕكابەریشی وەرگرت، ئەگەرچی هەردوو حكومەت قەرز و هاوكاری ئابووری و سەربازییان پێشكەش بە ئێران دەكرد، بەڵام بارودۆخ و گوزەرانی خەڵكی ئێران تا دەهات خراپتر دەبوو، لە ئاكامدا بوو بە هۆی بەرپابوونی شۆرش و ڕاپەڕینی جەماوەری.
بۆیە لە ژێر فشاری ناڕەزایی و ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و ئاینی، (موزەفەرەدین) شا، ساڵی (1906) ناچار بوو بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نیشتمانی بدات و دەستووریش بۆ وڵات دابڕێژێت.
ماوەیەكی كەم حوكمڕانیەكی دیموكراسی (ڕێژەیی) باڵی كێشا بەسەر وڵات، بەڵام بە مردنی شا موزەفەرەدین، دۆخەكە لە سەردەمی (محەمەدشا) پاشەكشەی كرد، شای ناوبراو كەوتە ململانێ لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆن، ساڵی (1908) ئەنجوومەنی نیشتمانی داخرا، ناڕەزایی و ڕاپەڕینی جەماوەری سەری هەڵدایەوە، لە تەموزی (1909) بەرەی ناڕازی دەستیان بەسەر شاری تەهرانی (پایتەخت) گرت و دەستووریان گەڕاندەوە، لە ئاست ئەو بارودۆخە(محەمەدشا) لە دەسەڵات دووركەوتەوە بەرەو وڵاتی ڕووسیا هەڵات، ساڵی (1909) جێگرەكەی بڕیاری هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی یاسادانانی دەركرد، ئەو ئەنجوومەنە لەگەڵ شای وڵات دووبارە كەوتنەوە ململانێ، حكومەتی ڕووسیاش پاڵپشتی شای كرد و جارێكی دیكە ئەنجوومەن پەكی كەوت.
ساڵانی جەنگی یەكەمی جیهانی (1914-1918) بۆ ئێران قۆناغێكی سەخت و نالەبار بوو، دەوڵەتە زلهێزەكانی وەك، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، ڕووسیا، دەستیان لە كاروباری ناوخۆی وەردەدا، دوای سەركەوتنی شۆڕی سۆشیالستی (1917) لە وڵاتی ڕووسیا، حكومەتی بەریتانیا ترسی ئەوەی هەبوو كە ئەو بارودۆخەش ئێران بگرێتەوە، بۆیە خۆی لە دەسەڵاتی ئێران نزیك دەكردەوە و ئامادەیی دەردەبڕی بۆ هاوكاریكردنی ئابووری.
2-گەیشتنی ڕەزاشا بە دەسەڵات:
ڕەزا عەباس قولی خان، سەرەتاكانی ساڵی (1915) پلەی سەرهەنگی (عەقید)ی هەبووە(2) لەناو یەكەكانی سوپای ئێران، پێگەی لەناو سەركردایەتی هێزی –قەوزات-بەرزبۆوە و گەیشتە پلەی (عەمید)، لە ژیانی سیاسی وڵات نزیك دەبووەوە و خواستی دەسەڵاتداری زۆرتر لا پەیدا بوو.
ساڵی 1921 ڕەزا لەگەڵ چەند ئەفسەرێكی پلە باڵای ناو سوپا بە كودەتایەكی سەربازی هەستان لە ژێر ناوی چاكسازی، ڕەزا خۆی بە وەزیری بەرگری دانا، پاشان گەیشتە پێگەی سەرۆك وەزیران لە سەردەمی (ئەحمەد شا)ی قاجاڕی، ئەحمە شا ناچار كرا وڵاتی ئێران بەجێبهێڵێت لە 1923، پاشان لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە (ئەنجوومەنی نیشتمانی) هەڵبژێردرا و ڕەزا خان بە شای ئێران دانرا و نازناوی پەهلەوی هەڵگرت.
ڕەزاخان هەر لە سەرەتای دەسەڵاتەكەی، ڕێبازێكی ناوەندی تووندی پیڕەو دەكرد، ئەنجوومەنی نیشتمانی لە كار پەك خست، حزبە سیاسییەكانی هەڵوەشاندەوە ڕێگەی لە چالاكی ئۆپۆزیسیۆن گرت.
لە ماوەی دووەم جەنگی جیهانی (1939-1945) ڕەزاشا، پاڵپشتی ئەڵمانیای نازی دەكرد و پەیوەندییەكانی پەرەی سەند لەگەڵ ئەو دەوڵەتە، ئەو سیاسەتە وڵاتانی بەرەی (هاوپەیمانانی) ناڕازی كرد، كاریان بۆ داگیركردنی خاكی ئێران دەكرد، هێزەكانی بەریتانیان لە باشوری ئێران و لەشكری یەكێتی سۆڤیەت لە باكورەوە دەستیان بەسەر چەند ناوچەیەكی ئەو وڵاتە گرت.
3-هەوڵەكان بۆ دوورخستنەوەی ڕەزاشا لە دەسەڵات:
لەسەروبەندی جەنگی دووەمی جیهانی و بە هۆی گۆڕانەكان لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و لە تەرازووی هێزدا، هەروەها بە هۆی نزیكبوونەوەی ڕەزاشا لە ئەڵمانیای نازی، سەرەڕای بەردەوامبوونی ململانێ ناوخۆییەكان و درێژەپێدانی ڕاپەڕینی گەلانی ئێران لە پێناو مافە دیموكراسی و نەتوایەتییەكان و لەگەڵ بێ توانایی ئەو ڕژێمە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆ دۆخەكە، ئەوا بیرۆكەی لادانی ڕەزاشای پەهلەوی لە دەسەڵات لەلایەن كاربەدەستانی هەردوو حكومەتی بەریتانیاو یەكێتی سۆڤیەت جێگای بایەخپێدان بووە.
دیارە پەرەسەندنی بیروباوەڕی نازیزم لەناو ئێران كە خودی ڕەزاشا ئەو هزرەی وەك ئایدیۆلۆژیایەكی ناسیۆنالیزمی وەردەگرت، هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ بڕیاری دوورخستنەوەی ڕەزاشا لە دەسەڵات.
لەم بارەوە كار گەیشتە ئەو ڕادەیەی كە هەردوو باڵیوزی بەریتانیا و یەكێتی سۆڤیەت لە تارانی پایتەخت بە ڕەسمی داوا لە (ڕەزاشا) بكەن كە دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت و محەمەدی كوڕی جێگەی بگرێتەوە(3).
4-سەردەمی محەمەد ڕەزاشا(4):
لە (16/ئەیلولی/ 1941) محەمەد ڕەزاشا وەك دووەم شا لە بنەماڵەی پەهلەوی لەبەردەەم ئەنجوومەنی نوێنەران سوێندی یاسایی خوارد، لە سەرەتای حوكمڕانی، چەند گۆڕانێك ڕوویدا، لە خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی ئەو قۆناغە:
كرانەوەی سیاسی بەرەو ڕووی هێز و لایەنە سیاسیەكان، تووندبوونی ململانێی سیاسی هەر لە نێوان هێز و لایەنە سیاسییەكان، دەستێوەردانی سوپا لەكاروباری وڵات.
محەمەد ڕەزاشا، لە سەرەتای دەسەڵاتەكەی چەند بڕیارێكی دەركرد، دیارە مەبەستیشی ئەوە بوو كە شێوەیەكی دیموكراسی و قۆناغێكی نوێی بخاتەڕوو، لەو بڕیارانەش:
1-پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ بەپێی دەقەكانی دەستوور.
2-لێخۆشبوونی گشتی لە زیندانە سیاسییەكان.
3-گۆڕان لە پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئێران.
4-رێگاپێدان بە دەرچوونی چەند ڕۆژنامەیەك.
5-رێگاپێدانی بە كاری ئاشكرای سیاسی بۆ چەند حزبێك كە ژمارەیان دەگەیشتە (15) حزب (5).
بەشی دووەم:
1-بارودۆخی سیاسی ناوخۆی سوپای ئێران:
كاتێ ڕەزاخان دەسەڵاتی گرتەدەست، وەك یەكەم شا لە بنەماڵەی پەهلەوی، یەك لە هەوڵە گرینگەكانی بەهێزكردن و ڕێكخستنەوەی سوپا بوو، لەو سەروبەندەدا لەناو سوپا و لە نێوان ئەفسەرانی پلە باڵا (بەتایبەتی) چەندین ئاڕاستە و گرووپی جیاواز سەریهەڵدابوو، وەك:
أ-لە حوزەیرانی 1926 عەقید مەحمود بولادین (فەرماندەی هێزەكانی پاسەوانی شا) دەسگیركرا، لەگەڵ هەریەك لە موقەدەم ئەحمەد هەمایون (فەرماندەی فەوج لەو هێزە) عەقید ڕوحەڵڵا خان، سلیمان هایم، بە تاوانی پیلانگێری دژی ڕژێمی شا.
پاشان دادگای سەربازی لە وڵات، بڕیاری كوشتنی بۆ هەریەك لە عەقید بولادین و سلیمان هایم دەركرد، ئەوانی دیكەش بڕیاری زیندانیكردنی هەتا هەتاییان بۆ دەرچوو(6).
ب-موحسین جیهان سۆزی، دەرچووی كۆلێژی ماف بوو لە زانكۆی تاران، ناوبراو ڕەزاشای بە نۆكەرێكی بەریتانی دەزانی، هەستی نیشتمانپەروەری لە سەرەتای خوێندنی لە كۆلێژی ماف، هانی دەدا بیر لە دامەزراندنی ڕێكخستنێكی سیاسی نهێنی بكاتەوە لەناو لاوان و ناو یەكەكانی سوپای ئێران بۆ دژایەتی و ڕووبەرووبوونەوەی سیستمی دیكتاتوری لە ئێران.
جیهان سۆزی كاتێ لە كۆلێژی سەربازیی وەرگیرا، توانی پەیوەندی لەگەڵ چەند خوێندكار و ئەفسەرێكی ناو كۆلێژەكە ڕێك بخات، بیروباوەڕەكانی خۆی بۆیان ئاشكرا دەكرد و هەندێكیانی ڕازی كرد، بەو كارەش بنچینەی ڕێكخستنێكی نهێنی لەناو سوپا بونیادنا، كاری بۆ هۆشیاری سیاسی دەكردەوە لەو ناوەندە.
بەڵام تەمەنی ئەو ڕێكخراوە بچووكە درێژەی نەكێشا ساڵی 1939 فەرماندەی كۆلێژ بەو كارە ئاگاداركرایەوە، چالاکیەكانی جیهان سۆزی و كۆبوونەوەكانی هەمووی ئاشكرا بوون، بۆیە لەلایەن دەزگای ئاسایشەوە بڕیاری دەسگیركردنیان بۆ دەرچوو.
ژمارەی گیراوەكان گەیشتە (87) كەس، لەوانە (38) كەسیان بڕیاری كوشتنیان بۆ دەرچوو، بەشێك لە زیندانی هەتاهەتایی و بەشێكی دیكەیان بە ماوەی كەمتر. لە 13/3/1940 جیهان سۆزی تەمەن (24) ساڵا بە تەقەلێكردن دەكوژرێت.
ج-هەر لە سەروبەندی دامەزراندنی حزبی تودە و هەوڵەكانی بۆ پێكهێنانی ڕێكخستنێكی نهێنی لەناو سوپا، ئەفسەری پلە باڵای سوپای ئێران (لیوا) حەسەن ئەرفەع هەندێ كەسانی مەدەنی و سەربازی كۆكردەوە بۆ پێكهێنانی حزبێك لە ژێر ناوی–ئاریا-ساڵی 1950.
باڵێكی سەبازی بۆ حزب پێكهات، لە ئەندامە دیارەكانی: (عەمید) ئەلرەیهەمی، (عەقید) مەنوشەهدی، (موقەدەم) حەسەن ئەخوی، (عەقید) ئەمین زادە، (موقەدەم) مەحمود ئارم، (موقەدەم) عەلی ئەكبەر، (موقدەم) نیعمەتوڵڵا نەسیری، (موقەدەم) موخبرنوەیسی، (نەقیب) یەحیائی.
وا دەردەكەوێت ئەم حزبە بە ئاگاداری خودی (محەمەد ڕەزاشا) دامەزرابێت و ئامانجیشی لە دامەزراندنی بەربەرەكانی حزبی تودە بووبێت.
بەڵام ئامانجی كەسانی سەرەكی ڕێكخراوە سەربازییەكە، گەیشتن بوو بە پلە وپایەی باڵا لەناو سوپا و بەتایبەتیش سەرۆكایەتی ئەركان.
لیوا حەسەن ئەرفەع لە ڕكابەریدا بوو لەگەڵ لیوا –عەلی ڕزم ئارا-بۆ گەیشتن بە سەرۆكایەتی ئەركانی سوپا، هەر لایەكیان هەوڵیدەدا گرووپێك ئەفسەر لە خۆی كۆبكاتەوە(7).
دیار ئەو بارودۆخە بوو بە هۆی لاوازی سوپا، لیوا ڕزم ئارا بە هۆی سەركەوتن‌و لە ئەنجامی ناوبردنی هەڵگەڕانەوە سەربازییەكە، ناوچەی خوراسان پێگەو ناوبانگی بەرزبۆوەو بووە كەسایەتی یەكەم لەناو سوپا.
لەلایەكی دیكەوە محەمەد ڕەزاشا چاودێری دۆخەكەی دەكرد، گەیشتە ئەو باوەڕەی كە كێ سوپای لە پشت بێت دەتوانێت لە دەسەڵات بەردەوام بێت، بۆیە بیری لەناوبردنی ئەو ئەفسەرانە دەكردەوە كە پێگە و ناوبانگیان بەرزە لەناو سوپا، بەتایبەتی لیوا عەلی ڕزم ئارا.
(عەقید) مەنسور ڕەحمانی لە یاداشتەكانی دەگێڕێتەوە، محەمەد ڕەزاشا سەربازێكی پلەداری ناو سوپای ڕاسپاردبوو بۆ كوشتنی عەلی ڕزم، مەنسور ڕەحمانی دەڵێت: ئەو فیشەكەی بەر ڕزم ئارا كەوت لەلایەن ئەندامێكی ڕێكخراوی –فیدائیان ئیسلام- نەبووە هۆی كوشتنی، بەڵكو هەر لەو كاتەدا سەربازی ڕاسپێردراو تەقە لە ڕزم ئارا دەكات و دەبێتە هۆی كوشتنی(8).
2-رێكخراوی سەربازیی حزبی تودەی ماركسی:
كاتێ محەمەد ڕەزاشا دەسەڵاتی گرتە دەست بڕیاریدا بە ئازادكردنی زیندانە سیاسییەكان، ژمارەیەك لەوانەی ئازادكران (27) كەس دەبوون سەر بە گرووپەكەی تەقی ئارانی(9).
ئەوانە لە ماڵی سلێمان میرزا ئەسكەندەری لە (29/ئەیلولی 1941) كۆبوونەوە، لەو كۆبونەوەیەدا بڕیار لەسەر دامەزراندنی حزبی تودەی ئێرانی درا(10).
حزبی تودەی ڕووی لە گەشەكردن كرد، ڕێكخراوەكانی لەناو چین و توێژەكانی كرێكاران و خوێندكاران و ژنان پەرەی دەسەند، ئەو حزبە لە 1943 بڕیاریدا بە پێكهێنانی ڕێكخراوێكی سەربازیی نهێنی لەناو هێزە چەكدارەكان و دامەزراوە ئەمنییەكان بۆ ئەوەی بەكاری ڕێكخستنی سیاسی هەستێ، لە ژێر ناوی (سازمانی نیزامی حزب تودە).
ئەنجوومەنی ڕێبەرایەتی ئەو سازمانە پێكهاتبوو لە چەند ئەفسەرێك، لەوانە:
عەقید ڕەزا ئازەر، نەقیب سەروان خەسرەو ڕوزبە، نەقیب محەمەد باقر ئاكی، مولازمی یەكەم ڕەسدی ئیعتماد، مولازمی یەكەم عەبدولحوسین ئاكی، مولازمی یەكەم هۆشەنگ ئەعزاین، نەقیب یوسف مرتەزەوی، سەرهەنگ عیزەت سیامك، سەرهەنگ محەمەد عەلی، سەرگورد عەلی ئەكبەر ئەسكەندەرانی. ئامرازی پەیوەندی نێوان ڕێكخراوەكە و سەركردایەتی حزبی تودە (عەبدولسەمەد كامبەخش) بوو(11).
رێكخراوەكە لە ماوەی كاری سیاسی و حزبییەوە ژمارەیەكی زۆری ئەفسەرانی ناو سوپا و بەشە جۆراوجۆرەكانی هێزە ئەمنیەكان پەیوەندییان پێوەكردووە، ئەوانە سەرەڕای ئەوەی هەواڵ و جموجۆڵەكانی سوپایان دەگەیاندە حزبی تودە، دەیانتوانی لە كاتی پێویستدا بە قازانجی حزبی تودەو بۆ پشتگیری سیاسەتەكانی كاربكەن.
دوای كودەتاكەی ئابی (1953) بەسەر حكومەتەكەی (د. موسەدەق)، بە سەركردایەتی جەنەڕال زاهدی، ژمارەیەكی زۆری سەركردە و كادیرانی ئەو حزبە زیندانی كران و بەرەو ڕووی ئەشكەنجە و لێكۆڵینەوە کران، بۆیە بەشێكی زۆری ڕێكخراوەكانی ئەو حزبە ئاشكرا بوون، لەوانە ڕێكخراوە نهێنییە سەربازییەكەی تودە، زیاتر لە (600) كەس لە كادیر و ئەندامانی دەسگیركران و ڕەوانەی دادگاكان كراون، ئەوانە سزای جۆراوجۆریان بەسەردا سەپێنرا، بەم شێوەیە:
(69) كەسیان بڕیاری كوشتنیان بۆ دەرچوو، لە سەر (27) كەسیان جێبەجێكرا، (92) كەسیان بەزیندانی هەتاهەتایی بڕیاریان لەسەر درا.
ئەوانی دیكە بە ماوەی (15) ساڵ بەرەو خوارەوە بڕیاری زیندانیان لەسەر دەرچوو (12).
أ-زەمینە خۆشكردن بۆ ڕاپەڕینی سەربازیی:
ئەو ڕێكخراوە سەربازییە نهێنیە لەماوەی تەمەنیدا جگە لە كاری سیاسی و ڕێكخراوەیی، بەشێك لە كادیر و ئەندامانی ناوچەی خۆراسان بە ڕاپەڕینێكی سەربازیی دژ بە ڕژێم هەستان، لێرەدا دێینە سەر باسی ڕووداوەكان.
دیارە ناوچەی خۆراسان كە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی ئێران یەك لە پارێزگاكانی ئەو وڵاتەیە، مەڵبەندەكەشی شاری –مەشهەد-ە، دانیشتوانی بە هەردوو زمانی فارسی و توركی دەدوێن، نزیكە لە سنووری یەكێتی سۆڤیەتی (ئەو سەردەمە)، بۆیە لەم بارەوە بە ناوچەیەكی ستراتیژی دەژمێردرێت(13).
لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهانیدا (1939-1945) سوپای ئێران لەبەر زۆر هاوكاری ناوخۆیی و دەرەكی بەرەو ڕووی تێكشكان و پەرتەوازەیی و لاوازی ببوویەوە، حكومەتی ناوەندی لە تاران لە خەمی ئەوەدا بوو ئەو لەشكرە ڕێكوپێك بكاتەوە و بە هێزیشی بكات، بۆیە لە نێوانی ساڵانی (1943-1944) زنجیرە بڕیارێك دەرچوو بۆ كۆكردنەوە و ڕێكخستنی ئەو هێزانە كە كەوتوونەتە بەری ڕۆژهەڵاتی وڵات، هەوڵبدرێت تیپێكیان لێپێكبهێنرێت و شاری –مەشهەد-یش ببێتە مەڵبەندی ئەو تیپە.
یەك لە ئەفسەرە باڵاكانی ئەو تیپە (سەرگورد) عەلی ئەكبەر ئەسكەندەرانی بوو، ناوبرا ئەندامی حزبی تودەی ئێرانی بوو، ناوبراو توانیبووی ژمارەیەك ئەفسەر و پلەداری ناو ئەو هێزە ڕێك بخات، خۆی سەرپەرشتیان بكات.
هەڤاڵانی ئەسكەندەرانی دەربارەی دەگێڕنەوە كە كاریگەر بوو بە كەسێتی (تیتۆ) سەركردەی یوگوسلاڤیای پێشوو(14).
ئەسكەندەرانی بیرۆكەی ڕاپەڕینی چەكداری دژی ڕژێمی شا لە مێشكی چەسپی بوو، ئەو باوەڕی وابوو كە لە نێوان ناوچەكانی (مەراوەتەپە) و (گونبەت قابرس) لە هەرێمی خۆراسان (كە هیچ ئاوەدانی تیادا نییە) دەكرێ لەو ناوچەیە بنكەیەكی سەرەكی بۆ ڕاپەڕین دابمەزرێت، بەو كارەش دەتوانرێت سەرنجی خەڵكی بۆ لای خۆیان ڕابكێشن.
ئەسكەندەرانی ڕێكخەر و بیرمەندێكی باش بوو، كەسێكی ڕێكخراوەیی، دەروونناس، سەرشێت و جەربەزە، باوەڕی بەڕێبازی لینین هەبوو، هەندێ بڵاوكراوەی هزری ماركسی بە زمانی فەرەنسی دەخوێندەوە، زیاتریش كەسێكی پراكتیكی بوو.
ئەسكەندەرانی هەر لەو ڕۆژانەی كە گەیشتە سەربازگەی –مەشهەد- دەستی بە خۆئامادەكردن و كۆكردنەوەی پێداویستیەكان كرد، هاوڕێیانی خۆی هۆشیار و ڕێنمایی دەكرد، لەتاووتوێكردنی دۆخەكە بەردەوام بوو لەگەڵیاندا، بەڵام وەك دەردەكەوێت ئەو بڕیارە لەلایەن سەركردایەتی حزبی تودە نەدرابوو.
پ-پوختەی ڕووداوەكان:
(ئەبولحەسەن تەفریشیان) ئەفسەری سوپای ئێران و ئەندام لە حزبی تودە، كەسێكی نزیكبوو لە سەركردەی ڕاپەڕینەكە لە كاتی هەڵگیرساندنی، ناوبراو بەم شێوەیە ڕووداوەكان دەگێڕێتەوە(15):
لە هاوینی 1946 (25/مرداد/1324)ی فارسی، ڕۆژی دەستپێكردنی ڕاپەڕینەكەمان بوو، ئێمە پێداویستی و كەلوپەلەكانی ڕاپەڕین، وەك: جلوبەرگ، مەتارەی ئاو، زەخیرەی خواردن لە ماڵی سەرهەنگ ئەبولقاسمی عەزیمی كۆكردبۆوە.
ئەو شەوەی بڕیار بوو بجووڵێین ئەركی هەر كەسێكمان پێش وەخت دیاریكرابوو، من دەبوایە لە جبەخانەكەی خۆم (20) تفەنگ و (10) دەمانچە و ئەوەندەی پێویست بێت فیشەك بهێنم، ئەركی ئەسكەندەرانی ئامادەكردنی ئۆتۆمبێل بوو، دەبوایە دوو لۆری و جێبێك ئامادە بكات، هەروەها هەموو كەرەستە و ئامرازەكانی مانۆڕەكانی لەشكر لەكار بخات تا لە دوایدا نەتوانن بە دوامان بكەون، دوو ئەفسەری دیكە هەریەك لە: مولازمی یەكەم سەلیمی و مولازمی دووەم قەمسەریان خۆیان گەیاندە ئێمە، كاتێ جووڵەمان كرد سەعات (11)ی شەو بوو، لە جێگایەكی دیاریكراو لە كاتی پێویست خۆمان گەیاندە ئۆتومبیلەكان، ئێمە پێشتر ڕێڕەوی خۆمان دیاری كردبوو، بڕیار بوو بە ڕێگەیەكدا بڕۆین كە تووشی بازگەی ئێران و عەسكەری سۆڤیەت نەبین، پێشوەخت پێداویستیەكانی پەڕینەوەمان لەسەر ڕووبارەكان ئامادە كردبوو.
ئێمە ژمارەمان (19) ئەفسەر و (6) سەرباز بووین، شەوی (25/ مرداد/1324) بەرەو قوچان كەویتینەڕێ، لە هەموو جێگەیەكی سەر ڕێگەماندا تێلی تەلەفۆن و تەلەگرافمان قرتاند، گرنگترین ڕووداوی سەر ڕێگەمان چەككردنی سەربازگەی مەراوەتەپە بوو، ئەویش ناوچەیەكە لە نزیكی سنووری دەوڵەتی سۆڤیەت كە فەسیلێكی سوارەی لێبوو.
ئەسكەندەرانی ئێمەی ڕاسپارد ئەگەر ئەفسەر و پاسەوان بە مەبەستی ڕاگرتنمان هاتنەپێش بەبێ یەك و دوو تەقیان لێبكەن.
لە شارۆچكەی بنجورد ئێمە بەپێی پلانەكەمان زۆر ئاسایی بەشاردا تێپەڕ بووین، چونكە شوفێری ئۆتومبیلەكانی ئێمە بە زۆری ئەرزاق و چەك و تەقەمەنیان بۆ بنكەی سەربازی بنجورد دەبرد، سەرەڕای ئەوە مولازمی یەكەم ئیحسان و مولازمی یەكەم فازیلی كە ئوتومبیلەكەیان لێدەخوڕی هەردووكیان ئەفسەری بار گوێزانەوە بوون و زۆر سەفەری بنجوردیان كردبوو، سەربازەكانی سەر ڕێگەكان دەیانناسین، بە چاك و خۆشییەوە دەچوونە ناو بنكە سەربازییەكە و شارۆچكەی بنجوردمان تێپەڕكرد. هەندێك كەرەستەی وەك بێل و كولینك و دوودە و بۆ چاككردن و خۆشكردنی هەندێ لە كوێرە ڕێگەكان لەگەڵ خۆمان بردبوو كە لە نێوان بنجورد و مەراوەتەپە زۆر بەكەڵكمان هات. شەو گەیشتنیە مەراوەتەپە لە دەرەوەی شار سەنگەرمان گرت و سبەینێ بەیانییەكەی نەخشەی چەككردنی مەراوەتەپەمان زۆر بە سادەیی جێبەجێ كرد.
سەرۆكی یەكەی ڕوكنی (3)ی ستادی لەشكر-سەرگورد پیرزادە-یەكێك بوو لەو كەسانەی لەگەڵماندا بوو، ئەو دەیزانی كە بڕیارە دەستەیەك بۆ لێكۆڵینەوە و پشكنینی بنكە سەربازییەكە لە تارانەوە بەرێدەكەوێ، ئەو پێشتر ئەو شتەی بە بنكەی سەربازی مەراوەتەپە ڕاگەیاندبوو، لە هەمان كاتدا مەراوەتەپە ئاگاداركرابۆوە بەر لە هاتنی دەستەی لێكۆڵینەوە لە تارانەوە، دەستەیەك لە سەربازانی لەشكر بەرێدەخرێن. لە شاری –مەشهەد-نامەیەكی بانگهێشتی فەرماندەی بنكەی مەراوەتەپە ئامادەكرابوو، بە مۆر و ئیمزای لەشكر لای ئەسكەندەرانی بوو، ئەم نامانە سەرگورد پیرزادەی وەك دەستەی لێكۆڵینەوەی لەشكر بە بنكە سەربازییەكە دەناساند.
لە نزیك مەراوەتەپە-سەرگورد پیرزادە-، هەر یەك لە نەقیب نەدیمی و مولازمی یەكەم قەمسەریان و یەك دوو كەسی دیكە وەك دەستەی لێكۆڵینەوەو پشكنینی سەربازی سواری جێبێك بوون و پێنج سەرباز لەوانەی لەگەڵماندابوون لەگەڵ مولازمی یەكەم نەجەفی (ئەفسەری دژیان –ئینزبات) ئەوا نیان دەپاراست، بەم شێوە دەستەی لێكۆڵینەوەی لەشكر چووە ناو بنكەی مەراوەتەپە.
سەرگورد پیرزادە هەر لەگەڵ ئەوەی دەگاتە ئەوێ دەست دەكات بە دەرخستنی ناڕەزایی و عەیب و عار گرتن لە فەرماندەی بنكەكە-مولازمی یەكەم فەخرانی- دوای كەمێك لێكۆڵینەوە، ئەو فەرماندەی دەستەگەی لێدەخاو بەپێی فەرمانێك بڕیار دەدات كە دەم و دەست خۆیان بە بنكەی گوردان بگەیەنن، ئەوانی خستۆتە ناو ئوتومبیلێكی جێب و بەرەو بنجوردی ناردون، ئێمە لە نیوەی ڕێگە چاوەڕێیان بووین و دەستگیرمان كردن، بەم جۆرە دەست بەسەر بنكەی سوارەی سەربازگەكە دەگرن.
ئەو دەستەیەی كە لەپێشدا ڕۆیشتبوو ئاگاداری كارمەندانی فەسیلی سوارە دەكەنەوە كە دەستەی لێكۆڵینەوە لە تارانەوە بەرەو لای ئێمە بەرێگاوەن و بەزوویی دەگەنە لاتان، سەرگورد ئەسكەندەرانی لەگەڵ چەند پیاوێكی دیكە بە شێوەی ئەم دەستەیە بەرەو (مەراوەتەپە) كەوتنەڕێ، سەبازەكانی بنكەكە لەلای ئەم دەستەیە سكاڵا دەكەن كە ماوەی كار و مەئموریەتەكەیان تەواو بووە و بە زیادەوە لەم بنكەیە ماونەتەوە، سەرۆكی دەستە گوردان ئەسكەندەرانی ناڕەحەت دەبێت و فەرمان دەدات كە دەمودەست سەربازەكان بەرەو بنجورد بجووڵێن، تەنیا ئەفسەرێك لە بنكە سەربازییەكەدا مابوو، بە بیانویەك ئەویش بەرەو لای ئێمە ڕەوانەكرد كە دەستگیرمان كرد.
بەپێی پیلانەكەی پێشومان بەخۆمان و دیلەكانمانەوە بۆ ئەولای مەراوەتەپە جووڵاین و لە جێگەیەكدا كە پێشتر دیاریكرا بوو وەستاین، هاوڕێكانمان لە مەراوەتەپە هەموو چەكەكانی بنكە سەربازیەكەیان لە ئوتومبیلێكدا باركردبوو بەرەو لای ئێمە هاتبوون، لەم بارەدا پێویستیمان لە چەك تەواو بوو: دوو ڕەشاشی سوك، (130) تفەنگ، سێ هەزار فیشەك، سەرەڕای بڕێكی زۆر لەو فیشەكەی كە لە شاری مەشهدەوە لەگەڵ خۆمان هێنابوو، ئەو فیشەكانە لە شاری مەشهەدەوە نێردرابوو بۆ سەربازگەی بنجورد، سەربازگەكە ژمارەیەك ئەسپیشی هەبوو كە بە بڕیاری ئەسكەندەرانی بەرەڵا كران، هەروەها سێ ئەفسەری بەدیل گیراویش بەرەڵا كران.
دوای دوو ڕۆژ لە (27 مرداد) گەیشتینە –گونبەت تاوس- لەوێ بەرپرسانی دەوڵەتی سۆڤیەتی ئێمەیان ڕاگرت، ئەسكەندەرانی هەرچۆنێك بێت قسەی لەگەڵ كردن، لە كۆتاییدا توانی قەناعەتیان پی بكات كە ڕێگەمان بدەن بچینە گورگان، مەبەستی ئەسكەندەرانی ئەوە بوو كە لە گورگان پەیوەندی بە (ئەحمەد قاسمی) بەرپرسی كۆمیتەی حزبی تودەی ناوچەكە بكات، بە دڵنیاییەوە لە تاران، (كامبەخش) نەخشە و پلانی ڕاپەڕینەكەی دیتبوو، ئەوانیشی ڕاسپاردبوو كە ئێوە بەرەو گورگان بڕۆن و قاسمی ئاگادار دەكەمەوە كە لەوێ بەپێی پێویست یارمەتی ئێوە بدات.
شەو بە دووری دوو كیلۆمەتر لە شاری –گورگان- لەناو دارستانێكی دوور لە ڕێگە هەڵماندا، بۆ بەیانییەكەی ئەسكەندەرانی چووە گورگان، لە كاتی گەڕانەوە زۆر تووڕە دیار بوو. (ئەحمەد قاسمی) گوتبووی، ئێوە كارێكی بێكەڵكتان كردووە ئێمە ناتوانین ڕاپەڕینی چەكداری بەرپا بكەین، كارەكەی ئێوە ئاژاوەگێڕییە و بیانوو دەدەنە دەست دوژمن تا هێرش بكاتە سەر ڕێكخراوەكانی حیزب، ئێمە بە هیچ شێوەیەك ناتوانین هاوكاریتان بكەین.
لە گورگان شەش ئەفسەری دیكەش كە لە تارانەوە هاتبوون پەیوەندییان پێوەكردین، ئەوان پاشماوەی ئەو ئەفسەرانە بوون كە دەیانەویست پێكەوە لە تاران ڕابكەن، بەڵام تەنها ئەم شەش كەسەیان لە ترسدا بوون و بە نهێنی هاتنە باكوور و پەیوەندییان پێوەكردین، یەكێك لەوانە سەرهەنگ ئارەزوو بوو، ئێستا ژمارەمان گەیشتە (25) ئەفسەر و (6) سەرباز.
بڕیاردرا بگەڕێنەوە بۆ (هەمون) ئەو شوێنە دیاریكرابوو بۆمان. لە ناوچەی (گونبەت) سەرلەنوێ پاسەوانانی –سۆڤیەت-ئێمەیان ڕاگرت تا بڕیار لە دەسەڵاتی سەرەوەیان وەرگیرا.. پاشان بڕیارماندا شەو بۆی دەرچین، بەو هیوایەی لە ڕووی ئەمنیو كەش و هەواوە گونجاوتربێت، سەرەڕای ئەوەش ئەسكەندەرانی وایدانابوو لەگەڵ –بهلكە-بەرپرسی حزبی تودە لە (گونبەت) پەیوەندی بكرێ بۆ ئەوەی ڕێ و شوێنێك بۆ داهاتوو دابنرێت.
بەڵام وادەردەكەوێت كەژمارەیەك ئەفسەر لە (گونبەت) جێگیر ببوون، ئەو ئەفسەرانەی كە مەئموری ئامادەكردنی خواردەمەنی بوون هەواڵیان هێنا كە ئەفسەران خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوە ئامادە دەكەن.
بەڵام ئەسكەندەرانی بە ڕادەیەك باغر بوو كە باوەڕی نەدەكرد ئەفسەر و پاسەوان بوێرن ڕووبەروویان ببنەوە، بەڵام ژاندرمەی پێشتر پەیوەندی بە ناوەندەوە كردبوو، سەرلەشكر (ئەرفەع) سەرۆكی ستاندی سوپای ئەو كاتە فەرمانی دابوو كە ڕێگریمان لێبكرێت، جگە لەوەش بۆ گرتنی هەر كەسێكمان چەند هەزار تومەن بەخشیش دانرابوو.
فەرماندەی ژاندرمەی گونبەت –مولازمی یەكەم حوسین-تێكرای ئەفسەر و پاسەوانەكانی لە گونبەت كۆكردبۆوە تاوەكو ڕێگەمان لێبگرن، لەلایەكی دیكەوە بەرپرسی سنووری ئەوێ-سەرگورد فرازی-پەیوەندی بە ئەسكەندەرانی كرد بەڵكو مەسەلەكە بەشێوەیەكی ئاشتیانە كۆتایی بێت، لەو سەروبەندەدا-بهلكە-ی بەرپرسی حزبی تودە لە گونبەت نێوانگەری بوو.
سەرئەنجام دوای نیوەڕی ڕۆژی (9مردادی 1324) بەرامبەر (1946)ز، لە ناو باخێك كە شوێنی پشوودانمان بوو، دەرچووین بە هەموو كەلوپەل و چەك و تەقەمەنییەوە كەوتینەڕێ، دیارە لە ئەنجامی دەنگ و باسێكی ناساز لەناو شار و خۆئامادەكردنی ئەفسەر و پۆلیس، كەمێك ناڕەحەتی پەیداببوو لە ناومان، ئەسكەندەرانی سواری جێب بوو، ئێمە لە نیوەی ڕێگە بۆ پێنج دەستە و مەفرەزەی جەنگی دابەشبووین كە هەر مەفرەزەی بەرپرسێكی هەبوو، ئەسكەندەرانی سەرەڕای ڕێبەرایەتی ڕاپەڕین ئەو ڕۆژە ئەركی پێش پاسەوانی مەفرەزەكەی گرتە ئەستۆ، بۆ ئەوەی هەموو ترس و هەرەشەیەك پوچەڵ بكاتەوە.
ئەفسەر و پۆلیسەكان لەناو باڵەخانە و بینای شارەوانی، سەرشەقام و كۆڵانەكانی هەردووبەر، بە تفەنگ و ڕەشاش خۆیان ئامادەكردبوو، هەر بەپێی هەواڵەكان ژمارەیان (120) كەس دەبوو.
هەر كە جێبی ئەسكەندەرانی گەیشتە نزیك شار لە پڕ و بەبێ هیچ دەنگدانێك لە لولەی ڕەشاش و تفەنگەكانەوە تەقە بەرەو جێبەكە بەرزبۆوە، جێبەكە لە شوێنی خۆی كەوت و دووكەڵی لێ بەرزبۆوە، ئەوانی ناو جێبەكە (7) كەس بوون هەموویان كوژران، ئەوانەش بریتی بوون: سەرگورد ئەسكەندەرانی، مولازمی یەكەم نەجدی، مولازمی یەكەم شەهبازی، مولازمی یەكەم نەجەفی، مولازمی دووەمی مینائی، لەگەڵ دوو سەرباز، تەرمەكانیان تا بەیانی لەناو جێبەكە لەسەر شەقام مایەوە.
دوای ئەو پێكدادانە دەمودەست ئوتومبیلەكان وەستان، ئێمە لە بەرامبەر باڵەخانەی شارەوانی خۆمان هەڵدایە خوارەوە، سەرەتا لە ڕۆخ جادە و پەنای دیواری باڵەخانەكان سەنگەرمان گرت، دوو كەسی ترمان لێ بریندار بوون، بەڵام توانیمان چەند كەسێك لە ئەفسەر و پۆلیس بپێكین، ئەو تەقە و ڕووبەرووبوونەوەیە ماوەیەكی كێشا، لەم سەروبەندەدا (سەرهەنگ ئازەری) ڕابەرایەتی ئێمەی گرتە دەست و ئاماژەی بۆمان كرد بە دوای كەوتین، دوو بریندارەكەمان هەڵگرت بۆ بنكەی سەربازی سوڤییەتەكان، بەڵام ئەوان قبووڵیان نەكرد تیماریان بكەن، بە ناچاری بریندارەكانمان بەجێهێشت كە بۆ سبەینێ ئەفسەرەكان دەستگیریان كردن و ڕەوانەی تارانیان كردن.
دواتر سێ ئەفسەری دیكەش دەستگیركران، بەم جۆرە ڕاپەڕینەكە بەپەلە و سەرشێتانە كۆتایی هات، ئێمەش هەریەكە كەوتینە هەوڵی خۆ ڕزگار بوون.
دەكرێ هۆكاری سەرنەكەوتنی ئەو هەوڵە بۆ ڕاپەڕین بۆ چەند هۆیەك بگەڕێنینەوە:
أ-بە گشتی بارودۆخی دەرەكی و ناوخۆیی ئێران پینەگەیشتبوو بۆ ئەو جۆرە ڕاپەڕینە.
ب-كەمی ژمارە و بەشداربووانی ڕاپەڕینەكە، هەروەها هەر جۆرە هاوكارییەكی بەرچاویان نەبوو، نە لەلایەن حزبی تودە و نە لە ناو سوپا.
ج-كەم ئەزموونی ئەو ئەفسەرانەی بەو ڕاپەڕینە هەستان.
د-سەركردایەتی حزبی تودە، پشتی لە ڕاپەڕینەكە كرد.
3-رێكخستنی ئەفسەرانی ئازادیخواز:
بارودۆخی ناوخۆیی ئێران لە سەرەتای پەنجاكانی سەدەی بیستەم و لەسەروبەندی حوكمڕانی محەمەد ڕەزاشا چەند خەسڵەت و تایبەتمەندییەكی خۆی هەبووە، لەوانە توندی ململانێی سیاسی لە نێوان حزب و لایەنە سیاسیەكان. لەو سەردەمە سێ ئاڕاستەی سیاسی بەهێز ڕۆڵیان گێراوە لەسەر گۆڕەپانەكە، لایەنی یەكەم كە بریتی بوو لە دەسەڵات و ئەوانی لە دەرەوەی كۆببوونەوە لە سیاسەتمەداران كە خودی (شا) ئاڕاستەی دەكردن، ئەوانە پێویستیان بە بەستنەوەی ئێران بوو بە سیاسیەتی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا.
هێزی سیاسی دووەم، ئاڕاستەی لیبراڵ و عیلمانیەكانن، ئەوانە سەرەڕای جیاوازییەكانی نێوانیان بەڵام كۆكبوون لەسەر ئەوەی ئێران سیاسەتێكی دەرەكی سەربەخۆ و دەسەڵاتی تەواویش هەبێت و بەسەر لایەنە سیاسی‌و لایەنە ئابوورییەكەی، ئاڕاستەی سێیەم، هێز و لایەنە ئایینیەكانن، كە بەرنامە و سیاسەتی تایبەتیان هەبووە.
لەو هەلومەرجەدا كۆمەڵێك ئەفسەری نیشتمانپەروەری ناو سوپای ئێران، ئەوانەی هەستی بەرزیان هەبووە لە بەرپرسیاریەتی بەرامبەر وڵاتەكەیان، ئەوانە بڕیاریاندا بە پێكهێنانی ڕێكخراوێكی سەربازی بەناوی –رێكخستنی ئەفسەرانی ئازادیخواز-، لە هەندێ سەرچاوە بەناوی –ڕێكخراوی ئەفسەرانی نیشتمانپەروەر-هاتووە.
ئەو ڕێكخراوە زیاتر لە سەردەمی حكومەتەكەی (د. موسەدەق) لە نێوان (1951-1953) گەشەی كردوە و پەیوەندییان لەگەڵ (موسەدەق) ئاسایی بووە(16).
سەرەتای پێكهێنانی ئەو ڕێكخراوە بە كۆبوونەوەی چەند ئەفسەرێكی پلەباڵا پێكهات كە لە ماڵی عەقید (مەحمود ئەفشار توس) ئەفسەر لە كۆلێژی جەنگ كۆبوونەوە. ئامادەبووان جگە لە ناوبراو هەریەك لە:
عەقید باوردی (فەرماندەی هێزی تۆپخانە)، عەقید قودرەت دبیر سیاق (فەرماندە لەهێزی پیادە)، عەقید محەمەد ئەشرەفی (فەرماندە لە هێزی سوارە)(17).
نووسەر (غولام ڕەزا نەجاتی) لە كتێبەكەی ئاماژە بۆ چەند ناوێكی دیكە دەكات كە بەشدار بوونە لە سەركردایەتی ڕێكخراوەكە وەك:
تەقی ڕیاحی، مەحمود ئەمین، مەهدی سەبهپور، غولام ڕەزا ڕەحمانی (18).
ئامانجەكانی ڕێكخراوەكە:
1-پێكهێنانی حكومەتێكی دیموكراسی بەپێی بنەماكانی دەستوور.
2-فەرماندەیی هێزە چەكدارەكان لە خودی شا وەربگیرێتەوە بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی شەرعی.
3-بەربەرەكانیكردنی گەندەڵی لەناو هێزە چەكدارەكان و پاككردنەوەیان لە كەسانی بێ كەڵك و گەندەڵ.
4-پشتگیریكردنی حكومەتەكەی د. موسەدەق (19).
ئەم ڕێكخراوە پەرەی سەند و ڕووی لە گەشەكردن كرد، ژمارەیەكی گەورەی ئەفسەرانی هێزی پیادە و هێزە ئاسمانییەكان پەیوەندییان لەگەڵ بەستن، هەروەها چەندین چالاکی سیاسییان بە شێوەیەكی نهێنی ئەنجامداوە، لەو چالاکییانە:
أ-ئاگاداركردنەوە و سەرنج ڕاكێشانی سەرۆكی حكومەت (د. موسەدەق) بۆ ئەو مەترسییەی كە بەرەو ڕووی گەلی ئێران دەبێتەوە بە بەردەوامی لەلایەن هێزە چەكدارەكان، ئەگەر ئەو هێزانە لە ژێر فەرماندەیی خودی شا بێت.
بۆیە لە ئاست ئەم حاڵەتەدا (سەرۆكی حكومەت) داكۆكی لەسەر ئەوە كرد و سووربوو لەسەر ئەوەی كە دەبێ خۆی وەزیرەكانی حكومەتەكەی هەڵبژێرێت بە وەزیری بەرگرییەوە بەپێی دەستوور، چونكە تا ئەو سەردەمە وەزیری بەرگری و فەرماندەی هێزی چەكدار لەلایەن خودی شاوە دەستنیشان دەكرا.
محەمەد ڕەزاشا لە (5/حوزەیرانی/1952) بە داواكەی سەرۆكی حكومەت ڕازی نەبوو، لە بەرامبەردا (د. موسەدەق) بڕیاری دا دەستلەكاربكێشێتەوە سەرەتا شا ڕازی بوو لەسەر دەستلەكاركێشانەوەكەی موسەدەق و (ئەحمەد قەوام ئەلسەلتەنە)ی ڕاسپارد كە وەزارەت پێك بهێنێ بەڵام دوای چوار ڕۆژ لە ژێر فشاری جەماوەر و بەرەی ئۆپۆزیسیۆن ناچار بوو (د.موسەدەق) بگێڕێتەوە وەك سەرۆكوەزیران كاربكات.
ب-پاكسازی لە ڕیزەكانی سوپا لەلایەن ئەنجوومەنێكی هەڵبژێردراو كە پێكهاتبوو لە چەند ئەفسەرێك ئەوەش بۆ ئەوەی دەسەڵاتی شا لەناو سوپا لاواز بێت، هەروەها ئەفسەرە نیشتمانپەروەر و دڵسۆزەكانی گەل ئەركیان بە دەستەوە بێت.
ئەو ئەنجوومەنەی بۆ پاكسازی هەڵبژێردرا، هەموویان لە ئەفسەرانی ڕێكخراوی ئازادیخواز بوون، هەر بە بڕیاری ئەو ڕێكخراوە زیاتر لە (1360) ئەفسەری پلە جیاواز ڕەوانەی خانەنشینی كران.
ح-ئەفسەرانی ئازادیخواز ڕۆڵێكی كارایان گێڕا لە سەركەوتنی ڕاپەڕینە جەماوەرییەكەی (20/تەموزی/1952) بەرامبەر (شا) و ڕژێمەكەی كاتێ چەند یەكەیەكی سەربازی ڕەوانەی تاران كران بۆ چەوساندنەوە و كپكردرنەوەی ئەو ڕاپەڕینە جەماوەرییە.
ئەو یەكە سەربازییانە كە بەشی زۆری ئەفسەرەكانی سەر بە ڕێكخراوەكە بوون، ئەوان نەك هەر تەقەیان لە جەماوەر نەكرد، بەڵكو پشتگیرییانیش دەكرد، هەروەها ئەفسەرەكانی هێزی ئاسمانی ڕازی نەبوون تەقە لە جەماوەر بكەن.
لە ئاست ئەو هەڵوێستە، محەمەد ڕەزاشا ترسی لێ نیشت و هەستی بە فراوانی و گەورەیی قەبارەی ئەو ڕێكخراوە كرد، بۆیە بڕیاری دەركرد بە كشانەوەی سوپا لە شەقامەكانی تاران.
لەلای خۆیەوە سەرۆكوەزیران (د. موسەدەق) دركی بەو ڕاستییە كرد كە ڕێكخراوی ئەفسەرانی ئازادیخواز داوایان دەكرد، بۆیە بە شێوەیەكی لەسەرخۆ دەستی كرد بە گۆڕان لەناو سوپا، پێگە گرنگەكانی خستە ژێر دەستی ئەفسەرانی ئازادیخواز، كارەكانیش پەرەی سەند تا ڕادەی ئەوەی زۆر لە یەكە و بنكە سەربازییەكانی گرتەوە، تەنها پاسەوانی تایبەتی –شا-نەبێت.
دیارە چالاکییەكانی ئەم ڕێكخراوە كاریگەریشی هەبووە بەسەر ڕێكخستنە نهێنیەكانی جزبی تودە لەناو سوپادا، بۆیە ژمارەیەك لە ئەفسەرانی حزبی تودە پەیوەندییان لەگەڵ ئەم ڕێكخراوە بەستووە.
بەڵام ڕێكخراوی ئەفسەرانی ئازادیخواز لە ساڵی 1953وە، ململانێی سیاسی كەوتە ناو ڕێزەكانی بەهۆی پلە و پایە و دەسكەوت لەلایەكەوە، هەروەها بەهۆی ناكۆكی سیاسی تووند لە وڵاتدا، دەكرێ ئاماژە بۆ ئەوەش بكەین كە تیرۆركردنی عەمید مەحمود ئەفشار، بەڕێوەبەری گشتی پۆلیس نامەیەكی هەڕەشە بوو بۆ هەموو ئەفسەرانی ئازادیخواز، بۆیە لەگەڵ نزیكبوونەوەی كودەتاكەی (19/ئاب/1953) هەموو چالاکییەكانی ڕێكخراوەكە كۆتایی هات(20).
ئەنجام
سەردەمی پەهلەوی لە مێژووی ئێراند لاوازترین بازنەی گواستنەوەی دەسەڵات بووە لە زنجیرەیەکی حوکمڕانی بۆ زنجیرەیەکی تر. ئەم لاوازیە بە تایبەت لە ڕووی سەربازیەوە لە سەردەمی قاجارەوە بۆی بە میرات مابوو. ڕزا شا خواستی دامەزراندی سوپایەکی بەهێزی هەبوو. هەنگاویی بۆ هاویشت. بەڵام ڕوداوگەلی سیاسی زۆر چ لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی ( جەنگی دووەمی جیهانی) کاریگەری بە سەر مێژووی ئێرانیشەوە بەجێهێشت. شکستی ئێران بەرامبەر سوپای سەرکەوتووی شەڕ، خاڵی لاوازی سوپای ئیران بوو، لە مێژووی هاوچەدخدا کە لە کەمترین ماوەدا کەووت و وڵاتی و پاشاکەی تەسلیمی دوژمن کرد. قۆناغی دووەمی پەهلەوی سەردەمی موحەممەد ڕەزا شا سوپا لە ململانێی ناوخۆیی تێوەگلا و وەک ئامرازی سەرکووتکاری، لە پێناو مانەوەی حکومەتی پەهلەوی بەکار هات. ئەنجامی ئەوەش شۆڕشی ئێران بوو دژی دەسەڵاتی پەهلەوی.
پەراوێز و سەرچاوەكان:
1-موسوعە السیاسیە، جز‌و أول-إشراف. د. عبدالوهاب الكیالی، الموسوعە العربیە للدراسات والنشر-ب1999 بیروت، ص423.
-الموسوعە العربیە المیسرە –المجلد اڵاول-إشراف محمد شفیق الغزال، المكتبە العصریە-بیروت-1965، ص546-547
2-دراسات فی تأریخ إیران الحدیپ والمعاصر، د. كمال أحمد مڤهر، 1985 بغداد، ص115، ص165
-إیران فی سنوات الحرب العالمیە الپانیە، عبدالهادی كریم سلیمان، مركز دراسات الخلیج العربی، جامعە البصرە 1986، ص81.
-التأریخ الایرانی المعاصر، إیران فی العصر البهلوی، غلام ڕچا نجاتی، ترجمە عبدالرحیم الحمرانی، دار الكتاب الاسلامی، ایران 1997، ص66.
-التحولات السیاسیە فی إیران، الدین، الحداپە ودورها فی تشكیل الهویە الوگنیە، موسی النجفی، موسی نقیه حقانی، ترجمە قیس القیس، مركز الحچارە التنمیە، الفكر الاسلامی، گ1، 2013، ص231.
4-موسوعە تأریخ ایران السیاسی، د. حسن الجاف، جز‌و4، گ1، 2008، الدار العربیە للموسوعات، بیروت، ص296.
5- -التحولات السیاسیە فی ایران، سەرچاوەی پێشوو ص231
-إیران فی سنوات الحرب العالمیە الپانیە …سەرچاوەی پێشوو ص100.
6-التأریخ الإیرانی المعاصر، إیران فی العصر البهلوی.. سەرچاوەی پێشوو ص107. هەروەها بۆ زیاتر زانیاری تەماشای: أربعون سنە فی المیدان، د. جلال عبدە بكه.
7- -التأریخ الإیرانی المعاصر، إیران فی العصر البهلوی، سەرچاوەی پێشوو ص108.
-دور الجیش فی القچا‌و علی الحركە الوگنیە الإیرانیە (1951-1953) د. صدیق محمود، مجلە كلیە اڵاداب، بقنا-العدد/39سنە 2012، ص152.
8-موسوع تأریخ إیران، السیاسی، د. حسن الجاف، سەرچاوەی پێشوو ص186..
9-تەقی ئارانی، لە دایكبوونی شاری تاران 1902، شارەزا لە بواری كیمیا، لە تاران گۆڤاری –ماركسیزمی-دەركرد، ژمارەیەك ڕۆشنبیری لاو لە دەوری كۆبوونەوە، لە سەردەمی ڕەزا لە 1938 دەستگیر كران، ژمارەیان (53) كەس دەبوو، ساڵی 1941 ئازاد كران، بەڵام ئارانی ساڵی 1940 لەناو زیندان كۆچی دوایی كردووە.
www.areq.net
-اڵاحزاب والمنڤمات السیاسیە فی إیران، د. احمد شاكر العلاق، الرافد للمگبوعات، گ1، 2015 بغداد، ص114.
11-هەڵوێستی حزبی تودە لە ئاست كێشەی نەتەوایەتی گەلی كورد لە ئێران، (1941-1983) د. یاسین دەشتی، بنكەی ژین 2005 لا10.
12-كودەتایەكی سەربازی گرووپێك لە سوپای ئێران پێی هەستا بە پاڵپشتی و پلان دارێژی هەواڵگری دەرەكی، بەهۆیەوە حكومەتەكەی (د. موسەدەق هەڵوەشایەوە) و جەنەران فەیزویڵا زاهدی بوو بە سەرۆك حكومەت.
13-پەیجی
14-راپەڕینی ئەفسەرانی خۆراسان، ئەبولحەسەن تەفریشیان، هەولێر وەزارەتی ڕۆشنبیری 2013، ل 65-66.
15-راپەرینی ئەفسەرانی خوراسان، سەرچاوەی پێشوو ل 87.
16-التأریخ الایرانی المعاصر، ایران فی العصر البهلوی، سەرچاوەی پێشوو ل112.
17-دور الجیش فی القچا‌و علی الحركە الوگنیە الایرانیە، سەرچاوەی پێشوو ص155.
18-التأریخ الایرانی المعاصر، ایران العصر البهلوی، سەرچاوەی پێشوو ص116.
19-د. موحەمەد موسەدەق (1883-1967)، پیشەی پارێزەر بوو، ئاڕاستەیەكی سیاسی لیبراڵی هەڵگرتبوو، لە ساڵی 1944 بەرەی نیشتمانی پێكهێنا، لەنێوان (1951-1953) سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران، پاشان بەهۆی كودەتایەكی سەربازیی لە دەسەڵات دوورخرایەوە و زیندانی كرا.
20-تەماشای ئەم سەرچاوانە بكە:
-دور الجیش فی القچا‌و علی الحركە الوگنیە، سەرچاوەی پێشو، ص161.
-التأریخ الإیرانی المعاصر، ایران فی العصر البهلوی، سەرچاوەی پێشوو ص116-132.
-پەیجی (26/اب/2023).
***