كوردی
نازم عەبدوڵڵا: كاتی ئه‌وه هاتووه ته‌و‌ژمی ئیسلامی گوتارێكی سه‌رده‌میانه دابڕێژێته‌وه
گفتوگۆی: ئیدریس سیوەیلی
نازم عەبدوڵڵا کەسایەتیی و نووسەری ئیسلامیی، لەم گفتوگۆیەدا تێڕوانینی خۆی لەمەڕ ئەو ئامانج و دروشمانە دەخاتەڕوو کە حزبە ئیسلامییەکان بەرزیان کردووەتەوە، سەرنجی خۆی لەبارەی کەموکورتی حزبە ئیسلامییەکان و تێگەیشتنی سەلەفییەکان لە حزبایەتی شی دەکاتەوە، ئەو جەخت دەکاتەوە کە پێویستە ئیسلامییەکان گۆڕانکاری لە کار، پلان و گوتارییان بکەن و پێ بە پێی واقیعەکە بڕۆن.
ئایینناسی: لە ڕابردوودا حزبە ئیسلامییەکان زۆر جەختیان لەسەر گێڕانەوەی خیلافەت دەکردەوە، بەڵام لە ئێستادا بەشێکیان گوتارییان بە ئاراستەی چاکسازی، دادپەروەری و نەتەوەییە، پێتوایە ئەوەی ڕابردوو تێگەیشتنی ناتەندروست بووە لە واقیع و وەزیفەی حزب؟
نازم عەبدوڵڵا: هەموو بزاڤێک کە لە دایک دەبێت پەیدابووی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و سەربازی و کۆمەڵایەتی ئەو گەل و وڵاتەیە، کاتی سەرهەڵدانی بزاڤ و تەوژمە ئیسلامییەکانی جیهانی ئیسلامی لە لایەک دەسەڵاتی خیلافە کە مەرجەعی باڵای جیهانی ئیسلامی بوو لەدەست درا، لەلایەکی تریش جیهانی ئیسلامی کەوتبووە ژێر هەژموونی داگیرکارانی ڕۆژئاوا، هەر لەو سەروبەندەدا واتە ساڵی 1948 لە هەستیارترین شوێنی جیهانی ئیسلامیدا کە یەکەم ڕووگەی موسڵمانان بوو لە هەموو دونیاوە جولەکەیان کۆ کردەوە و دەوڵەتێکی زایۆنییان دروست کرد، پاشان تەوژمی مارکسیەت و چەپگەرایی ئومەمی جیهانی ئیسلامی تەنی کە تەحەدای بیروباوەڕ و ئیمانی هەموو موسڵمانانی لە جیهانی ئیسلامیدا دەکرد، بۆیە دروشم و گوتاری لایەنە ئیسلامییەکان لەو کاتەدا وەکو گێڕانەوەی خیلافەی ئیسلامی و بنەما گشتییەکان، لەبەر ئەوە بوو لەو کاتەدا کێشە و قەیرانەکان هەمووی ئومەمی بوون ئەمانەش پاڵنەری سەرەکی بوون گوتاری بزاڤە ئیسلامییەکانیش وەکو وەڵامێک بۆ ئەو واقیعە لەباتی پێداگیری لەسەر کێشەی نەتەوەیی و ئابووری و سیاسی گەلانی وڵاتانی ئیسلامی گوتار و هەڵوێستەکانیان هەموو ئومەمی بوون، کاتێک لە و سەروبەندەدا هەلومەرجەکان گۆڕانکارییان بەسەردا هات و بنەما ئومەمیەکان دوای هاتنە سەر حوکمی بزووتنەوە ناسیۆنالیستییەکان لە جیهانی ئیسلامیدا، هەروەها دوای تێکشکانی بلۆکی ڕۆژهەڵات و لاواز بوونی پێگەی ئایدیۆلۆژیای بزووتنەوە جیهانییەکان، ئەوە بوو پارت و بزاڤ و تەوژمە ناسیۆنالیستەکان بوون بە نوێنەری گەلان و بوون بە بەدیلی بزاڤە ئیسلامییەکان و میراتگری ئەو شۆڕشانەی کە پێشتر کەسایەتییە ئیسلامی و ئایین پەروەرەکانی وەکو شێخ مەحموود و قازی محەممەد و عومەر موختار و عەبدولکەریم خەتابی و کەسانی تر لە جیهانی ئیسلامیدا دژ بە داگیرکەر و چەوسێنەری گەلان بە کوردستانی خۆشمانەوە بەرپایان کردبوو، بەڵام ئێستا دوای بەسەر چوونی ئەو قۆناغە و تێپەڕبوونی نزیکەی سەد ساڵ بەسەر گوتار و بەرنامەی بزاڤە ئیسلامییەکاندا، کاتی ئەوە هاتووە تەوژمی ئیسلامی پێداچوونەوە بە گوتار و پلان و بەرنامەیاندا بکەن و گوتارێکی سەردەمیانە دابڕێژێتەوە کە بۆ ئێستا شیاو بێت و ڕەنگدانەوەی خواست و ئیرادەی گەلانی جیهانی ئیسلامی بێت، هەرچەند ئەو دروشمە گەورانە کە ماڵن لەسەر لایەنە ئیسلامییەکان وەکو هەندێک بابەتی تیۆری و مێژوویی تەنها لەناو نووسین و کتێبەکاندا ماونەتەوە، لایه‌نه ئیسلامییه ڕه‌سه‌نه‌كان به‌گشتی مۆركی خۆجێیی و بزاڤی نیشتمانیان گرتووه و گۆڕانكارییان لهو دروشمانه‌دا كردووه، له‌لایه‌كی تریش خۆ ئەم پارتە ئیسلامیانە بە ئەم ڕیتمەی دەیان گرێیە لەسەری دەڕۆن دەقێکی پیرۆز نییە نەتوانن لێی لا بدەن، خۆت پارتت دروست کردووە خۆت ناوت لێ ناوە خۆت پەیڕەو پرۆگرام و پەیکەریت داڕشتووە خۆت بەپێی پێویست گوتارەکانت ڕەنگڕێژ کردووە، بۆیە هەر کات پێویستی کرد، نەک گۆڕانکاری لەپێناوی گۆڕانکاریدا، پێویستە بە بەرنامە و پلانی نوێ گۆڕانکاری بەسەر ئەوانەی پێشوودا بێن و نەخشە ڕێگای توندوتۆڵ و تۆکمە دابنێن، بەڵام بەداخەوە لەبەر ئەوەی دیدگای ڕوون و ئاشکرامان نییە بۆ گۆڕانکاری ئەگەر لە کاتێکدا هەنگاوێک بنێین بەهۆی بێ بەرنامەییەوە شکست بخۆین یان وەکو پێویست بەدەستمانەوە نەیەت دەکەوینە لۆمە و سەرزەنشتی ئەوانەی بیرۆکەی گۆڕانکارییان پێشنیار کردووە، خەتای شکست و کەموکورتییەکان هەموو دەخەینە سەر ئەوان، ئێستا زۆر کاتیەتی دوای ڕاوێژی کەسانی شارەزا و ئەندامان و کادیران و شارەزایانی لایەنە ئیسلامییەکان بە پلان و بەرنامەیەک کە جێگەی چاوەڕوانی خەڵکی کوردستان بێت خەڵکی بدوێنن، مەرج نییە پلان و بەرنامە لە ماوەیەکی کەمدا هەمووی جێ بەجێ بکرێت، بەڵکو دەکرێت پلان و بەرنامەکان پۆلێن بکرێن، بۆ نموونە بۆ ما وەی دە ساڵ بەرنامەی تۆکمەکردنی ناوخۆ و دەرەوە و دەوروبەر دابنێن لەگەڵ هەلومەرجی ئێستای وڵاتدا سازاو بێت، هەر ئۆرگان و لایەنی پەیوەندیدار بەرنامە و نەخشە ڕێگای خۆی پێ بدرێت لایەنەکانی سەروو، یان کەسی یەکەمیش تەنها بەدوادا چوون و لێپێچینەوە بکەن .
ئایینناسی: زۆرینەی حزبە ئیسلامییەکان ئەگەر نەشڵێین هەموویان، دروشمی چەسپاندنی حوکمی ئیسلام و گێڕانەوەی خیلافەتیان تەبەنی کردووە، ئەم دیدگایە چەند دروستە و لەگەڵ واقیع یەک دەگرێتەوە؟
نازم عەبدوڵڵا: وەکو ئاماژەمان پێدا ئەم دروشمانە دوای ڕووخانی حوکمی خیلافە سەریان هەڵداوە، ئەو کات بزاڤە ئیسلامییەکان بەرنامە و پلانی یەکەمیان گێڕانەوەی حوکمی ئیسلامی بوو کە لەدەست دراوە، بۆیە گێڕانەوەی حوکمی ئیسلامی بۆ بیروباوەڕ و ئایدیایەک کە خاوەنی شەریعەت و دونیابینی و شارستانیەتی خۆیەتی شتێکی سروشتییە، پاشان لە وڵاتانی جیهانی ئیسلامیدا لە دەیەکانی ڕابوردوودا لەلایەن بزاڤ و کەسایەتییە ناسیۆنالیستەکانەوە هەریەک لە ئەمریکا و ڕوسیا بۆ بەهێزکردنی پێگە و نفوزی خۆیان پشتیوانیان لە دەیان کوودەتای جۆربەجۆری سەربازی لە جیهانی ئیسلامیدا بە عێراقی خۆشمانەوە کردووە، مەگەر بە دەگمەن هیچ کام لە ئەو کوودەتایانە لەلایەن بزاڤ و کەسایەتییە ئیسلامییەکانەوە نەبووە، بەشێکی هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بزاڤە ئیسلامییەکان دەستی دەرەکی هاندەریان نەبووە، بەشێکی تریشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی خۆشیان لە ململانێ نێودەوڵەتییەکاندا وەکو پێویست ئەزموونیان نەبووە.
ئیسلامییه‌كان له ئه‌ده‌بیاتی خۆیاندا باسی گێڕانه‌وه‌ی حوكمی ئیسلامیان كردووه، به‌ڵام به‌چ میكانیزمێك ئه‌و حوكمه ده‌گێڕنه‌وه دیارییان نه‌كردووه، ئایا به‌ڕێگه‌ی كووده‌تای سه‌ربازییه؟ یان به‌ڕێگه‌ی دیموكراسی و له ڕێگه‌ی سندووقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه‌یه؟
ئایینناسی: بەشێك لە ئایینداران كە بە ڕەوتی سەلەفی ناوزەد دەكرێن، بانگەشەی حەرامێتی دروستكردنی حزب و حزبایەتی دەكەن، ئەمە لە چییەوە سەرچاوەی گرتوە و تا چەند پاساوەكانیان بە ڕەوا دەزانیت؟
نازم عەبدوڵڵا: سه‌له‌فی چه‌ند جۆرێكیان هه‌یه وه‌كو سه‌له‌فی زانستی كه له‌سه‌ر ڕێبازی محه‌ممه‌دی كوڕی عه‌بدولوه‌هاب ده‌ڕۆن، كه بایه‌خ به‌لایه‌نی زانستی و بانگەواز ده‌ده‌ن و خۆیان له سیاسه‌ت به‌دوور ده‌گرن.
سه‌له‌فی حه‌ره‌كی كه‌شوێنكه‌وتووی (محەممەد سرور كوڕی نایفی كوڕی زه‌ینولعابیدینه)، كه باوه‌ڕیان به‌میتۆدی حه‌ره‌كی سه‌ید قوتب و میتۆدی زانستی محەممەدی كوڕی عه‌بدولوه‌هاب هه‌یه.
سه‌له‌فی مه‌دخه‌لی شوێنكه‌وتووانی (محەممەد ئەمانوڵڵا جامی) و قوتابیه‌كه‌ی (ڕەبیع بن هادی مەدخەلی)ن، ئه‌مانه‌یان دژی حزبایه‌تی لایه‌نه ئیسلامییه‌كانن، ئه‌م سێ به‌شه‌ی له‌سه‌ره‌وه باسكران له‌ناوخۆیاندا چه‌ندین باڵ و ته‌و‌ژمی جۆربه‌جۆریان هه‌یه .
ئه‌وه‌ی لێره مه‌به‌ستمانه قسه‌ی له‌سه‌ر بكه‌ین به‌شی سێیه‌مه كه مه‌دخەلییه‌كانه، مەدخەلییەكان دژی بیرۆكه‌ی حزبایه‌تین و هه‌موو بزووتنه‌وه و پارته ئیسلامییه‌كان به ده‌رچوو له سوننه‌ت و بیدعه‌چی له قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن، حزب وەکو ئیبن تەیمیە پێناسەی دەکات هەر دەستە و تاقمێکە پێکەوە لەسەر فیکرە و بیرۆکەیەک کۆببنەوە و براگەورە و ڕێنماییکەریان هەبێت ئەوانە حزبن، با ناوی حزبیش لە خۆیان نەنێن، گرنگ ناوەرۆکە. سەلەفی مەدخەلی دوو نیشانەیان هەیە لە هەموو سەلەفییەکانی دونیا جیایان دەکاتەوە ئەوانەش: گوێڕایەڵی وەلی ئەمرە کە دەسەڵاتداران بەتایبەتی دەسەڵاتدارانی جیهانی ئیسلامی بە حوکمی ئەوەی ئەوان زیاتر لە وڵاتە ئیسلامییەکاندان دەگرێتەوە، نیشانەی دووەم: ئەوان لە چوارچێوەی بنەما ئیسلامییەکاندا دژایەتی پێکهێنانی حزبی ئیسلامی یان دروستکردنی دەکەن و بە ناڕەوا و بە بیدعەی دەزانن لە ئاییندا، بەڵام خۆیان بە زیادەوە لە چوارچێوەی پێناسەی حزبدا بەپێی پێناسەکەی ئیبن تەیمیە کە باسمان کرد جموجۆڵ دەکەن، لە هەمووی خراپتر ئەوەیە مەدخەلییەكان ده‌مارگیرییان بۆ قه‌ناعه‌ته‌كه‌ی خۆیان وای لێ كردوون جگه له‌خۆیان هیچ كه‌س و لایه‌نێكی تر به ڕه‌وا و ڕاست نازانن، به‌ڵكو به موبته‌دیع ناوزه‌دیان ده‌كه‌ن و داوا ده‌كه‌ن له هه‌واداران و شوێنكه‌وتوانیان هه‌جریان بكه‌ن و تێكه‌ڵیان نه‌كه‌ن و سه‌لامیان لێ نه‌كه‌ن، كه‌وابوو ئه‌وه‌ی بۆ لایه‌نه ئیسلامییه‌كان به‌ڕه‌وای نازانن، خۆیان به‌زیاده‌وه ئه‌نجامی دەدەن!.
سه‌له‌فی مه‌دخه‌لی له زۆرێك له وڵاتانی ئیسلامیدا له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا ڕێكکه‌وتوون، ئیتر با ئه‌و ده‌سه‌ڵاته خۆسه‌پێن و سته‌مكاریش بێت، ئه‌وان پشتیوانی لێ كردنیان به‌دینداری و ڕه‌وا ده‌زانن، ئه‌وان كێشه‌یان له‌گه‌ڵ لایه‌نه ئیسلامییه‌كاندا هه‌یه، نه‌ك لایه‌نه عه‌لمانی و سیكۆلاره‌كان، ده‌سه‌ڵات ئه‌گه‌ر ده‌یان مونكه‌ر و خراپه‌ی ئاشكراشی هه‌بێت ئه‌وان به‌ئاشكرا ڕه‌خنه‌یان لێ ناگرن، كه له‌ڕووی شه‌رعیه‌وه ئه‌گه‌ر مونكه‌ر به‌ئاشكرا ئه‌نجام درا وه‌كو خۆی به‌ئاشكرا ڕێگری لێ ده‌كرێت، مه‌گه‌ر پێش ئه‌وه‌ی بگات به‌ڕاگه‌یاندنه‌كان لایه‌نی ده‌سه‌ڵاتدار په‌شیمان ببنه‌وه، ئه‌وكات پێویستی به‌ڕاگه‌یاندن نییه.
له‌هه‌مان كاتدا سه‌له‌فی مه‌دخه‌لی ناتوانن بزاڤێكی سیاسی سه‌ركه‌وتوو پێكبهێنن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان مه‌گه‌ر به‌ده‌گمه‌ن دژی هه‌موو ئه‌و بنه‌مایانه‌ن كه سیاسه‌تی شه‌رعی جه‌ختیان له‌سەر ده‌كاته‌وه، وه‌كو به‌راوردی نێوان مه‌سڵه‌حه‌ت و مه‌فسه‌ده و پێشخستنی بەرژەوەندی لەسەر خراپە و ناسینی واقیعی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی هتد، بۆیە هەرکەسێک چووە مەیدانێکەوە دەبێت ئامراز و چەکی ئەو مەیدانەی پێ بێت، لە هەمان کاتدا ئەمانە دژی سیاسەتکردنی لایەنە ئیسلامییەکانن، بەڵام خۆیان کاری سیاسی دەکەن وەکو حزبی نوری سەلەفی لە میسر، ئەم جۆرە تەوژمانە یان دەبێت واز لە سیاسەت بهێنن، یان بە ئەو شێوە سیاسەت کردنە بەدڵنیایییەوە شکست دەهێنن!.
پاشان پێشینەی سەلەفییەکان هەر لە ئیمامی ئەحمەدەوە تا ئیبن تەیمیەوە ئیبنولقەیم و هاوشێوەکانیان بەڕەحمەت بن، بزاڤێکی سیاسی نەبوون، بەڵکو وەکو زانا و چاکساز خۆیان ناساندووە، تەنانەت شوێنکەوتووانی شێخ محەممەد عەبدولوەهاب لە سعودیە وەکو تەوژمێکی سیاسی کار ناکەن، بەڵکو نایشارنەوە پشتیوانی لە دەوڵەت دەکەن، بۆیە میتۆدی سەلەفی مەدخەلی کە حزبایەتی دەکەن جودایە لەگەڵ میتۆدی زانا پێشینەکانیان.
ئایینناسی: فرەحزبی وەک ڕێگایەک بۆ گوزارشت لە دیدگای جیاواز و دەستاودەستی دەسەڵات، لە پەیڕەوی حزبە ئیسلامییەکان نابینرێت، ئایا ئەمە هۆکاری بڕوا نەبوونی ئەو حزبانەیە بەو چەمکە؟
نازم عەبدوڵڵا:فره‌یی و دیدگای جیاواز یه‌كێكه لهو چه‌مكانه‌ی دەبێت لایه‌نه ئیسلامییه‌كان هه‌ڵوێسته‌ی له‌سه‌ر بكه‌ن و وڵامی ڕوون و ئاشكرایان هه‌بێت، له بنه‌ڕه‌تدا فره‌یی و دیدگای جیاواز له‌ئیسلامدا جێگه‌ی هه‌یه و قورئان و هه‌ڵسوكه‌وتی پێغه‌مبه‌ر (درودی خوای له‌سه‌ر) به‌ئاشكرا ڕێگه‌یان به‌فره‌یی و دیدگای جیاوازی داوه، به‌ڵام لایه‌نه ئیسلامییه‌كان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌میشه غه‌یری خۆیان به‌تایبه‌تی لایه‌نه ناسیۆنالیست و چه‌په‌كان له‌ده‌سه‌ڵاتدا بوون چاوه‌ڕێ بوون ئه‌وان ڕێگه له‌فره‌یی و دیدگا و سیاسه‌ت و بۆچوونی جیاواز نه‌گرن، بۆیه ئه‌و بابه‌ته وه‌كو كێشه‌یه‌كی ڕۆژانه ڕوبه‌ڕوویان نه‌بووەته‌وه، به‌ڕای من ئه‌مه‌ی سه‌ره‌وه هۆكاری سه‌ره‌كییه كه وه‌كو چه‌مكه‌كانی تر زۆر به‌ڕاشكاوانه ئاماژه‌یان پێ نه‌كردووه، پاشان لایه‌نه ئیسلامییه‌كان زۆر قه‌ناعه‌تیان به‌پێگه‌یاندنی كۆمه‌ڵگه‌ی مسوڵمان هه‌یه، به‌و واتایه‌ی زۆرینه‌ی خه‌ڵك قه‌ناعه‌تیان به‌بۆچوون و بیروباوه‌ڕو و پلان و به‌رنامه‌یان هه‌بێت، واته ئه‌وان هه‌ر له ئه‌لیف و بێی سیاسه‌تیاندا باوه‌ڕیان به‌ڕای زۆرینه هه‌یه، پاشان لایه‌نه ئیسلامییه‌كان زۆربه‌ی كات له ململانێی فیكری و په‌رچدانه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌ی نه‌یاره‌كانیاندا بوون، ئه‌مه‌ش تەنیا ئیسپاتی خودی تێدایه، فره‌یی و خوێندنه‌وه‌ی دیدگای جیاواز زیاتر بابه‌تێكه په‌یوه‌ندی به‌لایه‌نی باڵا و ململانێی سیاسییه‌وه هه‌یه، كه لایه‌نه ئیسلامییه‌كان له‌م لایه‌نه‌وه وه‌كو پێویست نه‌بوون و له‌دوای لایه‌نه‌كانی تره‌وه بوون .
ئایینناسی: ئیسلامییەكان وەك هێزێكی فرەكار لە گۆڕەپانەكە دەبینرێن، سیاسی، بانگخوازی، خێرخوازی و پەروەردەیی، پێتوایە ئەوانە وەزیفەی حزبە و ئەو حاڵەتە چ لێكەوتەیەكی هەبووە؟
نازم عەبدوڵڵا: ئه‌گه‌ر له‌لایه‌نه ئیسلامییه‌كان ورد ببینه‌وه به تایبه‌تی له هه‌رێمی كوردستاندا كه خۆشیان دان به‌و ڕاستیه‌دا ده‌نێن ئه‌وان زیاتر له بواری بانگه‌وازدا سه‌ركه‌وتوو بوون، كه خێرخوازی و پەروەردەش بەشێکە لە بانگەواز، بەڵام خاڵی لاوازی ئەوان لایەنی سیاسییە، لە هۆکاری ئەم خاڵە لاوازەشیان ورد ببیتەوە دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی ئەم بزاڤە، ئەوان لە قۆناغی بنیاتنان و سەر هەڵدانیاندا مەگەر هەندێک قۆناغی کەمی لێ دەر بکەین بۆ نموونە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ئیسلامی لە کوردستان لە کۆتایی هەشتاکاندا، ئەگەرنا لایەنە ئیسلامییەکان بەگشتی بزووتنەوەیەکی بانگخوازی پەروەردەیی ژێر زەمینی بوون، ئەو هەنگاوانەی دەبێت هەموو بزووتنەوەیەکی سیاسی بیگرێتەبەر وەکو: نوێنەرایەتی گەل و ململانێی سیاسی و سەربازی و شۆڕش و ئامادە بوون لە مەحفەلە نێودەوڵەتییەکان و پەیوەندی دیپلۆماسی و لێکتێگەیشتن لەگەڵ وڵاتە هەرێمایەتی و ناوچەیی و وڵاتە زلهێزەکاندا بەداخەوە لایەنە ئیسلامییەکان خۆیان لێی لاداوە، لایەنە چەپ و سیکۆلارەکان زیاتر ئەو ڕۆڵەیان بینیوە، ئەمە یەکێکە لەو چەمکانەی دەبێت بزاڤە ئیسلامییەکان لە پێچەکانی ژیانی سیاسییاندا هەڵوێستەی جیدی لەسەر بکەن، هەموو پارتێک هەڵوێست و گوتارە سیاسییەکانی دەیگەیەنێت بە چڵەپۆپە بە هەمان شێوە هەڵوێستە سیاسییەکانیشی دەیهێننە خوارەوە، هەموو بزاڤێک ئەگەر لە جێگەی خۆیدا وەستا بە تەئکید بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە چونکە دەوروبەر و ڕووداوەکان لەسەری ناوەستن.
ئێستا بەشێک لە بزاڤە ئیسلامییەکان لە هەندێک لە وڵاتان دەیانەوێت چەمکی سیاسەت و بانگەواز وەکو چەمکێکی سەربەخۆ و دوور لە حزب پسپۆڕی خۆی وەربگرێت و سیاسەت و بانگەواز دوو چەمکی لێک جودا بن، ئەم چەمکانە دەبێت لایه‌نه ئیسلامییه‌كانی كوردستان به‌بێ چاولێكه‌ری و ته‌قلیدی ئه‌م پارت و ئه‌و پارت خۆیان به‌ئه‌زموون بگه‌ن به قه‌ناعه‌ت به كۆمه‌ڵێك ئامڕاز و میكانیزمی سه‌رده‌میانه چاره‌سه‌رێكی بۆ بدۆزنه‌وه بە جۆرێک بەتەواوەتی لێک نەترازێن و هاوکار و هەماهەنگی و یەکتر تەواوکردن لەنێوانیاندا هەبێت.
ئایینناسی: کەم نین ئەو دەنگانەی بانگەشەی پێویستی گۆڕانکاری ڕیشەیی لە کاری حزبە ئیسلامییەکان دەکەن، بەڵام وەڵامی حزبە ئیسلامییەکان لەو ڕووەوە ئیجابی نەبووە، بە بڕوای بەڕێزتان ئەم خەمساردییەی ئیسلامییەکان چ لێکەوتەیەکی دەبێت؟
نازم عەبدوڵڵا: هۆکاری ئەنجام نەدانی گۆڕانکاری لەلایەن بزاڤە ئیسلامییەکانەوە بەشێکی پەیوەندی بە حکومەتە خۆسەپێن و داپڵۆسێنەرەکانی جیهانی ئیسلامییەوە هەیە کە لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە پشتیوانیان لێ دەکرێت، کە ئەو دیموکراسییەی ڕۆژئاوا بانگەشەی بۆ دەکەن بزاڤ و تەوژمە ئیسلامییەکان ناگرێتەوە، کە لە پێناوی بەرژەوەندییەکانیان و پێگەی ئیسرائیل لە ناوچەکە لە بەهاری عەرەبیدا بە هەموو شێوەیەک پشتیوانی لە پارت و کەسایەتییە سیکۆلارەکان کە سەربەخۆیانن دەکەن، لە هەمان کاتدا هەموو ئەو حکومەت و دامودەزگایانە دەشێوێنن سەر بە لایەنە ئیسلامییەکانن و سەرکردەکانیان لە حەپسخانەکان قایم دەکەن و هەر ڕۆژە حوکمی لەسێدارەدان بۆ هەندێکیان دەر دەچێت، بە هیچ شێوەیەک ئامادەی دۆستایەتی نین لەگەڵ ئەو دامودەزگایانەدا لایەنە ئیسلامییەکان نوێنەرایەتی دەکەن، خۆ ناکرێت بڵێین هەموو بزووتنەوە و کەسایەتییە ئیسلامییەکان لە چوارچێوەی جیهانی ئیسلامیدا نەزان و بێ ئەزموونن!.
بەشێکی تری پەیوەندی بە خودی بزاڤە ئیسلامییەکانەوە هەیە گەیشتوون بەڕێگەیەکی داخراو، هه‌ندێك له بزاڤه ئیسلامییه‌كان ئه‌و قه‌ناعه‌تیان بۆ دروست بووه كه له‌‌وه‌ی هه‌یه زیاتریان پێ ناكرێت، په‌ندێكی عه‌ره‌بیش هه‌یه ده‌ڵێت: (فاقد الشئ لایعطیه) به ئه‌و واتایه‌ی هه‌ركه‌س له ئه‌و شته ده‌به‌خشێت كه هه‌یه‌تی، لایەنە ئیسلامییەکانیش وەکو هەموو پارتە سەرکەوتووەکانی دونیا هیوا و ئاواتیان ئەوەیە لە پێشەوە و لە ئاستی گۆڕانکارییەکاندا بن، بە جۆرێک جێگەی متمانەی ئەندامان و دەوروبەریان بن، بەڵام کاتێک بەهۆی ئەنجامنەدانی گۆڕانکارییەوە ئەندام و جەماوەرەکەیان نیگەران دەبن و هەندێک جاریش نائومێد دەبن، نیشانەی ئەوەیە لایەنە ئیسلامییەکان گەیشتوون بە ئەو قەناعەتەی (لیس فی الامکان احسن مما کان)، لەوە باشترمان پێ ناکرێت هەرکەس پێی خۆشە بە ئەو شێوەیە درێژە بەکار و خەباتی خۆی دەدات، ناڕازییەکانیش هەر جارە و بە جۆرێک ناڕەزایەتی خۆیان دەردەبڕن، نابێت ئەوەشمان لە بیر بچێت ڕۆژگارێک بووە بزاڤە ئیسلامییەکان بەرەوپێشچوونی باشیان بە خۆیانەوە بینیوە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە نەکرانی گۆڕان کاری هەمووی خودی نییە، بەڵام ئێستا ڕێگەکەیان گەیشتووە بە پێچێک دواوەیان جێهێشتووە و پێشەوەش تاریک و ڕوونە باش دیار نییە، بۆیە هیچ بڕیارێکیان بۆ نادرێت، ئەم دۆخە چەقبەستووە تەنیا تایبەتی نییە بە بزاڤە ئیسلامییەکانی کوردستانەوە، بەڵکو مەگەر بە دەگمەن لە چەند شوێنێک نەبێت ئەم حاڵەتە گشتییە زۆربەی جیهانی ئیسلامی تەنیوەتەوە.
ئەم دۆخە ئەوەشی لێ دەخوێنرێتەوە بزاڤە ئیسلامییەکان بە درێژایی مێژووی نزیکەی سەد ساڵی تەمەنیان پەیامی خۆیان گەیاندووە، ئەو گوتارەی بۆ ئەو قۆناغە پێویست بووە دەریان بڕیوە، ئەگەر ورد ببیتەوە ئێستا جیهانی ئیسلامی بەدەست دەیان قەیرانی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی و داگیرکاری و نەتەوەیییەوە دەناڵێنێت، ئەگەر تەماشایەکی پێشانگای کتێبە نێودەوڵەتی و نووسراوەکان بکەیت هەزاران ناونیشانی جۆربەجۆر هەیە ئەوەی باسی قەیرانەکانی جیهانی ئیسلامی بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات ناگاتە 2% ، لەلایەکی تریش پێگەی جەماوەری بزاڤە ئیسلامییەکان بەگشتی قووڵترین و فراوانترین پێگەیە، وەکو ژیلەی خەڵووز وایە چاوەڕێی یەک فووە بگەشێتەوە، ئێستا کاتی گۆڕانکاری سەدەیە وەکو پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر) ئەفەرموێت: (إنَّ اللَّهَ یبعَث لِهذە الامَّەِ علی ڕأسِ کلِّ مائەِ سَنەٍ من یجدِّدُ لها دینَها)، ئەو نوێکەرەوەیە دەکرێت خودی لایەنە ئیسلامییەکان بن، یان غەیری ئەوانە، کەسێکە یان دەستەیەکە ئەوە چۆنیەتەکەی خوا خۆی دەیزانێت.
کاتێک دەبینین لە زۆرێک لە وڵاتە خاوەن پێگە ستراتیژییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هیچ شتێک لە جێگەی خۆیدا نییە، سیستەم نییە، گۆڕانکاری نییە، ئاسۆیەکی ڕوون نابینیت، دەسەڵاتی خۆسەپێن و قۆرخکار ململانێیانە لەسەر چەوساندنەوە و بەتاڵان بردنی سەروەت و سامانی وڵات و کەسیش بە دەنگەوە نایەت، گەنجەکان پۆل پۆل کۆچ دەکەن و هیچ پرۆژەیەکی ئابووری بۆ بووژانەوە نییە، ئەمانە نیشانەی ئەوەن بە شێوەیەکی بەرنامە بۆداڕێژراو گەلانی ڕۆژهەڵات نائومێد دەکرێن، نا ئومێد دەکرێن لەحزبایەتی، نائومێد دەکرێن لە سیاسەت، نا ئومێد دەکرێن لە هەڵبژاردن و دەستاودەست پێکردنی دەسەڵات، نا ئومێد دەکرێن لە گۆڕانکاری، هەموو ئەمانە بە بەرچاوی وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی ئەمریکاوە دەکرێت، بۆیە دەکرێت بڵێین ئەمە ڕێکەوت و هەوانتە و کارێکی کوێرانە و بێ بەرنامە نییە.
نابێت هەموو شتێک بگەڕێنینەوە بۆ بیردۆزی پیلانگێڕی و هەموو نەگبەتی و نەهامەتییەکان بخەینە سەر داگیرکەر، لایەنە سیکۆلارەکان خاوەنی ئایدیا و مەبدەئێکی ئەوتۆ نین کە شوێنکەوتووانی خۆیانی پێ جۆش و خرۆش بدەن، ئەوان تاکە شتێک هێشتونێتییەوە دەسەڵاتە، کە لەو ڕێگەیەوە خواستی خۆیان و جەماوەرەکەیان بەدی دەهێنن، بەڵام بزاڤە ئیسلامییەکان بەگشتی لە دەسەڵات و خێروبێری وڵات مەحروومن، بەڵام ئەوان خاوەنی ئایدیا و مەبدەئن، ئەگەر سەرکردەکانیان ڕوویان لە دونیا نەبێت و پشتیان لە خەڵکی بێت، هەمیشە بەشوێن پلان و بەرنامەی تازەوە بن بۆ گەشەکردنی پارتەکەیان، دەتوانن ببن بەخاوەنی جەماوەر، خەڵکی بە گوێیان دەکات و لەپێناویاندا ئامادەی هەموو قوربانییەکن، هەر لەو ڕێگەیەشەوە دەتوانن خۆیان و پارت و ڕێکخراوەکانیان توندوتۆڵ بکەن، بەڵام کاتێک سەرکردەی بزاڤە ئیسلامییەکان لە ئەو لایەنەشەوە کەمتەرخەم بن و هیچ گۆڕانکاری و مشورخۆرییەکیان پێوە دیار نەبێت، ئەو کات خەڵک و جەماوەری ئەوانیش نا ئومێدن دەبن و هەر دوو جەمسەری مادی و مەعنەوی هێز لەدەست دەدەن و بەرەو دواوە دەگەڕێنەوە.
ئایینناسی: ئایا خەمساردی ئیسلامییەکان لە چاکسازی ڕیشەیی لە کاری حزبی و حزبایەتی، ترسانە لە لەدەستدانی پێگەیان یان تێنەگەیشتنی قووڵە لە وەزیفەی حزب؟
نازم عەبدوڵڵا: ئەم پرسیارە دەبێت لە چەند ڕەهەندێکەوە وەڵامی بدەینەوە:
ڕەهەندی یەکەم: خاڵی لاوازی لایه‌نه ئیسلامییه‌كان به‌شێكی ئه‌وه‌یه پلانیان بۆ پێگه‌یاندنی كه‌سانی سه‌ركرده‌ی مه‌یدانی نییە، ئه‌مه‌ش وای كردووه هاندان لهو بواره‌دا نه‌بێت، مه‌گه‌ر كه‌سێك به هه‌وڵ و كۆششی خۆی ده‌ركه‌وتبێت و پێگه‌یشتبێت. هه‌ندێك له‌لایه‌نه ئیسلامییه‌كان هه‌ر ئه‌وه‌نده متمانه درا به‌كه‌سێك ئیتر له پێگه‌كه‌یدا سه‌ركه‌وتوو بێت، یان نا، له شوێنی خۆیدا ده‌مێنێته‌وه، ته‌نانه‌ت بوونی پارته‌كه‌ش ده‌به‌سترێته‌وه به كه‌سی یه‌كه‌مه‌وه، ئه‌گه‌ر خۆشی داوای دووركه‌وتنه‌وه بكات، ده‌وروبه‌ر ڕێگه‌ی پێناده‌ن، یان ئه‌گه‌ر له پرۆسه‌یه‌كدا دوور بكه‌وێته‌وه له‌باتی ئه‌وه‌ی هاوكاری جێگره‌وه‌كه‌ی بكه‌ن و چاره‌سه‌ری ڕیشه‌یی بۆ بدۆزنه‌وه، چونكه كه‌سه سه‌ركه‌وتووه‌كان ژیانی هه‌میشه‌ییان نییە، به‌په‌له ده‌یهێننه‌وه تا پارته‌كه له شكست قوتار بكات، كێشه‌یه‌كی تری پارته ئیسلامییه‌كان ئه‌وه‌یه تەنیا چاویان له‌سه‌ر خاڵه به‌هێز و پۆزه‌تیڤه‌كانی سه‌ركرده‌یه، كه به پێچه‌وانه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی پێش بكه‌ون دەبێت چاویان له‌سه‌ر خاڵه لاوازه‌كانی بێت تا بژاری بكات و له خۆیدا نه‌یهێڵێت، ئه‌م بابه‌ته دەبێت به‌میكانیزمی سه‌رده‌میانه‌ی بابه‌تی پێگه‌یاندنی سه‌ركرده و نه‌ترسان له ئاڵوگۆڕ چاره‌سه‌ر بكرێت، بۆیه ناتوانیت پڕاوپڕ بڵێت فڵان سەرکردە بۆیە هەر لە شوێنی خۆی ماوەتەوە لەبەر ئەوەیە دەستی لە کورسییەکەی نابێتەوە، هەرچەند مانەوەی کەسێک تا مردن، نیشانەی لاوازی هەستی سەرکردایەتی کردنە لە ئەو بزاڤەدا، کاتێک ئەو کەسە نەما لەبەر ئەوەی جێگرەوەی نییە پارتەکەش دەکەوێتە مەترسییەوە، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم بابەتە تەنیا تایبەت نییە بە لایەنە ئیسلامییەکانەوە بەڵکو لایەنەکانی تریش هەمان کێشەیان هەیە و لە کەسی یەکەمدا هەمان ڕیتمان هەیە، هەموو باوەڕیان بە سەرکردەی مولهەم و خواکرد و خاوەن پێگە هەیە.
ڕەهەندی دووەم: لەبەر ئەوەی کۆمەڵێک فەرموودەی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر) هەیە ڕێگری لە هەڵپەکردن بۆ سەرکردایەتی کردن دەکەن، ئەمەش سنوورێکی داناوە لەناو پارتە ئیسلامییەکاندا بەشەرمەوە ئەو بابەتە باس بکرێت، لە ڕاستیدا فەرموودەکان ڕێنمایییە بۆ کەسانی ناشایستە تا چاو نەبڕنە پێگەیەک تێیدا لاوازن، فەرموودەکان ڕێنمایی گشتی ویژدانی خەڵکە ئیماندارەکە دەکات، لە هەمان کاتدا چەندین ئایەت و فەرموودەش هەیە باسی گەورەیی پێشەوایەتی و سەرکردایەتی و چاوساغی خەڵکی دەکەن، بەڵام دەبێت ئەم بابەتە بە میکانیزمی سەردەمانە چارەسەر بکرێت، بزاڤە ئیسلامییەکان دەبێت پێوەریان هەبێت، بتوانن کەسانی شیاو لە شوێنی شیاو دابنێن، کە ئەمە یەکێکە لە ئەو بڕگانەی دەبێت بزاڤی ئیسلامی پێداچوونەوەی تێدا بکات.
ڕەهەندی سێیەم: هەندێک لە بزاڤە ئیسلامییەکان لەبەر ئەوەی هەژموونی لایەنی بانگەواز بەسەریدا زاڵە، دەبینیت زۆربەی سەرکردایەتی و کەسە دیارەکانی خاوەنی شەهادەی باڵان لە بوارە جۆربەجۆرەکانی تر جگە لە زانستە سیاسییەکان، کە ئەم جۆرە سەرکردانە بۆ ناوەندە ئەکادیمی و زانستییەکان، یان بۆ بوار و پەروەردە و بانگەواز زۆر باشن، بەڵام مەرج نییە لە ئیدارەدانی پارتێکی سیاسیدا سەرکەوتوو بن، یان هەیانە کەسێکی جەماوەرییە لە بانگەوازدا سەرکەوتووە، بەڵام لە بواری ئیدارە و سیاسەتدا کە کاری بنەڕەتی بزاڤی سیاسییە لاوازە، بەڵام لە هەڵسەنگاندنی ناو پارتە ئیسلامییەکاندا تەنیا خاڵی یەکەم دەکرێت بە پێوەر.
ئایینناسی: هۆکاری چییە بەرەوپێشچوون لە کاری حزبە ئیسلامییەکاندا نییە و گرفتاری جۆرێک لە چەقبەستووین، هەم لە خودی کاری حزبیدا، هەم لە توانای گۆڕانکاری لە واقیعی حوکمڕانیدا؟ لاوازی کاریگەریان پەیوەندی بە چییەوە هەیە؟
نازم عەبدوڵڵا: حزبایەتی مامەڵەکردنە لەگەڵ واقیعدا، واقیعی سیاسی و حوکمڕانی، واقیعی کۆمەڵایەتی خەڵکی، واقیعی ئابووری و بژێوی خەڵکی، خەڵکی لەگەڵ ئەو لایەنە مامەڵە دەکات کاریگەری لەسەر ئەو واقیعە هەبێت، دەبێت لایەنە ئیسلامییەکانیش میکانیزمەکانی کاریگەر لەسەر ئەو واقیعە فەرامۆش نەکەن، لەڕووی سیاسی و ئیدارەدانی جەماوەرەوە پێویستیان بە گۆڕانکاری هەیە، سروشتی سیاسەت وەکو سروشتی کەسابەت و بازاڕ وایە، کەسێک کەسابەت دەکات و بازاڕی نییە چی دەکات؟ بەڵام نابێت ئەوەمان لە بیر بچێت لایەنی بانگەواز لە هەرێمی کوردستان لەناو خەڵکیدا بەگشتی بەهێزە کە لایەنە ئیسلامییەکانیش بەشێکن لەو پرۆسەیە، ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت لە داهاتوودا بە دوور نازانرێت لەبەر بەهێزی ئەو چەمکە ڕێکخراو و کەسایەتییە بانگخوازەکان لەبابەتە شەرعی و یاسایییەکاندا زیاتر کاریگەرییان لەسەر واقیعی کۆمەڵگە هەبێت و ئەوان لە پێگە ڕەسمی و مەحفەلە گشتییەکاندا زیاتر نوێنەرایەتی خواستی خەڵکی بکەن، ئەو کات ڕۆڵی سیاسی و ئیدارەدانی وڵات هەر لەلای پارتە سیکۆلارەکان خۆیان یان هاوشێوەکانیان دەمێنێتەوە، ئەو کات لایەنە ئیسلامییەکان وەکو کارەکتەر و پارتی سیاسی دەبێت لە خۆیان بپرسن ڕۆڵیان لە کوێدا دەبێت.
لایەنە ئیسلامییەکان تا ئێستا خاوەنی جەماوەر و ڕێکخستنێکی بەهێزن، ناو و ناوبانگیان زۆر باشە، لەڕووی خزمەتگوزارییەوە زۆر لەپێشن، ئەگەر پلان و بەرنامەی سیاسییان هەبێت و هەندێک بەخۆداچوونەوە بکەن و گۆڕانکارییان لە خۆیاندا دروست بکەن، بەدڵنیایییەوە دەتوانن لە گۆڕەپانی سیاسیشدا ژمارەیەکی بەهێز بن، تەنانەت ئەو پارتانەش کاتێک دەکەون بە پلان و بەرنامە دوای چەند ساڵێک هەڵدەسنەوە، خۆ کەس لە ناوچەوانی نەنووسراوە شکستخواردوو، لە ناوچەوانی کەسیش نەنووسراوە سەرکەوتوو، بەڵکو ئەوە ئیرادە یان بێ ئیرادەییە چارەنووسی هەر دوو دیوەکە دیاری دەکات.
ئایینناسی: ئایا حزبە ئیسلامییەکان دەتوانن ببنە حزبی ئیسلامیی دیموکرات، یان ئەمە دروشمی سەردەمە بۆ هێنانە دی ئامانجەکانیان؟
نازم عەبدوڵڵا: وەکو لە پێشەوە ئاماژەمان پێ کرد لایەنە ئیسلامییەکان وەکو ئایدیا و مومارەسە لە هەموو لایەنەکانی تر لەبارترن بۆ پێکەوەژیان و دەستاودەستکردنی دەسەڵات و قبووڵکردنی ئەوانی تر، بەڵام ئەوان لەبەر ئەوەی هەمیشە لە گۆڕەپانی سیاسیدا ژمارەی یەکەم نەبوون، لەو لایەنەوە گوتاریان وەکو پێویست نییە، بۆیە هەندێک جار گومانی ئەوەیان لەسەر دروست دەبێت ئەگەر ئەمانە دەسەڵات وەر بگرن ناهێڵن کەس دەم بکاتەوە و ئازادییەکان قۆرخ دەکەن، ئەگەر ئەوانەی ئەم بابەتە دەورووژێنن مەبەستیان ئازادی تاکە کەسی و سنوور بەزێنییە لە بنەما ئایینییەکاندا، ئەوە لە کاتێکدا لایەنە ئیسلامییەکان دەسەڵاتیشیان نییە لەبەر ئەوەی خەڵکی کوردستان خەڵکێکی دیندار و پارێزکارن، ئێستا ئەو بابەتانە قبووڵ نین و لە ناو خەڵکی کوردستاندا جێگەیان نابێتەوە، ئەگەر مەبەستیشیان دەستاودەستکردنی دەسەڵات بێت، ئەوە خۆ تاقیان نەکردوونەتەوە چۆن حوکمی پێشینە دەدەن بەسەریاندا، ئەم بابەتانەش لەمەیدان و مومارەسەدا دەردەکەون.
