كوردی
هه‌وڵه چاكسازییه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ له حوجره و شوێنكه‌وتنى ئایینه‌وه تا بوارى كۆمه‌ڵایه‌تى
هێمن مه‌لا كه‌ریم به‌رزنجى
عومه‌ر كه‌ریم به‌رزنجى
پوخته
كاك ئه‌حمه‌دى شێخ وه‌ك یەکێک لە گەورە زاناکانی کورد و دەوڵەتی عوسمانی، ناو و ناوبانگێکی دیاری هەیە، ئەمەش بە هۆی لێبوردەیی و خاکەڕایی و کۆمەڵایەتی بوونییەوەیە، پێش ئەوەی بە هۆی پێگەی زانستی و ڕۆشنبیریی و مەلایەتی و شێخ بوونییەوە بێت، هەربۆیە توانیویەتی ڕوو بەڕووی کێشە و گرفتەکان ببێتەوە و هەوڵی چاکسازی بدات تێیاندا، ڕێگری بکات لە ڕووداوەکان لە سەرەتای ڕوودانیان و پێش بڵاوبوونەوە و پەرەسەندنیان. زۆربەی کاتیش سەرکەوتوو بووە لە هەوڵەکانی دا. هەرچەندە زمانزانێکی لێهاتوو بووە و زمانەکانی کوردی و عەرەبی و فارسی زانیوە، نووسەر و بانگخواز و حەکیم بووە، ئامانجی ئەم توێژینەوەیە خستنە ڕووی هەوڵە چاکسازییەکانی کاک ئەحمەدی شێخە بەگوێرەی سێ بواری گرنگی وێستگەی ژیانی کاک ئەحمەد، کە چاکسازیی لە شوێنکەوتووانی ڕێ و ڕچەی قادری و لە حوجرە و بواری زانستی و چاکسازی کۆمەڵایەتیش دەگرێتەوە، بە پشت بەستن بە ڕێگەزانی پەسندانی Description چاکسازییەکان و هەڵسەنگاندن و بەستنەوەیان بە یەکترەوە، لە ئەنجامدا بەوە گەیشتین کە کاک ئەحمەدی شێخ لەگەڵ ئەوەی شێخێکی ناوداری ڕێ و ڕچەی قادری بووە، یەکێکیش بووە لە مەلا باشەکانی کورد، هەریەک لە شێخایەتی و مەلایەتییەکەشی هۆکاربوون بۆ چاکسازیی و چاککردنەوەی ئەو کێشە و گرفت و بار و دۆخە نەخوازراوانەی هاتوونە ڕێ و کەم تا زۆر سلێمانی و تەنانەت شارەکانی تریشیان گیرۆدە کردووە. هەروەها چەندین دانراوی بۆ بەجێهێشتووین بە زمانەکانی کوردی و فارسی و عەرەبی.
وشه‌كلیله‌كان: كاك ئه‌حمه‌دى شێخ، چاكسازى، سلێمانى، به‌رزنجى، قادرى و نه‌قشی
1.پێشه‌كى
چاكسازیی به زۆر واتا و چه‌مك هاتووه، كه به گه‌ڕانه‌وه بۆ سه‌رچاوه‌كان، فه‌رهه‌نگه‌كان و په‌رتووكه تایبه‌تییه‌كان ڕوون ده‌بنه‌وه، هه‌روه‌ها پۆلێنیش كراوه به گوێره‌ى بواره‌كان وه‌ك (چاكسازیی ڕامیاری، چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تى، چاكسازیی ئایینى، چاكسازیی ئابوورى، چاكسازیی كارگێڕی، چاكسازیی ڕۆشنبیری و …. تاد). به‌شێوه‌یه‌كى گشتى چاكسازى گۆڕینى ئه‌وه‌یه كه هه‌یه، ئه‌مه‌ش چاككردنه‌وه‌ى شێواوی و ناته‌واوییه‌كانه، یاخود باشتركردنى چاككراوه‌كانه. هه‌روه‌ها ئه‌و شته‌یه كه گه‌نده‌ڵى لێلابراوه، كاتێك ده‌وترێت له بارودۆخى مرۆڤه‌كاندا چاكسازى كراوه، واته گه‌نده‌ڵی لێ لابراوه. كه‌واته گواستنه‌وه و گۆڕانكارییه له دۆخێكه‌وه بۆ دۆخێكى باشتر.(1)
ئه‌وه‌ى له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا مه‌به‌سته، خستنه ڕووى هه‌وڵه چاكسازییه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى كوڕى شێخ مارفی نۆدێی به‌رزنجى-یه، له بواره‌كانى حوجره و خوێندنى شه‌رعى، ڕێ و ڕچه‌ى قادرى و چاكسازى كۆمه‌ڵایه‌تیش.
ئه‌م توێژینه‌وه‌یه پێكدێت له دوو باسی سه‌ره‌كى كه ئه‌وانیش:
1) كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى: (پوخته‌ى ژیاننامه، خوێندنى حوجره و مۆڵه‌تى مه‌لایه‌تى، دانراوه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ، قوتابی و فه‌قێكانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ، تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ، مردنى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ).
2) هه‌وڵه چاكسازییه‌كان: (هه‌وڵه چاكسازییه‌كان له ڕه‌فتارى شوێنكه‌وتوانى ڕێ و ڕچه‌ى قادریدا، هه‌وڵه چاكسازییه‌كان له گرنگیدان به حوجره و شوێن قورئان و سوننەت كه‌وتن، چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تى).
2. كاك ئه‌حمه‌دى شێخ
1،2 پوخته‌ى ژیاننامه
كاك ئه‌حمه‌دى شێخ كوڕى شێخ مارفی نۆدێی كوڕى شێخ مسته‌فا كوڕى شێخ ئه‌حمه‌دى غه‌زائی كوڕى شێخ محەممەدى نۆدێی كوڕى بابه عه‌لى وه‌نده‌رێنه‌یی كوڕى بابا ڕه‌سوڵى گه‌وره‌ى به‌رزنجه‌یه، به كاك ئه‌حمه‌دى شێخ، كاك ئه‌حمه‌دى سلێمانى، حاجى كاك ئه‌حمه‌دى به‌رزنجى ناسراوه، له ساڵى 1207ك /1792-1973ز، یاخود له ساڵى 1208ك / 1793-1794ز له شارى سلێمانى لەدایك بووه(2)، (3)، (4) به‌ڵام به‌و پێیه‌ى هه‌موو سه‌رچاوه‌كان كۆكن له‌سه‌ر ساڵى مردنى، هه‌روه‌ها له‌سه‌ر ماوه‌ى ژیانى كه 98 ساڵ بووه به‌پێی ساڵه كۆچییه‌كان، به‌ڵام به گوێره‌ى ساڵه زایینییه‌كان 94 ساڵ ژیاوه، كه‌واته ساڵى 1207ك ڕاسته‌كه‌یه بۆ له‌دایكبوونى كاك ئه‌حمه‌د.
زانایی كاك ئه‌حمه‌دى شێخ به‌وه ناسراوه كه ده‌ریایه‌ك بوو له زانستى ئیسلامى، جێنشینى باوكى بوو له وانه‌وتنه‌وه و نووسین و وتاربێژى و پێشه‌وایه‌تى رێ و ڕچه‌ى قادرى(5)، بەڵام جگە لە پلە و پایەی ئایینی، پلە و پایەی زانستی و ڕۆشنبیریشی هەبوو، لەگەڵ گیروگرفتەکانی ژیانیشدا ڕاهاتبوو. چونکە لە ڕۆژگارێکی پڕ لە کێشە و تەنگ و چەڵەمەدا چاوی بە دونیا هەڵهێنا و لە ماوەی گەنجیشیدا بەربەرەکانێیەکی زۆری ئایینی بە خۆیەوە دی، ئەمەش دەنگدانەوەیەکی فراوانی هەبوو لە سەرتاپای دەوڵەتی عوسمانیدا .(6)
کاک ئەحمەد جگە لە زمانی کوردی، زمانەکانی فارسی و عەرەبیشی بە باشی زانیوە و بە هەرسێ زمانەکەش نووسین و دانراوی هەن، هەرچەند زۆربەی دانراوەکانی بە فارسین و کەمتر بە دوو زمانەکەی دیکە نوسیونی، مەگەر ئەوەی بەرهەمەکانی تا ئێستا نەکەوتبنەوە بەردەست.(2)،(7)
لەسەر داوای شێخ مارفی باوکی، لە تەمەنی گەنجێتیدا حەجی کردووە، لە سەفەری حەجدا و لە کەعبەی پیرۆز پیاوێکی مەراکیشی دەناسێت، کە دەزانێت شارەزای هەندێک لە زانستەکانە، هەر یەک لە (علم الحروف) و (قیم الاعداد) ی لا دەخوێنێت، کە دواتر سوودی لێ وەردەگرێت بۆ دروستکردنی گولەبەند .(8)
2،2 خوێندنى حوجره و مۆڵه‌تنامه‌ى مه‌لایه‌تى
كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى (ڕه‌زا و ڕه‌حمه‌تى خواى گه‌وره‌ى لێ بێت)، سه‌ره‌تا لاى باوكى سیپاره[1] ده‌خوێنێت بۆ فێربوونى (پیته‌كانى زمانى عەرەبی و سه‌ره و ژێره‌ى پیته‌كان و خوێندنه‌وه‌یان) و قورئانى پیرۆزیش[2] به شێوه‌ى حونجه (حینجه)[3] ده‌خوێنێت و له‌به‌رى ده‌كات، له‌گه‌ڵ خوێندنى هه‌ندێک په‌رتووكى ترى وه‌ك (ئه‌حمه‌دى)[4]، پاشان وه‌ك خوێندنى باوى ئه‌و ڕۆژگاره ده‌خرێته به‌ر خوێندن له نێو حوجره‌ى فه‌قێیان، ده‌بێته قوتابی[5] وه‌ك یه‌كه‌م قۆناغى خوێندنى حوجره، بیروباوه‌ڕى ئیسلام[6]، هه‌روه‌ها گوڵستان و بوستان.[7] به خوێندنى ئه‌م بابه‌تانه قۆناغى قوتابێتى كۆتایى پێدێنێت، زۆر جار له‌گه‌ڵ ئه‌م قۆناغه زمانى فارسیش ده‌خوێنرا.
پاشان مامۆستا مه‌لا كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى، پێده‌نێته قۆناغى دووه‌مى فه‌قێیه‌تى و ده‌بێته (سوخته)[8]، په‌رتووكه ورده‌ڵه‌كانى وه‌ك (عه‌وامیلى جورجانى)[9] و (به‌ركه‌وى)[10] و (تەسریفى زه‌نجانى)[11] ده‌خوێنێت، له زانستى وشه‌سازی و ڕێزمانى عەرەبیدا، پاشان (تكمیل الزنجانى) كه له دواى مردنى دانه‌ره‌كه‌ى به (تەسریفى مه‌لا عه‌لى)[12] ناوبانگى ده‌ركرد(9)، ده‌خوێنێت و به‌رده‌وام ده‌بێت تا (سه‌عدوڵڵاى گه‌وره و سه‌عدوڵڵاى بچووك و ئه‌نموزه‌ج[13] و ڕاڤه‌ى موغنى موحتاج[14] و سه‌مه‌دییه[15] و ئیزهارى به‌ركه‌وى[16] و ئیزهارى مه‌لا موحسین و …..) ته‌واو ده‌كات. به‌م شێوه‌یه‌ش قۆناغى دووه‌مى فه‌قێیه‌تى ته‌واو ده‌كات و ده‌ست ده‌كات به خوێندنى قۆناغى سێیه‌مى فه‌قێیه‌تى كه موسته‌عیدى-یه.
ئیدى لێره‌وه خۆرى مامۆستا مه‌لا كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى ڕوو له هه‌ڵاتن و دره‌وشانه‌وه‌ى زیاتر ده‌كات، به هۆى زیره‌كى و وریایی و لێهاتوویى خۆیه‌وه، هاوكات به هۆى خاكه‌ڕایی و لێبوورده‌یی و دڵفراوانییه‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ده‌بێته موسته‌عید و له خوێندنى فه‌قێیه‌تى به‌رده‌وام ده‌بێت، پۆشاکی كوردى جوان له‌به‌ر ده‌كات و كڵاو و جامانه له‌سه‌ر ده‌نێت، بانگ ده‌دات و پێشنوێژى بۆ موسڵمانان ده‌كات، له جیاتى مامۆستاكانى به‌ته‌نگ خه‌ڵكه‌وه ده‌چێت و به‌ده‌م هه‌موانه‌وه ده‌بێت. هێنده‌ى له توانایدا بێت له به‌جێهێنانى سیله‌ى ڕه‌حم و میواندارى و میواندۆستى درێغى ناكات.
له قۆناغى موسته‌عیدیدا، كه كۆتا پله‌ى فه‌قێیه‌تییه، ئه‌و دانراوانه‌ى پێویسته بخوێنرێن ده‌بنه ته‌واوكه‌رى ڕێگاى مامۆستا و ده‌ست ده‌كات به خوێندنیان، بۆ نموونه: (ته‌فسیری مه‌دارك كه به ته‌فسیری نه‌سه‌فیش ناوده‌برێت[17]، ته‌فسیری به‌یزاوى[18]، مینهاجو تاڵبین[19]، ڕیازو ساڵحین[20]، جه‌مع جه‌وامیع[21]، و ……تا دوایی). دواى خوێندنى ئه‌و په‌رتووكانه‌ى تایبه‌تن به قۆناغى موسته‌عیدى، ئیدى قۆناغى فه‌قێیه‌تى مامۆستا كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى كۆتاى پێهات.
هه‌موو ئه‌م قۆناغانه و وانه شه‌رعییانه له لایه‌ن مامۆستایانى زانا و به نامێى سلێمانى و ده‌وروبه‌رییه‌وه وتراوه‌ته‌وه، وه‌ك مامۆستا مه‌لا شێخ مارفی نۆدێی به‌رزنجى كه باوكى كاك ئه‌حمه‌دى شێخه، هه‌روه‌ها مه‌لا مه‌حموود پیر حه‌سه‌ن(10). بڕوانامه‌ى مه‌لایه‌تى و وانەوتنه‌وه‌ش هه‌ر له شێخ مارفى نۆدێی وه‌رده‌گرێت و دواى باوكیشی ده‌بێته وتاربێژ و پێشنوێژ و سه‌رپه‌رشتیارى مزگه‌وتى گه‌وره‌ى سلێمانى(3).
ئه‌گه‌رچی تائێستا مۆڵه‌تى مه‌لایه‌تییه‌كه‌ى و ڕێگه‌پێدانى پێشه‌وایه‌تى ڕێ و ڕچه‌ى قادرییه‌كه‌ى نه‌كه‌وتووەته به‌رده‌ست، به‌ڵام خۆى ده‌فه‌رموێت:
(كما اجازنى به سیدي و سندي و معتمدي في یومي و غدي السید معروف النودهي (قدس سره العزیز)، فهو كما اجازه القطب الاكبر و كبریت الاحمر مؤلف كتاب (الدعوات و الارشادات و العزائم و الطب و الطلسمات) سیدي محي الدین ابن القطب الاعظم السید حسن السعداني الگله‌زردى) (11).
3،2 دانراوه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ
- زۆرتر له 120 په‌یامى له بواره‌كانى ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى قورئان و فه‌رمووده و فیقهدا به زمانى فارسی نووسیوه، كه له ساڵى 1299ك / 1881-1882ز له شارى به‌غا شه‌ش په‌یامیان و له ساڵى 1355ك/ 1936-1937ز دوانزه (12) په‌یامیان له شارى نه‌جه‌ف چاپ و بڵاوكراوه‌ته‌وه(3).
- فك القفول كه ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى (بواب الاصول)ى شێخ مارفى نۆدێی به‌رزنجى باوكییه‌تى(12).
- پەراوێزنووسی له‌سه‌ر (كمال شرح شافیه‌ى صرف)(13).
- پەراوێزنووسی له‌سه‌ر (رغبه الطالبین) (13). له هه‌ندێك سه‌رچاوه‌دا ناوه‌كه‌ى به‌م جۆره‌یه (رغبه الطالبین فی فظیله العلم و العلما‌ء العاملین) كه گوایه دانراوه نه‌ك پهراوێزنووسی و له ساڵى 1245ك/ ته‌واوى كردووه(14).
- اداب الدنیا فی التصوف و الاخلاق به زمانى فارسی (14).
- العقائد الصغری (14).
- العقائد الكبری (14).
- رسالة القلب (14).
- فتح الرؤف فی معاني الحروف (14).
- فتح الجواد في معاني الجهاد (14).
- منظومه معاني الحروف (14).
- دیوانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ كه شیعره‌كانى شاعیری له‌خۆ گرتووه(15).
- پەراوێزنووسی له‌سه‌ر ته‌فسیری به‌یزاوى كه به ده‌رس و به زمانى كوردى به فه‌قێیانى وتووەته‌وه و له‌گه‌ڵ وتنه‌وه‌دا په‌راوێزى بۆ نوسیووه.
- ده‌ستخه‌تى پزیشكى گیاده‌رمانى كه تایبه‌ته به چاره‌سه‌رى نه‌خوش به گژ و گیا.
4،2 قوتابی و فه‌قێكانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ
كاك ئه‌حمه‌د له پاڵ شێخایه‌تى قادریدا، هه‌میشه سه‌رقاڵى وانه وتنه‌وه‌ى ناو حوجره و بانگه‌وازى خه‌ڵك و نووسین و خزمه‌تكردنى فه‌قێیان بووه، به‌ڵام به داخه‌وه وه‌ك پێویست ناوى هه‌موو فه‌قێكانى تۆمار نه‌كراوه، هه‌ندێكیان نه‌بێت لێره و له‌وێ ناویان هاتووه، ئه‌وانیش:
- شێخ حه‌سه‌نى قه‌ره‌چێوار یه‌كێكه له‌و كه‌سانه‌ى كه له خزمه‌تى كاك ئه‌حمه‌د-دا فه‌قێ بووه و له زانستى شه‌رعى و شوێنكه‌وتنى ڕێ و ڕچه‌ى قادریش به‌هره‌ى وه‌رگرتووه(12).
- شێخ سه‌عیدى كوڕى شێخ محەممەده بچكۆڵه كوڕى كاك ئه‌حمه‌دى شیخ(16).
5،2 تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ
هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى ته‌مه‌نى منداڵییه‌وه، كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى خاوه‌نى كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندى بووه، كه بوونه‌ته هۆكار بۆ بوون به ڕێبه‌ر و پێشه‌واى موسڵمانان به شێوه‌یه‌كى لێهاتووانه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى له ژینگه‌یه‌كى ته‌واو و گونجاودا په‌روه‌رده بووه، خاوه‌نى باوانێكى دیار و ناسراو بووه له ڕووى زانستى و ڕۆشنبیرییه‌وه، هه‌روه‌ها سه‌دان ده‌ستخه‌تى دانراوه‌كانى باوانى له‌به‌رده‌ستدا بووه.
كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى به یه‌كێك له جه‌مسه‌ره گه‌وره و باڵاكانى سۆفیگه‌ری داده‌نرێت، كه به زانستى ئایینى و خاكه‌ڕایی و خوداپه‌رستى ناسراوه، كه‌م كه‌س گه‌یشتووەته پله‌ى كاك ئه‌حمه‌د، ناو و ناوبانگى تا هیندستان ڕۆیشتووه، پێشه‌وایه‌كى كاریگه‌ر و خزمه‌تكارێكى زۆر باشی مرۆڤایه‌تى و هه‌ژاران بوو، له ناو خه‌ڵكیدا هێنده خۆشه‌ویست بوو كه له یادمه له ڕۆژى مردنى له شارى سلێمانى هه‌موان له شیندا بوون(7).
له هه‌رسێ زمانى كوردى، عه‌ره‌بی و فارسیدا شاره‌زا بووه و جگه له وانه وتنه‌وه، به‌زمانى فارسی و عه‌ره‌بی په‌یام و په‌رتووكى له بواره‌كانى ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى قورئانى پڕ به‌خشش (ته‌فسیر)، فه‌رمووده و فیقهى ئیسلامیدا نووسیوه(2) و له‌م سێ بواره‌دا به‌هره‌یه‌كى زۆرى هه‌بووه(7).
پیاوچاكییەكه‌ى وه‌ها بوو كه دڵه‌كانى به‌لاى خۆیدا ڕاده‌كێشا، هه‌میشه هاوه‌ڵى هه‌ژاران بووه، له‌به‌ر بڵاوبوونه‌وه‌ى ناو و نازناوى كاك ئه‌حمه‌د به جیهاندا، سوڵتان عه‌بدولحه‌میدى عوسمانى داواى بینینى ده‌كات، به‌ڵام كاك ئه‌حمه‌د بۆی ناگونجێت بچێته لاى بۆ ئیسته‌نبوڵ و كه‌سێكى تر له جیاتى خۆى ده‌نێرێت به‌ناوى (سه‌ید محەممەدى موفتى)(8).
6،2 مردنى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ
له‌ته‌مه‌نى 98 ساڵیدا، له ساڵى 1305ك / 1888-1887ز له شارى سلێمانى كۆچی دوایى كردووه و له مزگه‌وتى گه‌وره به‌خاك سپێردراوه(7). ڕۆژى مردنى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ وه‌كو ڕۆژێكى پڕ له ئازار و به‌ڵا و ناڕه‌حه‌تى داده‌نرا، كه هه‌موو خه‌ڵكى سلێمانى گرتبووەوه(8).
3. هه‌وڵه چاكسازییه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ
1،3 هه‌وڵه‌چاكسازییه‌كان له ڕه‌فتارى شوێنكه‌وتوانى ڕێ و ڕچه‌ى قادریدا
ڕێ و ڕچه‌ى قادرى وه‌ك یه‌كێك له ڕێبازه ناسراو و باوه‌كانى سۆفیگه‌ری، ده‌درێته‌پاڵ (شێخ عه‌بدولقادرى كوڕى ئه‌بی ساڵحى گه‌یلانى) كه ساڵى 470ك، یان 471ك له دایك بووه، كه له ته‌مه‌نى 18 ساڵییه‌وه هاته به‌غدا و له‌وێ نیشته‌جێ بوو، لاى ده‌یان زانا خوێندى و مۆڵه‌تى وه‌رگرت، پاشان رێنمایی خه‌ڵكى كرد و وانه‌ى وته‌وه و هه‌زاران كه‌سی پێگه‌یاند، ڕێ و ڕچه‌كه‌ى هه‌ر به زوویى له‌ناو كورددا بڵابووه‌وه، به‌ڵام له سه‌رده‌مى شێخ ئیسماعیلی ولیانى به‌رزنجیدا، زۆرترین شوێنكه‌وته‌ى قادرى هه‌بوون له باشوورى كوردستان(17). كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجیش وه‌ك چۆن مۆڵه‌تى مه‌لایه‌تى له باوكى وه‌رده‌گرێت و ده‌بێته مه‌لاباش، به‌هه‌مان شێوه مۆڵه‌تى پێشه‌وایه‌تى و رێنوێنى ڕێ و ڕچه‌ى قادریش له باوكى وه‌رده‌گرێت و ده‌بێته پێشه‌وا و یه‌كێك له جه‌مسه‌ره گه‌وره و باڵاكانى سۆفیایه‌تى(3).
كاك ئه‌حمه‌دى شێخ له شوێنكه‌وتوانى رێ و ڕچه‌ى قادریدا زۆرتر گرنگی داوه به چۆنایه‌تى، نه‌ك چه‌ندایه‌تى، تا كه‌سێكى به‌ته‌واوى به‌دڵ نه‌بوایه نه‌یده‌كرده موریدى خۆی، له بیرى ئه‌وه‌دا نه‌بوو كه زۆرترین شوێنكه‌وتووى هه‌بێت، ئه‌مه‌ش وایكردبوو كه شوێنكه‌وتووه‌كانى له بارى خوداپه‌رستى و له‌خوداترسیدا له هه‌موو شوێنێك زمانپاراو و ده‌مڕاستى خه‌ڵك بوون. هه‌میشه كاك ئه‌حمه‌د له زمان لوس و زیاده‌ڕۆییكه‌ران له به‌رزكردنه‌وه‌ى پله و پایه‌یدا زۆر بێزار و نیگه‌ران بووه، هه‌میشه له دژى ئه‌م ڕه‌فتارانه كارى كردووه ئه‌گه‌ر له زیانى خۆشی بووبێت. بۆ وێنه كاتێك یه‌كێك له ده‌روێشه‌كان جوتێك پێڵاو ده‌دزێ، كاك ئه‌حمه‌د داواى لێده‌كات كه پێڵاوه‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى، به‌ڵام ده‌روێشه‌كه به‌رپه‌رچی شێخ ده‌داته‌وه و وه‌ها ده‌رده‌خات كه پێڵاوى نه‌دزیوه، بۆ سه‌لماندنى بێتاوانى خۆى فێڵ به‌كار ده‌هێنێت، به‌ڵام كاك ئه‌حمه‌دى شێخ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى گومانى له دزییه‌كه‌ى نه‌بوو، سوێندى نه‌دا، ده‌روێشه‌كه‌ش بۆ په‌رده‌پۆشكردنى كاره‌كه‌ى بێباكانه به خوا و پێغه‌مبه‌ر سوێندى ده‌خوارد، كه ئه‌و دزى نه‌كردووه، كاك ئه‌حمه‌د به هێماكردن بۆ سه‌رى خۆى ده‌روێشه‌كه ناچار ده‌كات كه سوێند به‌سه‌رى بخوات، ده‌روێشه‌كه‌ش ده‌ڵێ: سوێندێكى به‌م شێوه‌یه به ڕه‌وا نابینم، كاك ئه‌حمه‌دیش ده‌ڵێ: مه‌گه‌ر به بیروباوه‌ڕى تۆ سه‌رى من له هه‌موو پیرۆزییه‌كان پیرۆزتره، كه سوێندیان پێده‌خۆیت؟ وه‌ره پێشه‌وه و تفێ بكه له سه‌رم، هه‌رچه‌نده ده‌روێشه‌كه هه‌وڵده‌دات كه كاك ئه‌حمه‌د له داواكه‌ى په‌شیمان بكاته‌وه، سه‌ركه‌وتوو نابێ، ناچار داواكه‌ى به‌جێدێنێ و دواى ئه‌وه‌ش پێڵاوه‌كان ده‌گێڕێته‌وه بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى(8).
گه‌وره‌ترین چاكسازى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ ڕێگریكردنى بوو له له‌ڕێ ده‌رچوونى ڕێ و ڕچه‌ى قادرى كه سه‌ره‌تا له شارى هه‌ولێره‌وه ده‌ستى پێ كردووه، هه‌ندێک له شێخ و پێشه‌وایانى قادرى فه‌رمانیان كردووه به خواردنى ئاگر و به‌رد و تیغیان له خۆیان داوه و هه‌ندێک كاریان بره‌و پێداوه كه له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانى قادریدا نه‌یه‌ته‌وه، هه‌ربۆیه كاك ئه‌حمه‌د نامه‌یه‌ك ده‌نێرێت بۆ حاجى شێخ عومه‌ر ئه‌فه‌ندى كوڕى مه‌لا ئه‌بوبه‌كره، ناسراوه به مه‌لا گچكه‌ى هه‌ولێر، موفتى شار و مه‌رجه‌عى فه‌توا بووه، پێویستى ده‌كات كه ڕێگرى بكات له‌و خراپانه، جا به‌هۆى نه‌هیكردنه‌وه بێ به ئامۆژگارى و ڕێنمایی، یان له ڕێی قه‌ده‌غه‌كردنه‌وه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌زۆریش بێت(15)، ئه‌مه‌ش له ڕوودا وه‌ستانى ئه‌و ناجۆرى و نادروستیانه بوو كه ده‌یویست قادرى له قورئان و سوننەت دوور بخاته‌وه و كاك ئه‌حمه‌دیش وه‌ك زانایه‌كى ئه‌هلى سوننه به‌مه نیگه‌ران بوو، تا ڕاده‌یه‌كیش توانى سه‌ركه‌وتوو بێت، به‌ڵام به 50 ساڵێك دواى مردنى كاك ئه‌حمه‌د، ڕێ و ڕچە‌ى قادرى تێكه‌ڵكرایه‌وه به كرده‌وه‌ى پێچه‌وانه‌ى ئیسلام.
هیچ كاتێك كاك ئه‌حمه‌د نه‌یویستووه به مه‌لاباش ناو ببرێت، وه‌ك چۆن شێخێكى ساده و ساكارى خاكه‌ڕای قادریش بووه، هیچ كات هه‌واى خۆبینى و خۆبه‌گه‌وره‌زانینى نه‌بووه، دژى هه‌موو كارێكى پێچه‌وانه‌ى قورئان و سوننەت بووه و له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و كارانه‌ى پێچه‌وانى ئیسلامه بێده‌نگ نه‌بووه، بۆ نموونه جارێك دوو كه‌س دێنه لاى بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ك نێوه‌ندگیرێك ڕێكیانبخات، یه‌كێكیان ده‌ستى خۆى پێشده‌خات و سوێند ده‌خوات، ئیدى ده‌ڕۆن، به‌ڵام به‌ده‌م بۆڵه و ورده گفتوگۆوه ده‌ڕۆن، كاتێک ده‌گه‌نه قاپییه‌كه، خاوه‌ن ماف به‌ده‌نگى به‌رز به سوێند خۆر ده‌ڵێت: ده بڵێ به‌سه‌رى كاك ئه‌حمه‌د، ئه‌و هه‌قه‌م لا نییه، كابراش ده‌ڵێت: ناڵێم. كاك ئه‌حمه‌دیش گوێی لێ ده‌بێت و ڕوویان تێده‌كات و ده‌فه‌رموێ: سوێندى درۆ به قورئان ده‌خۆیت، كه‌چی به‌سه‌رى من سوێنده‌كه ناخۆیت، سه‌رى من له قورئان گه‌وره‌تره له لات؟ سا به‌خوا ده‌بێت بگه‌ڕێیته‌وه و سێ تف له سه‌رى من بكه‌یت. سه‌رى ڕووت ده‌كات و زۆر له كابرا ده‌كات تا سێ تف له سه‌رى دەکات، جا ده‌فه‌رموێ: ده‌بڕۆ كه‌ره گه‌وره جا مافه‌كه‌شی بده‌ره‌وه(12).
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى هه‌میشه له‌گه‌ڵ ده‌روێشه‌كانى قادریدا له گفتوگۆدا بووه، هه‌وڵى داوه هه‌ڵسوكه‌وتیان لێبورده‌یى و ڕێز و خاكه‌ڕایی پێوه دیار بێت و شت نه‌گرنه دڵ، به‌ڵام ئه‌و ناكۆکییه له مێژینه‌یه‌ى له نێوان شوێنكه‌وتوانى قادرى و نه‌قشبه‌ندیدا هه‌بووه، بووه هۆكارێك كه ڕێگه‌چاره و چاكسازییه‌كى دیكه‌ش په‌یڕه‌و بكات، ده‌ستپێشخه‌ر بێت له هه‌وڵێكى چاكسازیدا، ئه‌ویش وه‌رگرتنى ڕێ و ڕچه‌ى نه‌قشبه‌ندیش بوو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى خۆى شێخێكى قادرى بوو، به‌هه‌مان شێوه شێخى نه‌قشبه‌ندیش ڕێ و ڕچە‌ى قادرى له كاك ئه‌حمه‌د وه‌رده‌گرت، به‌جۆرێك كه شێخ عومه‌رى بیاره له ئیمزاى خۆیدا ده‌ینووسی (القادرى النقشبندى)، كاك ئه‌حمه‌دیش ده‌ینووسی (الداعی الحزین احمد النودهى النقشی و القادرى)، وه‌ك ده‌بینین شێخ عومه‌رى بیاره كه پێشه‌واى نه‌قشبه‌ندییه‌كانه، وشه‌ى قادری پێش ده‌خات و كاك ئه‌حمه‌دیش كه پێشه‌واى قادرییه‌كانه وشه‌ى نه‌قشی پێشده‌خات، ئه‌مه‌ش بوو به هۆكارى تێكه‌ڵبوون و دروستبوونى خۆشه‌ویستى زۆر له نێوان شوێنكه‌وتوانى هه‌ردوو ڕێ و ڕچە‌كه‌دا(18).
2،3 هه‌وڵه چاكسازییه‌كان له گرنگیدان به حوجره و شوێن قورئان و سوننەت كه‌وتن
كاك ئه‌حمه‌دى شێخى به‌رزنجى هه‌ر له‌ته‌مه‌نى 10 ساڵییه‌وه پابه‌ندى قورئان و سوننەت بووه و هه‌موو سوننەته‌كانى جێبه‌جێ كردووه(12)، چونكه شێخێكى پێگه‌یشتووى ناو حوجره بووه و مه‌لاباش بووه. شیوا له‌م باره‌یه‌وه ده‌نووسێت: (كاك ئه‌حمه‌دى شێخ له عاریفانى پایه‌به‌رز و ئه‌ولیاى به‌ناوبانگه، كه له به‌ڕێوه‌بردنى داب و ده‌ستوورى پێغه‌مبه‌رى مه‌زندا (علیه السلام) هێنده تێكۆشه‌ر و پێداگر بووه، ته‌نانه‌ت تاقه سوننەتێكیشی له‌بیر نه‌كردووه، ڕۆژان به‌ڕۆژوو، شه‌وان شه‌ونوێژ خوێن)(13).
بیرۆكه‌ى چاكسازى له زمانى وانه‌وتنه‌وه‌ى حوجره و مه‌دره‌سه ئایینییه‌كان لاى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ دهگهڕێتهوه بۆ سه‌رده‌مى منداڵى و خوێندنى (ئه‌حمه‌دى) لاى شێخ مارفی باوكى، چونكه شێخ مارف هه‌وڵیدا له‌گه‌ڵ فێربوونى زمانى عه‌ره‌بی، زمانى كوردیش له‌بیر نه‌كرێت، هه‌ربۆیه كاك ئه‌حمه‌دى شێخ له‌و كاته‌وه‌ى بووه جێنشینى باوكى، به‌رنامه‌كه‌ى باوكى په‌ره‌پێدا و وتنه‌وه‌ى وانه‌كانى كرد به زمانى كوردى و خۆشی به زمانى كوردیی تێكه‌ڵ له كوردى ناوه‌ڕاست و گۆران، شیعرى نووسی و هانى فه‌قێكانیشی دا بۆ ئه‌وه‌ى گرنگى به زمانى كوردى بده‌ن، ئه‌مه‌ش گرنگترین چاكسازى كاك ئه‌حمه‌د بوو له شێوازى وانه‌وتنه‌وه‌ى حوجره و مه‌دره‌سه‌كاندا، هه‌ربۆیه خه‌ڵكانێك ده‌ستخۆشییان لێكرد و پاڵپشتى بوون، خه‌ڵكانێكیش له دژى وه‌ستانه‌وه و زمانى كوردییان به شایسته‌ى وتنه‌وه‌ى زانسته شه‌رعییه‌كان و نووسین پێى نه‌زانى، یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ى دژى وانه‌وتنه‌وه بوون به زمانى كوردى، كه پێده‌چێت له كۆییان بێت، ئه‌م شیعره بۆ كاك ئه‌حمه‌د ده‌نێرێ:
كه‌س نه‌ماوه به غه‌یری كاك ئه‌حمه‌د
شێخى مه‌عرووف و عالمى ئه‌رشه‌د.
چاكه ئێستا ده‌كات له بۆ كــوردان
ته‌رجه‌مه‌ى شه‌رع و ئایه‌تى قورئان.
واقیـعــه‌ن خــزمــه‌تــى لــه‌بۆ خــوایـه
چ ده‌بوو ئه‌گـــه‌ر بــه كوردى نه‌بایه ؟
كاك ئه‌حمه‌د وه‌ڵامى ئه‌م شیعر و كه‌سه ناداته‌وه و وازى لێدێنێ، به‌ڵام گه‌وره شاعیری كورد حاجى قادرى كۆیی به‌م شیعره وه‌ڵامى ده‌داته‌وه:
هــه‌ر كه واى وت وه‌ها موكه‌ده‌ر بووم
وام زانــى كــــه‌وا لـــه دیـــن ده‌رچـــووم.
وتم ئێستاكــه‌ش له‌ســه‌ر كه‌رى مــاوى
چـــاك بـــوو مستــم نــه‌دا له نێو چاوى.
كاتێك حاجى مه‌لا ڕه‌سوڵى دیلێژه داوا ده‌كات كاك ئه‌حمه‌د مۆڵه‌تى بدات تا بچێته جیهاد، كاك ئه‌حمه‌د به‌رپه‌رچی ده‌داته‌وه ده‌فه‌رموێت : (من بۆیه ڕازى نابم، چونكه من عیلمه‌كه‌ى ئه‌وم بۆ سه‌د هه‌زار كه‌س ده‌وێت)(12). مه‌به‌ستى شێخ له‌وه‌یه كه ده‌بێت زانایان بمێننه‌وه و خزمه‌تى موسڵمانان بكه‌ن و فێریان بكه‌ن، ئه‌مه‌ش وه‌ك جیهاد وایه.
یه‌كێك له گرنگترین هه‌وڵه چاكسازییه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ، كردنه‌وه‌ى به‌شی تایبه‌ت بوو به نابینایان له مزگه‌وتى گه‌وره، بۆ ئه‌وه‌ى قورئان و زانستى ڕاست خوێندنه‌وه‌ى قورئانى تێدابخوێنن و قورئانیش له‌به‌ربكه‌ن، به‌مه‌ش نابیناكان نابنه ئه‌رك به‌سه‌ر كه‌سه‌وه و خۆیان خۆیان ده‌ژێنن، خۆشی بووه موده‌ڕیسیان و وانه‌ى پێوتن، پاشان مامۆستایه‌كى بۆ دابینكردن به‌ناوى شێخ محەممەدى حیجازی، كه هه‌موو قورئانیان ته‌واو ده‌كرد به (حافز قورئان) ده‌ناسران، ئیدى كاك ئه‌حمه‌د دایده‌مه‌زراندن له ناوشارى سلێمانى و له‌ده‌ره‌وه‌ى شاریش، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى ده‌بوونه قورئان خوێنى بۆنه‌كان(19)، (18).
3،3 چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تى
كاك ئه‌حمه‌دى شێخ له بوارى چاكسازى كۆمه‌ڵایه‌تیدا كاریگه‌رییه‌كى گه‌وره‌ى هه‌بووه، به‌تایبه‌تى له ئاشته‌وایی نێوان تاكه‌كاندا، یاخود بنه‌ماڵه و هۆزه‌كاندا، به‌جۆرێك هه‌میشه چاكه‌خوازى نێوان مرۆڤه‌كانى له پێش هه‌موو شتێكه‌وه داناوه، (شیوا) له‌م باره‌یه‌وه ده‌نووسێت: (باسی چاكه‌ى كاك ئه‌حمه‌د زۆره، له سه‌رووى هه‌موویانه‌وه مرۆڤدۆستى و خۆته‌رخانكردنى بۆ خزمه‌ت به خه‌ڵكه، ئه‌گه‌ر ناحه‌قی لێكراوێك هاناى بۆ ببردایه تا ئه‌و ڕاده‌ستى چووه، پشتى گرتووه و دادى سه‌ندووه)(13). مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمى موده‌ڕیس ده‌نووسێت: (یه‌كێك له كاره‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ ئاشتكردنه‌وه‌ى ناكۆكه‌كان و چاره‌سه‌ركردنى گیروگرفته‌كانى ناو خه‌ڵكى وڵات بوو، چ له سه‌ییده‌كانى به‌رزنجه و جگه له‌وان، گرفتى كه‌سی و نێوان ژن و مێردیش)(19). ده‌گێڕنه‌وه له كاتى مردنى تاقانه كوڕه‌كه‌ى كه ناوى (شێخ محەممەده بچكۆڵه)یه، پیاوێك ده‌چرپێنێت به گوێیدا و ده‌ڵێت: ژنه‌كه‌م تۆراوه و سوێندى خواردووه تا كاك ئه‌حمه‌د نه‌یه‌ت تكام لێ بكات نایه‌مه‌وه، كاك ئه‌حمه‌دیش تێكچوونى ئه‌و خێزانه و سه‌ر لێشێواندنى منداڵه‌كانیان له‌به‌رچاو ده‌گرێت، هه‌ربۆیه ته‌رمى كوڕه‌كه‌ى جێده‌هێڵێت و ده‌ڕوات تكا له ژنه‌كه ده‌كات و ژنه‌كه‌ش ده‌ڕواته‌وه، ئه‌وكات ئه‌حمه‌د دێته‌وه به‌لاى ته‌رمى كوڕه‌كه‌یه‌وه(12). به‌م ڕوداوه‌ش كاك ئه‌حمه‌د پێمان ده‌ڵێت، كه هه‌میشه زیندووه‌كان له پێش مردووه‌كانه‌وه‌ن تا چاكه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ین، چونكه سوودێكى بۆیان هه‌یه، هه‌روه‌ها چاكه‌كردن له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێك له پێشتره له چاكه‌كردن له‌گه‌ڵ یه‌ك كه‌س. گرنگى دان به په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له كاره هه‌ره له پێشینه‌كانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ بووه.
كاتێك مه‌لاكان و حوجره‌ى بێتووش تووشی گێچه‌ڵ و كێشه ده‌بێته‌وه، له لایه‌ن ئاغاكانى ئالانه‌وه كه ده‌یانه‌وێ باج و سه‌رانه له مه‌لاكانى بێتووش وه‌ربگرن و ته‌نگیان پێهه‌ڵده‌چنن، كاك ئه‌حمه‌دى شێخ به‌رگرییان لێده‌كات و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش نامه‌یه‌ك ئاڕاسته‌ى سه‌یفه‌دین خان ده‌كات و ده‌نووسێت: (مامۆستایانى بێتووش له كۆنه‌وه خاوه‌نى زانست و خوداناسی و پیاوچاكى بوون، په‌یوه‌ندیشیان به خانه‌واده‌ى كاك ئه‌حمه‌ده‌وه هه‌یه، چاودێرى ئه‌هلى زانستیش كارێكى پێویسته. چونكه ئه‌وان كۆڵه‌كه‌ى دینن. سوپاس بۆ خوا ئێوه خاوه‌ن توانا و ده‌سته‌ڵاتن و ده‌بێت ئه‌و سته‌مه‌یان له‌سه‌ر هه‌ڵبگرن كه ئاغاكانى ئالان ده‌یانه‌وێت باج و سه‌رانه له مه‌لاكانى بێتووش وه‌ربگرن و ته‌نگیان پێهه‌ڵچنیون، ئه‌گه‌ر ئه‌وه نه‌كرێت، به گوێره‌ى ئه‌وه‌ى ئێوه به‌رپرسن له كار و بارى خه‌ڵكى، لاى خودا به‌رپرس ده‌بن، جا هاوار سه‌د هاوار، به‌فریاى خۆشتان و ئه‌وانیش بكه‌ون و ئه‌م سته‌مه گه‌وره‌یه‌یان له‌سه‌ر لابه‌رن، ئه‌مه‌ش خێرێك و كارێكى گه‌وره‌یه و مایه‌ى سوپاس و دوعاى خێری منیشه(18).
4. ئه‌نجام
- كاك ئه‌حمه‌دى شێخ چاكسازێكى كۆمه‌ڵایه‌تى و ئایینى بووه، كه به هۆى لێهاتووى و لێبورده‌ییه‌وه سه‌ركه‌وتوو بووه به‌سه‌ر هه‌موو ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌كاندا.
- كاك ئه‌حمه‌د گۆڕانى بنه‌ڕه‌تى كردووه له خوێندنى حوجره‌دا، وه‌ك به‌كارهێنان و بره‌ودان به زمانى كوردى بۆ وانه وتنه‌وه به فه‌قێیان، له خۆشییه‌وه ده‌ستى پێ كردووه وه‌ك مه‌لاباشێكى كورد، به زمانى كوردى ته‌فسیری قورئانى كردووه و ده‌رسی وتووەته‌وه.
- كردنه‌وه‌ى حوجره و به‌شی تایبه‌ت به نابینایان تا قورئانى پڕبه‌خشش له‌به‌ر بكه‌ن و به‌هۆیه‌وه بژێوى ژیان دابین بكه‌ن و پێویستیان به هاوكارى كه‌س نه‌بێت.
- له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كاك ئه‌حمه‌د شێخێكى ناودارى ڕێ و ڕچه‌ى قادرى بووه، به‌ڵام به نوێكه‌ره‌وه‌ى قادرى داده‌نرێت، كه هه‌وڵى داوه له ڕێگه‌ى ته‌ریقه‌ت گۆڕینه‌وه‌وه له‌گه‌ڵ شێخانى نه‌قشبه‌ندى چاره‌سه‌رى ناكۆكى نێوان هه‌ردوو ته‌ریقه‌ته‌كه بكات.
- كاك ئه‌حمه‌د گرنگییه‌كى ئێجگار زۆرى داوه به زانایانى ئایینى پیرۆزى ئیسلام و ته‌واو ڕێزى لێناون و هاوكاریان بووه.
5. سه‌رچاوه‌كان
- ستار شدهان شیاع. الاصلاحات السیاسیة و الاقتصادیة فی العراق بعد عام 2003 و افاقها المستقبلیة. بغداد : جامعه نهرین، 2015.
- عبدالقادر محمد البرزنجى. سادات البرزنجه. كه‌ركووك : چاپخانه‌ى ته‌ره‌قی، 1956ز.
- محەممەد ساڵح ئیبراهیمى شه‌پۆل. زانایانى كورد. تاران : چاپه‌مه‌نى سه‌قز محەممەدى، 1379هـ .
- جه‌مال بابان، ئاسۆ بابان و ئومێد خالید. سلێمانى شاره گه‌شاوه‌كه‌م. هه‌ولێر : ده‌زگاى چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ى ئاراس، 2012ز.
- محمد الخال. الشیخ معروف النودهى البرزنجى. بغداد : دار مطبعه التمدن، 1961ز.
- ئیحسان ڕه‌شاد موفتى. نامه‌كان. هه‌ولێر : چاپخانه‌ى شه‌هاب، 2023ز.
- محەممەد ئه‌مین زه‌كى به‌گ. تاریخى سلێمانى وه وڵاتى. سلێمانى : له بڵاوكراوه‌كانى بنكه‌ى ژین، 2005ز.
- محەممەد ڕه‌ئوف ته‌وه‌كه‌ڵى و وه‌رگێڕانى یوسف زاهیر هه‌ورامى. مێژووى ته‌سه‌وف له كوردستان. هه‌ولێر : ده‌زگاى چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ى ڕۆژهه‌ڵات، 2015ز.
- عه‌للامه مامۆستا مه‌لا عه‌بدوڵڵا ئه‌حمه‌دییان. خه‌زێنه. سنه : انتشارات كردستان، 1396هـ.
- عبدالكریم محمد المدرس. علماۆنا فی خدمه العلم و الدین. بغداد : دار الحریه، 1983ز.
- سیروان سه‌رگه‌ڵوویی. ژیاننامه‌ى پیاوچاكانى ساداتى به‌رزنجه. كه‌ركووك : كارۆ، 2014.
- مه‌لا مسته‌فاى حاجى مه‌لا ڕه‌سوڵى دێلێژه. ساداتى به‌رزنجه. سلێمانى : كۆمپانیاى مه‌حوى، 2015.
- بابه شێخ مه‌ردۆخى ڕۆحانى شیوا و وه‌رگێڕانى ماجد مه‌ردۆخ ڕۆحانى. مێژووى ناودارانى كورد. هه‌ولێر : ئه‌كادیمیاى كوردى، 2001ز.
- مه‌لا تاهیر مه‌لا عه‌بدوڵڵا به‌حركه‌یی. مێژووى زانایانى كورد. هه‌ولێر : كۆڕبه‌ندى هزرى ئیسلامى، 2010ز.
- هێمن مه‌لا كه‌ریم به‌رزنجى و عومه‌ر مه‌لا كه‌ریم به‌رزنجى. دیوانى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ. سلێمانى : خانه‌ى چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ى چوار چرا، 2021ز.
- وه‌رگێڕانى مه‌لا عه‌بدولكه‌ریم موده‌ڕیس. مه‌كتووباتى كاك ئه‌حمه‌دى شێخ. هه‌ولێر : ده‌زگاى چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ى ئاراس، 2008ز.
- سه‌باح قه‌نبه‌ریی كه‌ڵاشی. ڕێبازى قادرى سه‌رهه‌ڵدان و كاریگه‌رییه سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانى. سلێمانى : ماڵى سوهره‌وه‌ردى و غه‌زه‌لنووس، 2016ز.
- ئاوات ئه‌بوبه‌كر ئه‌حمه‌د. گه‌وره بانگخوازى كورد كاك ئه‌حمه‌دى شێخ. سلێمانى : نووسه‌ر، 2008ز.
- مامۆستا مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمى موده‌ڕیس. بنه‌ماڵه‌ى زانیاران. تهران : انا، 1389هـ.
[1] زانیارییه سه‌ره‌تایى و بنچینه‌ییه‌كانى بوارى فێربوونى پیته‌كان، لێكدانى پیته‌كان بۆ پێكهاتنى وشه‌كان و خوێندنه‌وه‌ى وشه‌كان له‌گه‌ڵ ڕاهێنانه‌كان له خۆده‌گرێت. هه‌موو ئه‌مانه له چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌كدا كۆده‌كرێته‌وه. وه‌ك دانراوێكى سه‌ره‌تایی به منداڵان ده‌وترێت تا به شێوه‌یه‌كى بنچینه‌یی و سه‌ره‌تایی فێری خوێندن ببێت.
[2] فه‌قێكان فێری قورئان ده‌كران و له‌به‌ریان ده‌كرد به شێوه‌ى حونجه، له سوڕه‌تى فاتیحه‌وه ده‌ستیان پێده‌كرد پاشان ده‌چوونه سه‌ر حوزئی عه‌مه، لانیكه‌م ئه‌م سوڕه‌ت و جوزئه‌یان به حونجه ده‌خوێند، زۆر جار جوزئی ته‌باره‌ك و قه‌د سه‌می ئه‌ڵڵاشیان هه‌ر به حونجه ده‌خوێند. بۆ نموونه ته‌نها بسم الله وه‌رده‌گرین بۆ ئاشناكردنى ئه‌م نه‌وه نوێیه، به‌م جۆره ده‌خوێنرا:
بسم الله : بێ ژێر بی ، سین زه‌ن س، بیس، میم ژێر مى ، بیسمى، لا مه‌لفه لا، بیسمیلا، هێ ژێر هى بیسمیلاهى.
[3] خستنه ته‌نیشت یه‌كترى پیته‌كانى زمانى عەرەبی یه بۆ چۆنێتى خوێندنه‌وه‌ى وشه‌كان.
[4] به لۆغه‌تنامه‌ى ئه‌حمه‌دیش ناسراوه و له نووسینى مامۆستا مه‌لا شێخ مارفی نۆدێى به‌رزنجى-یه كه تایبه‌ت به حاجى مه‌لا كاك ئه‌حمه‌دى شێخى كوڕى نووسیویه‌تى. بۆ فێربوونى زمانى عەرەبی فره به‌كه‌ڵكه، چونكه واتاى وشه‌كانى زمانى عەرەبی تێدایه به شێوه‌ى شیعر كه ئاسانه و منداڵان بێ گرفت بۆیان له‌به‌ر ده‌كرێت، له 365به‌یت هۆنراوه پێكهاتووه، ئه‌مه‌ش نموونه‌یه‌كه له ئه‌حمه‌دى:
راس سه‌ره، عین چاوه
به‌ده‌ن قالیب، اسم ناوه.
[5] ئه‌و كه‌سه‌ى یه‌كه‌م جار ده‌چێته حوجره پێى ده‌ڵێن (قوتابی)، ئه‌مه یه‌كه‌م قۆناغى خوێندنى حوجره‌یه، پاشان قۆناغى دووه‌مى حوجره دێت كه پێى ده‌ڵێن (سوخته)، قۆناغى سێهه‌مى فه‌قێیه‌تیش پێى ده‌ڵێن (موسته‌عید) و ئیدى لێره‌وه ئاماده ده‌بێت بۆ مه‌لایه‌تى، پاشان دوا ماده‌كان ده‌خوێنێت و ده‌بێته مه‌لا.
[6] زیاتر ئه‌و په‌رتووكانه ده‌خوێنرا كه تایبه‌ته به بیر و باوه‌ڕى ئه‌شعه‌رییه‌كان، جا به شێوه‌ى شیعر بێت، یان په‌خشان. هه‌موو ئه‌وانه‌ى له‌گه‌ڵ ئایینزاى شافیعیشدا یه‌كده‌گرێته‌وه. چونكه زۆرینه‌ى مه‌لاكانى ناوچه‌كه به مه‌زهه‌ب شافیعى بوون و به بیر و باوه‌ڕیش ئه‌شعه‌رى.
[7] گوڵستان و بوستان له دانراوه‌كانى به‌ناوبانگترین نووسه‌ر و شاعیری ئێرانى (سه‌عدى شیرازی)یه، كه به مامۆستا و پاشاى قسه و شێخى ئه‌جه‌ل و ئوستاد ناوى هاتووه و ناسراوه، ناوى ته‌واوى ئه‌بوو محەممەد موشریفه‌دین موسڵیح كوڕى عه‌بدوڵڵا كوڕى موشریفه، ساڵى له‌دایكبوونى ڕوون نییه، به‌ڵام به ئه‌گه‌رى زۆره‌وه له نێوان ساڵانى 600 بۆ 615ك له شیراز له دایك بووه، ئه‌گه‌رچی هه‌ندێك پێیان وایه له ساڵى 585ك له دایك بووه، سه‌عدى له گه‌نجىدا ده‌چێته بەغدا و له قوتابخانه‌ى نیزامییه و له‌وێ ته‌فسیر و فیقهـ و ئه‌ده‌ب ده‌خوێنێت و پێى ئاشنا ده‌بێت. دوای ئه‌وه ده‌چێته حه‌به‌شه و حیجاز و شام و مه‌غریب، پاشان دهگهڕێتهوه بۆ شیراز. له ساڵى 655ك بوستان ده‌نووسێت كه به سه‌عدى نامه‌ش ناوده‌برێت، ساڵى دواتریش واته 656ك گوڵستان ده‌نووسێت. بوستان یه‌كه‌م به‌رهه‌مى سه‌عدى-یه كه شیعره‌كانى له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕه‌وشت و په‌روه‌رده و سیاسه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌یه و قاڵبی شیعره‌كه‌ش مه‌سنه‌وى-یه. به‌ڵام له گوڵستاندا جه‌ختى له باسی ژیانى خه‌ڵكى كردووەته‌وه، دۆخى كۆمه‌ڵایه‌تى و ڕۆشنبیری خه‌ڵكى به جوانترین شێوه باس كردووه، به‌ڵام له ڕووى زمانه‌وه به زمانێكى ساده و گشتى نوسراوه و وشه‌ى ئاڵۆز و ناڕوونى تێدا به‌كارنه‌هاتووه.
[8] مه‌لا محەممەدى عه‌لیاوه‌ى ڕاى وایه ( سوخته، سۆتاو، له‌ناو كار و عه‌زیه‌ت)دایه ، به‌ڵام مامۆستا محەممەدى مه‌لا كه‌ریمى موده‌ڕیس پێى وایه (فه‌قێ سوخته‌ى پله سه‌ره‌تاییه). هه‌ندێ كه‌سیش ده‌یگێڕنه‌وه بۆ چیرۆكێك كه به‌م جۆره‌یه: (له بنه‌ڕه‌تدا سوخته دهگهڕێتهوه بۆ زمانى فارسی و له پدر سوخته واته باوك سوتاوه‌وه هاتووه، ئه‌مه‌ش دهگهڕێتهوه بۆ دامه‌زراندنى ئیمپراتۆرى سه‌فه‌وی له ئێران، كه شیعه‌بوون و هه‌وڵیان ده‌دا سونییه‌كان بكه‌نه شیعە و بیانخه‌نه سه‌ر مه‌زهه‌بی خۆیان، هه‌ر سونییه‌كه‌یش ئه‌مه‌ى قبووڵ نه‌بوایه ده‌یانسوتاندن و به‌مه له‌ناویان ده‌بردن، منداڵى هه‌موو ئه‌م كوژراوانه سه‌رگه‌ردان ده‌بوون، به دوو هۆكار ده‌نێردرانه حوجره: یه‌ك: بۆ دابینكردنى ژیانیان، دوو: بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ر له منداڵییه‌وه به مه‌زهه‌بی شیعە گۆش بكرێن. به‌م منداڵانه ده‌وترا باوك سوتاو، له كورده‌واریشدا وشه‌ى باوكى لێلابرا و ته‌نیا سوتاو مایه‌وه).
[9] دانراوى عه‌لى كوڕى محەممەد كوڕى عه‌لى جورجانى-یه، به شه‌ریفی جورجانى ناسراوه، فه‌یله‌سوف بووه و له گه‌وره‌زانایانى عەرەبی بووه، له ساڵى 740ك له تاكو له نزیك ئه‌سته‌رئاباد له‌دایك بووه و له شیراز خوێندویه‌تى. دواى خۆى چه‌ندین دانراوى بۆ به‌جێهێشتووین وه‌ك (عه‌وامل، ڕاڤه‌ى پوخته‌ى هه‌یئه، ڕاڤه‌ى ته‌زكیره‌ى تووسی له هه‌یئه‌دا، په‌یامى هونه‌رى ئوسوڵى فه‌رمووده، په‌یامى دابه‌شكردنى زانسته‌كان، مه‌راتبی مه‌وجودات، په‌ڕاوێزنووسی له‌سه‌ر موته‌وه‌ڵى ته‌فتازانى، گه‌وره و بچووك له مه‌نتقدا، ڕاڤه‌ى سیراجییه له فه‌رائیزدا، ته‌حقیقى كولیات، مه‌قالیدى علوم، ڕاڤه‌ى په‌رتووكى جه‌غمینى له هه‌یئه‌دا، ڕاڤه‌ى مه‌واقیفی ئیجى، ته‌عریفات) له ساڵى 816ك كۆچی دوایی كردووه.
له ساڵانى دوای ڕاپه‌ڕیندا، په‌رتووكى عه‌وامیلى جورجانى له لایه‌ن مامۆستا مه‌لا عومه‌ر شێخ نوره‌دین موفتى-یه‌وه كراوه‌ته كوردی و شیكراوه‌ته‌وه و به‌ناوى ته‌رجه‌مه و ئیعرابی عه‌وامیلى جورجانى چاپكراوه، چاپی دووه‌مى له‌به‌رده‌ستى ئێمه‌دایه كه هى ساڵى 2000ز یه و چاپی چواره‌مى له ساڵى 2013.
هه‌روه‌ها مامۆستا عه‌بدوڵڵا مه‌لا ئه‌حمه‌د ئه‌حمه‌د ئاوایش كردوویه‌تى به كوردى و ڕاڤه‌ى كردووه به ناوى (شه‌رحى عه‌وامیلى جورجانى) كه چاپى یه‌كه‌مى كه هى ساڵی 2007 و چاپی ده‌زگاى نارینە له‌به‌رده‌ستى ئێمه‌دایه.
[10] دانراوى محەممەد كوڕى پیر عه‌لى كوڕى ئه‌سكه‌نده‌رى به‌ركه‌وى-یه، له ساڵى 929ك له توركیا له دایك بووه، نوسه‌رێكى گه‌وره و به‌نامێیه و دوای خۆى زیاتر له 30 دانراوى بۆ به‌جێهێشتووین، له‌وانه: ((سه‌حاحى عه‌جه‌مییه، ڕاڤه و په‌ڕاوێزنووسی له‌سه‌ر هیدایه، ڕاڤه‌ى كورتى كافی له نه‌حوودا، ڕاڤه‌ى نموونه‌ى بینا له سه‌ڕفدا، سه‌یف ساڕم، سه‌ردانى كردنى گۆڕستان به شێوه‌ى شه‌رعى و شیركى، ڕه‌وزات جه‌نات، په‌یامى حاڵى منداڵى مسوڵمانان، ئادابی به‌حس، په‌ڕاوێز نووسی له‌سه‌ر شه‌رحى ویقایه‌ى سه‌درى شه‌ریعه، ئیرشادى ملووك، ئه‌ربه‌عین حه‌دیس، ئه‌حسه‌ن قیسه‌س، په‌یامێ له ئسوڵى حه‌دیس، راحه‌ت ساڵحین، جه‌لاْ قلوب، فه‌رائیز، ڕاڤه‌ى پوخته‌ى كافى له نه‌حوو دا، كیفه‌ت موبته‌دْ له سه‌ڕف دا، عه‌وامیل له نه‌حوودا، ته‌ڕیقه‌تى محەممەدیه‌ت، دامغه‌ت موبته‌دعین فى ڕه‌د عه‌لا مولحدین، ده‌ره‌ت یه‌تیمه‌ت فى ته‌جوید، ئیمعان ئه‌نزاڕ كه ڕاڤه‌ى مه‌قسوده له سه‌ڕف دا، ئیمتحان ئه‌زكیا ڕاڤه‌ى له‌بی له‌بابى به‌یزاوى له ئیعرابدا له نه‌حوو دا، ئیزهار ئه‌سرار له نه‌حوو دا، هه‌روه‌ها ….))، دوای هه‌موو خزمه‌ته دیار و به‌رچاوه و له ته‌مه‌نى 55 ساڵیدا، له ساڵى 981ك كۆچی دوایی ده‌كات.
عه‌وامیلى به‌ركه‌وى له‌لایه‌ن هه‌ریه‌ك له به‌رێزان مامۆستا عه‌بدولڵا مه‌لا ئه‌حمه‌د ئه‌حمه‌دئاوایی و مامۆستا مه‌لا عومه‌ر شێخ نوره‌دین موفتى-یه‌وه به‌زمانى كوردی ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى بۆ كراوه، ئێمه ڕاڤه‌كه‌ى مامۆستا عه‌بدوڵڵامان له‌به‌رده‌ستدایه كه چاپی یه‌كه‌مه و ساڵى 2000 بڵاوكراوه‌ته‌وه.
[11] ئه‌م دانراوه مه‌تنى عزى-یه كه له نووسینى عێزه‌دین ئیبراهیم كوڕى عه‌بدولوه‌هابی زنجانى-یه، كه دوای 655ك مردووه، یه‌كێكه له دانراوه باوه‌كانى بوارى وشه‌سازیی ((ته‌سڕیف)) زمانى عەرەبی و چه‌ندین ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى بۆ كراوه. یه‌كێك له‌و ِاڤه و لێكدانه‌وانه ده‌درێته‌پاڵ كه‌سایه‌تییه‌كى دیارى وڵاتى كورده‌وارى كه ئه‌ویش (پیر خدرى شاهۆیی)یه، كه تا ئێستا چه‌ندین جار چاپ و بڵاوكراوه‌ته‌وه.
[12] دانراوى زاناى به‌نامێى كورد مامۆستا مه‌لا عه‌لى كوڕى شێخ حامیده له ئاواى شێخان نزیكى شنۆ له دایك بوو، هه‌ربۆیه به مه‌لا عه‌لى شنۆیی ناسراوه، له بنه‌چه‌دا دهگهڕێتهوه سه‌ر شێخ شه‌هابه‌دین ئه‌میری شاره‌زوورى كه سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى حه‌وت ژیاوه، ئه‌م ته‌سڕیفه هه‌ریه‌ك له زانایان مامۆستا مه‌لا عه‌لى قزڵجى و مامۆستا مه‌لا عومه‌ر كوڕى شێخ محەممەد ئه‌مین ناودار به ئیبن قه‌ره‌داخى، په‌ڕاوێزیان بۆ نووسیوه. له‌م ساڵانه‌ى دواییدا چه‌ندین جار چاپ و بڵاوكراوه‌ته‌وه. له لایه‌ن داروئیحیا توراسی عەرەبی له ساڵى 2007 بۆیه‌كه‌م جار چاپ كراوه و ده‌زگاى تریش چاپی كردووه و چه‌ندین چاپ له‌به‌رده‌ستدایه. جگه له‌م دانراوه‌ى چه‌ند به‌رهه‌مێكى ترى هه‌یه، وه‌ك ته‌ڵاقولئه‌كراد، ته‌ركیبی شێخانى، ته‌فزیڵى جورجانى.
ئه‌م دانراوه وه‌رگێڕ دراوه بۆسه‌ر زمانى كوردیی به‌ناوى (ته‌سڕیفی مه‌لا عه‌لى به زمانى كوردى) له لایه‌ن مامۆستا مه‌لا فه‌تحوڵڵا مه‌لا ڕه‌سوڵ خه‌لیفانى و له ساڵى 2005 له‌لایه‌ن نووسینگه‌ى ته‌فسیر له شارى هه‌ولێر چاپ و بڵاوكراوه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها شه‌رحى ته‌سڕیفی مه‌لا عه‌لى له لایه‌ن مامۆستا مه‌لا محەممەد مه‌لا مه‌عروف وه‌رتێ-وه كراوه‌ته كوردیی، له دوو توێى 148 لاپه‌ڕه‌دا وه یه‌كێك له بڵاوكراوه‌كانى كتێبخانه‌ى حاجى قادرى كۆیی له شارى هه‌ولێر، چاپ و بڵاوكراوه‌ته‌وه. ماوه‌ى زۆرتر له 200 ساڵه له حوجره‌كانى كوردستاندا ده‌خوێنرێت.
[13] ئه‌م دانراوه له نووسینى ئه‌بولقاسم مه‌حموود كوڕى عومه‌ر كوڕى محەممەد كوڕى عومه‌رى خوارزمى زه‌مه‌خشه‌رى-یه، به جاروڵڵا و شه‌مس مه‌شریق ناوى ده‌ركردووه و ناسراوه. له ساڵى 467ك له زه‌مه‌خشه‌ر له دایك بووه. زه‌مه‌خشه‌رى دوای خۆى ژماره‌یه‌كى زۆر دانراوى بۆ به‌جێهێشتووین بۆ نموونه (كه‌شاق له ته‌فسیردا، فائیق له عه‌ریبی حه‌دیسدا، نه‌سائیح كوبار، مه‌قامات له مه‌واعیزدا، رائیز له فه‌رائیزدا، موعجه‌مولحدود، مینهاج فی ئسوڵ، كتاب عه‌قل كول، روح مه‌سائیل، ……) زه‌مه‌خشه‌رى دوای خزمه‌تێكى زۆر له ساڵى 538ك كۆچی دوایى كردووه، ئه‌م دانراوه له لایه‌ن جه‌ماله‌دین محەممەد كوڕى عه‌بدوغه‌نى ئه‌رده‌بیلى-یه‌وه ڕاڤه‌كراوه، ئه‌رده‌بیلى جگه له‌م به‌رهه‌مه چه‌ند به‌رهه‌مێكى ترى بۆ جێهێشتووین وه‌كو په‌ڕاوێزنووسی له‌سه‌ر ئه‌نوار ته‌نزیلى به‌یزاوى له ته‌فسیردا، ئه‌نوار له فیقهى شافیعى دا، ریساله‌ى عیلمییه، ….).
[14] دانراوى ئیمامى شه‌ربینى-یه به‌ناوى (مغنی المحتاج الى معرفه معانی الفاظ المنهاج) ئه‌م دانراوه له فیقهى ئیمامى شافیعى-دایه، ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى مینهاج تاڵبینى ئیمامى نه‌وه‌وییه. له گرنگترین و ناسراوترین په‌رتووكه‌كانى ئایینزاى شافیعى-یه.
[15] ئه‌م دانراوه به‌ناوى فه‌وائیدى سه‌مه‌دییه-یه و له زانستى رێزمانى عەرەبی-دایه، له نووسینى شێخ به‌هائه‌دین ئه‌بوو فه‌زائیل محەممەد كوڕى حسێن كوڕى عه‌بدوسه‌مه‌د كوڕى محەممەد كوڕى عه‌لى كوڕى حسێن كوڕى محەممەد كوڕى ساڵحى هه‌مه‌دانى-یه، له ساڵى 953ك له به‌عله‌به‌گ له لوبنان له دایك بووه، له ساڵى 1030ك له ئه‌سفه‌هان كۆچی دوایی كردووه. له دوای خۆى ده‌یان دانراوى بۆ به‌جێهێشتووین له بواره‌كانى ڕاڤه‌ى قورئان، فه‌رمووده، ناوداران، نزا و پاڕانه‌وه و خواپه‌رستى، فیقهى ئیسلامى، ئسوڵ، رێزمانى عەرەبی، حساب، هه‌یئه، حیكمه و فه‌لسه‌فه، مێژوو و وێژه، ڕه‌وانبێژیی، زانسته‌كانى ڕۆژئاواییه‌كان)، وه‌كو (فه‌وائیدى سه‌مه‌دییه، ڕیساله‌ى كافیه‌ت، لوغزى نه‌حو، ته‌هزیبو به‌یان یان ته‌هزیب فی عیلم نه‌حوو، فه‌وائید فی ڕیجال، وه‌جیز فی عیلم دیرایه‌ت، ته‌فسیری مه‌وسووم بیعه‌ین حه‌یات، په‌ڕاوێز نووسی كه‌شاف، په‌ڕاوێزنووسی له‌سه‌ر ته‌فسیری قازى به‌یزاوى، …).
[16] دانراوى محەممەد كوڕى پیر عه‌لى كوڕى ئه‌سكه‌نده‌رى به‌ركه‌وى-یه. تایبه‌ته به بوارى زانستى ڕێزمانى عەرەبی، ئه‌م دانراوه له لایه‌ن مامۆستا مه‌لا عومه‌ر شێخ نوره‌دین موفتى وه‌رگێڕدراوه بۆ سه‌ر زمانى كوردی، له ساڵى 2001ز چاپی یه‌كه‌مى كه‌وتووەته به‌ردیده‌ى خوێنه‌ران له دوو توێى 117 لاپه‌ڕه‌دا.
[17] ئه‌م ته‌فسیره ناوى مدارك التنزیل و حقائق التاویل ــه و له نووسینى عه‌بدوڵڵا كوڕى ئه‌حمه‌د كوڕى مه‌حموودى نه‌سه‌فییه، ڕاڤه‌یه‌كى كورت و پوختى قورئانى پیرۆزه.
[18] ئه‌م ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ى قورئانه له بنه‌ڕه‌تدا ناوى انوار التنزیل و اسرار التاویل كه له نووسینى ئیمام عه‌بدوڵڵا كوڕى عومه‌ر كوڕى محەممەد كوڕى عه‌لى شیرازییه، به ناسره‌دینى به‌یزاوى به‌ناوبانگه، زانایه‌كى ئایینزاى شافیعى بووه، له بیر و باوه‌ڕدا ئه‌شعه‌رى بووه، قازى و ڕاڤه‌كار و زمانزان و ئسولى و موته‌كه‌لیم بووه.
[19] په‌رتووكى منهاج الطالبین و همدة المتقین دانراوى ئیمام محیه‌دین ئه‌بی زه‌كه‌ریا یه‌حیا كوڕى شه‌ریفی نه‌وه‌وییه، كه ساڵانى 631ك تا 676ك ژیاوه، ئه‌م به‌رهه‌مه و چه‌ندین دانراوى ترى ناوازه و پڕ زانستى پێشكه‌ش كردووین. ئه‌م به‌رهه‌مه له فیقهى شافیعیدایه.
[20] كتێبی ریاض الصالحین من كلام سید المرسلین له دانراوه‌كانى ئیمامى نه‌وه‌وییه و تایبه‌ته به بوارى فه‌رمووده.
[21] ئه‌م دانراوه له بوارى ئسوڵى فیقهدایه، دانه‌ره‌كه‌ى ناوى تاجه‌دین سوبكییه كه ساڵانى (727 تا 771ك) ژیاوه، یه‌كێكه له په‌رتووكه ناسراوه‌كانى بوارى ئسوڵى فیقهــ، له ناوچه سوننى مه‌زهه‌به‌كاندا ده‌خوێندرا.
