توێژەران:

بەسیدە حیدر انور

ژیلا ڕەحمان ڕەشید

پوختە

ئامانج لەم توێژینەوەیە زانینی ئەزموونەکانی کۆچکردنی ژنانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە، خستەڕووی ئەو هۆکارانەی کە وادەکات ژنێک لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان-ئێران، کۆچ بکات و ئەو گرفتانەی کە لە میانی کۆچکردنەکەیان و دواتر ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. توێژینەوەکە بە ئاڕاستەی چۆنایەتی و بە ڕێگەی چاوپێکەوتنی نیمچەکراوە ئەنجام دراوە. کۆمەڵگەی توێژینەوەکە بریتییە لە ئەو ژنانەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە کۆچکردنیان ئەزموون کردووە، کە بۆ ئەم مەبەستە توێژەران چاوپێکەوتنیان لەگەڵ (٧) ژن ئەنجامداوە لە تەمەنی جیاواز و بە ئاستی خوێندەواری جیاواز. گرنگترین ئەو دەرئەنجامانەی کە توێژەران پێیگەیشتوون بریتین لەمانە: ژنان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕووبەڕووی ستەمێکی سیاسی و هەڵاواردنی یاسایی بەرچاو دەبنەوە، ئەمەش پاڵنەری هەندێکیان بۆ کۆچکردن و گەڕان بەدوای ئازادییە کەسی و سیاسییەکان. نەبوونی دەرفەتی ئابووری لە ناوچە کوردنشینەکانی ئێران پاڵ بە زۆرێک لە ژنانەوە دەنێت کە کۆچ بکەن بۆ ئەو ناوچانەی کە ئاسۆی کار و سەقامگیری داهاتیان باشترە. هەروەها چاوەڕوانییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان، بە هۆی نەریتی بوونی کۆمەڵگەی کوردی و بەتایبەتی لەسەر بنەمای جیندەری وایکردووە کۆت وبەندەکان بۆ سەر ژنان بەتایبەتی زیاتر بێت. ئەمەش هۆکارە بۆ ئەوەی زۆرێک لە ژنان کۆچ بکەن و هەوڵ بدەن خۆیان لە ژینگەیەکدا ببینننەوە کە بتوانن زیاتر ئەزموونی سەربەخۆیی و یەکسانی بکەن. لە لایەکی دیکەوە لە میانی چاوپێکەوتنی لێتوێژەراوان توێژەران بۆیان دەرکەوت کە هۆکاری پەروەردەیی نەبۆتە هۆی کۆچکردن و کۆچکردنەکەیان لەسەر بنەمای ئەوە نەبووە کە بیانەوێت کە دەرفەتی باشتری خوێندن بە دەست بێنن.

بەرایی

کۆچکردن بە درێژایی مێژوو بەشێکی دانەبڕاو بووە لە کۆمەڵگەکان و یەکێکە لەو بابەتانە کە لە چوارچێوەی کۆمەڵناسی گرنگی پێدراوە، بە هۆی ئەوەی پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە ژیانی مرۆڤەوە هەیە و هەر لەسەرەتای دەستپێکی ژیانی کۆمەڵایەتی مرۆڤ تا ئێستا بەردەوام بووە. پرسی کۆچ و کۆچکردن بە پێ کۆمەڵگەکان و قۆناغە مێژووییەکان گۆڕانکاری بەسەر دێت. پرسی کۆچکردن یەکێکە لەو پرسانەی کە کۆمەڵێک لە زانستەکان گرنگی پێدەدەن و هەر یەک لەو زانستانە لە گۆشەنیگای بواری خۆیان هەوڵی توێژینەوە و شیکردنەوەی ئەم پرسەن وەک زانستی دەروونی، سیاسی، ئابووی. بەڵام ئەوەی کە لە زانستی کۆمەڵناسی گرنگە و بە یەکێک لە پرسیارە سەرەکییەکان لە توێژینەوە کۆمەڵایەتییەکان دادەنرێت ئەوەیە چی پاڵنەری مرۆڤە بۆ کۆچکردن؟ چ کاریگەرییەکی لەسەر کۆمەڵگەکان هەیە؟ بەڵام یەکێک لە بابەتە گرنگەکان لە کۆمەڵناسی و بۆ ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارانە بدرێتەوە پێویستە جیاوازی بکرێت لە نێوان ویست و خواستی مرۆڤەکان بۆ کۆچکردن و توانا و دەرفەتی تاکەکان بۆ کۆچکردن. هەر بۆیە پێویستە لە میانی توێژینەوە کردن بۆ بابەتی کۆچکردن (خۆویستی یا خۆنەویستی) تاکەکان لەبەرچاو بگیردرێت.

ئەگەرچی کۆچکردن بابەتێکی جیهانییە و سەرجەم کۆمەڵگەکان دەگرێتەوە بەڵام لە ماوەی چەند دەیەی ڕابردوو و بە هۆی ململانێ سیاسییەکان، ناسەقامگیری ئابووری و شەڕ و ئاڵۆزییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تا دێت ڕێژەی کۆچکردن کە زۆرجار بە ناچاری و خۆنەویستە ڕوولە زیاد بوونە. لە چوارچێوەی کۆمەڵگەی ئێران دۆخی ناهەمواری ئابووری و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری کاریگەری بەرچاوی هەبووە لەسەر کۆچکردن. بەڵام یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی دیاردەی کۆچ بەتایبەتی لە ناوچە سنوورییەکانی ئێران و یەک لەوانیش ناوچە کوردییەکان پرسی سیاسی و نەتەوەییە.

لە ئێران ململانێ سیاسییەکان، ناسەقامگیری ئابووری و گرژییە نەتەوەییەکان، واقیعێکی بەردەوام بووە. لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە هۆی سیاسەتی پەراوێزخستن و ململانێی کۆمەڵایەتی-سیاسی، زاڵبوونی هەندێک داب و نەریتی بەرتەسک زۆر کەسی ناچار کردووە، چ لەناو سنوورەکانی ئێران و چ لە دەرەوەی سنوورەکانی ئێران، کۆچ بکەن. ژنان کە پێگەیەکی دیاریکراویان لە کۆمەڵگەی کوردیدا هەیە، بە هۆی ڕۆڵ و چاوەڕوانییەکانی ڕەگەزییەوە، بە شێوەیەکی جیاواز ئەزموونی کۆچکردن دەکەن. هەر بۆیە پرسی سەرەکی ئەم توێژینەوەیە خۆی لە وەڵامدانەوەی چەند پرسیارێک دەبینێتەوە کە بریتیین لەمانە: هۆکارەکانی کۆچکردنی ژنان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان چین؟ ئەو ئاڵنگارییانە چین کە لە میانی کۆچکردن ڕووبەرووی ئەوان دەبێتەوە؟ هەروەها ئەو ژنانەی کۆچکردنیان ئەزموون کردووە چۆن توانیویانە خۆیان لەگەڵ دۆخی نوێ ژیانیان بگونجێنن و ڕووبەڕووی ئەو ئاڵنگارییانە بوونەتەوە؟

ئەگەرچی سەبارەت بە پرسی کۆچکردن لە ئێران و بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان توێژینەوە کراوە، بەڵام لە ئاست ئەو ڕێژە زۆرەی کۆچکردنی خەڵکی ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان نین، لە لایەکی دیکەش بەشێکی زۆری ئەو توێژینەوانە کۆچکردنی ژنانیان نەکردۆتە پرسێکی سەرەکی و زیاتر جەخت کراوەتەسەر هۆکاری ئابووری یان سیاسی، بەبێ ئەوەی قووڵ ببنەوە لەو ئاڵنگارییانەی کە ژنان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕووبەڕووی دەبنەوە، بەتایبەتی لە پەیوەندی لەگەڵ ڕۆڵەکانیان لە خێزان و کۆمەڵگە. بۆیە گرنگی ئەم توێژینەوەیە لەوەدایە کە هەوڵی خستنەڕووی ئەو هۆکارانە دەدات کە وادەکات ژنێک ناچار بە کۆچکردن بێت. دواتریش چۆن ئەو ژنانە ڕووبەڕووی ئەو ئاڵنگارییانە دەبنەوە کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە لە میانی کۆچکردنەکە.

تێگەیشتن لە ئەزموونە جێندەرییەکانی ژنانی کورد لە کۆچدا لەبەر چەند هۆکارێک زۆر گرنگە. یەکەم، یارمەتیدەرە بۆ ئاشکراکردنی ئەو لایەنانەی کە زۆرجار چاوپۆشییان لێدەکرێت لە کۆچکردن، بەتایبەتی کە چۆن _ڕۆڵی ڕەگەزی_کاریگەری لەسەر بڕیار و دەرەنجامەکان هەیە. ژنانی کورد بە پێچەوانەی پیاوان، زۆرجار ڕووبەڕووی دوو چەوسانەوە دەبنەوە- هەڵاواردنی نەتەوەیی لە ئێران و تەحەددای جێندەری لە ناو هەردوو کۆمەڵگەی کوردی و ئێراندا. بۆیە ئامانج لەم توێژینەوەیە بریتیە لە:

١. زانینی هۆکارەکانی کۆچکردنی ژنانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بۆ تاراوگە

٢. خستنەڕووی ئەو ئاڵنگارییانەی لەمیانی کۆچکردن ڕووبەڕووی ئەو ژنانە دەبێتەوە.

٣. زانینی چۆنیەتی ئەو میکانیزم و شێوازانە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاڵنگارییە.

٢. ئەدەبیاتی توێژینەوەکە:

مێژووی دیاردەی کۆچ و جێگۆڕکێی هاووڵاتیان لەشوێنی لەدایکبوونیان بۆ شوێنی دیکە، لە گوند بۆ شار، شارێک بۆ شاری دیکە و لە وڵاتێک بۆ وڵاتێکی دیکە مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و لە چەند سەدەی ڕابردوو زیاتر بووە. بەتایبەتی لە دوای پەرەسەندنی شۆڕشی پیشەسازی، بەرپابوونی جەنگەکان و ئەو بارودۆخە ناهەموارانەی ئابووریی و سیاسیانەی کە لە هەندێک لە کۆمەڵگەکان ڕوودەدات وایکردووە دیاردەی کۆچکردن زیاتر پەرە بستێنێ. لە ماوەی چەند دەیەی ڕابردوو، ڕەوتی ئەم دیاردەیە خێراتر بووە و هەندێک لە بیرمەندان، سەردەمی نوێ بە سەردەمی کۆچ ناوزەد دەکەن. بەجیهانیبوونی کۆچکردن، خێرابوونی ڕەوتی دیاردەکە، زۆربوونی هۆکارەکان و بەتایبەتی لە هەندێک شوێن و ناوچە سیمای ژنانە بوونی کۆچ و سیاسەتەکانی کۆچکردن بە توخمە سەرەکییەکانی سەردەمی کۆچ دادەنرێن. هەر ئەمەش وایکردووە کە پرسی کۆچ چ لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی یەکێکە لە پرسە دیارەکان و بە دیاردەیەکی جیهانی ئەژمار دەکرێت. بە پێی ئاماری ڕاپۆرتی (World Migration, 2022) لە ساڵی ٢٠٢١ نزیکەی ٢٨١ ملیۆن کۆچی نێودەوڵەتی تۆمار کراوە، کە بە بەراورد لەگەڵ ساڵی ٢٠١٠ کە ٢٢١ ملیۆن کۆچی دەرەوەی وڵاتی بووە، ٢٧٪ ڕێژەکە بەرزتر بۆتەوە^([1]).

لە گۆشەنیگای جیاواز پێناسەی ئەم چەمکە کراوە و بەتایبەتی ئەم چەمکە بە پێی کات و قۆناغە جیاوازەکانی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگە پێناسەی جۆراوجۆری بۆ کراوە. کنیگ (٢٠١٢) پێناسەی کردووە بەوەی: جووڵەی خەڵک لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر، کە گۆڕینی شوێنی نێشتەجێبوونی ئاسایی لە خۆ دەگرێت^([2]). واتە ئەم پێناسەیە زیاتر تیشک دەخاتە سەر چەمکی گواستنەوە کە دەتوانێت کاتی یا هەمیشەیی، ناوخۆیی (لە ناوخۆی وڵاتێک) یا دەرەکی (لە ئاستی نێودەوڵەتی و سنووربەزاندنی وڵاتێک) بێت. هەروەها کینگ لە کتێبەکەیدا لە میانی شیکردنەوەی بۆ تیۆرەکانی کۆچکردن کۆمەڵێک هۆکار دەخاتەڕوو.

_ کۆچکردنەکان بە شێوەیەکی سەرەکی لە مەودایەکی کورتدا دایە، ئەوانەشی کە مەودای دوورتر دەڕۆن مەبەستیان چوونە بۆ ناوەندە گەورە پیشەسازیی و بارزگانییەکان.

_ زۆرجار لە ناوچە کشتوکاڵییەوە بۆ پیشەسازیی.

_ شارۆچکە گەورەکان زیاتر بە کۆچکردن گەشە دەکەن نەک بە زیادبوونی سروشتی.

_ ڕێژەی کۆچکردن زیاد دەکات لەگەڵ گەشەسەندنی پیشەسازی و بازرگانی و گواستنەوە.

_ ڕەگەزی مێ زیاتر کۆچی کورت ماوە دەکەن، بەڵام ڕەگەزی نێر زیاتر کۆچی نێودەوڵەتی دەکەن.

_ هۆکارە سەرەکییەکانی کۆچکردن ئابوورییە^([3]).

کینگ جەخت لەوە دەکاتەوە کە کۆچکردن بە هۆکاری جۆراوجۆری ئابووری، کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە ڕوو دەدات، کە پاڵنەری تاکەکانن بۆ گەڕان بە دوای بارودۆخی ژیانێکی باشتر یا ڕزگاربوون لە دۆخە نالەبارەکان.

 یەکێکی دیکە لەو کەسانەی کە گرنگی بە بابەتی کۆچ داوە، بەتایبەتی لەسەردەمی مۆدێرن (کاستڵز)ـە و لە میانی کتێبەکەیان لەگەڵ (مارک ج. میلەر) بە ناونێشانی “سەردەمی کۆچ؛ بزووتنەوە نێودەوڵەتییەکانی دانیشتوانی لە جیهانی مۆدێرن” کۆچکردن بە پڕۆسەیەکی گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتیی وەسف دەکەن کە کاریگەری لەسەر هەر دوو کۆمەڵگەکە دەبێت. ئەوان تیشک دەخەنە سەر کاریگەرییەکانی کۆچ لەسەر هەر دوو کۆمەڵگەی نێرەر و وەرگر و لای ئەوان پڕۆسەی کۆچ تەنها لە چوارچێوەی جووڵە و گواستنەوە نامێنێت، بەڵکو پڕۆسەیەکی دینامیکییە کە کاریگەری لەسەر بونیادی کولتووری، ئابووری و سیاسیش دەبێت^{([4] (.}

هەروەها یەکێک لەو بابەتانەی کە (کاستڵز و میلەر) باسی دەکەن بابەتی زیادبوونی ڕێژەی کۆچکردنە لە نێو ژنان و ئاماژە بەوە دەکەن کە کۆچکردن لە ساڵانی شەستەکانەوە تا دێت لە نێو ژنان زیاتر دەبێت و لە هەندێک حاڵەت پەیوەندی بە بازرگانی کردن بە مرۆڤەوە هەیە.

لە ساڵی (٢٠١٩) ڕێکخراوی نێودەوڵەتی بۆ کۆچکردن (IOM) کۆچکردن بەم شێوەیە پێناسە دەکات: “جووڵەی کەسەکان و دوورکەوتنەوە لە شوێنی نیشتەجێبوونی ئاسایی خۆیان، کە دەکرێت لە سنوورێکی نێودەوڵەتی یان لەناو دەوڵەتێکدا بێت”. پێناسەکەی ئەم ڕێکخراوەیە گشتی و فراوانە، هەر بۆیە ئەم پێناسە هەردوو جۆر کۆچی خۆویست و خۆنەویست (اختیاری و اجباری) لە خۆ دەگرێت و دەکرێت هۆکاری جۆراوجۆر کاریگەرییان لەسەر تاکێک هەبێت بۆ کۆچکردن و بەجێهێشتنی شوێنی ژیانی.

کەواتە دەتوانین بڵێن کۆچکردن دیاردەیەکە سەرجەم کۆمەڵگەکان لە قۆناغە جیاوازەکان دەگرێتەوە و مەبەست ئەوەیە کە تاکێک بە هۆکاری جۆراوجۆر بە ویستی خۆی یا بە ناچاری شوێنی ژیانی خۆی بەجێ دەهێڵت و بۆ شوێنێکی دیکە، کۆچ دەکرێت ناوخۆیی یا نێودەوڵەتی بێت.

هۆکارەکانی کۆچکردن:

هۆکارەکانی کۆچکردن ئاڵۆز و فرەلایەنەن، زۆرجار هۆکارەکان تێکەڵێکن لە هۆکارە ئابووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی، ژینگەیی و فاکتەرە کولتوورییەکان و ئەمەش بە پێی کەسەکان و بە پێی کات و شوێن جیاوازی هەیە. گرنگترین ئەو هۆکارانەی کە لە میانی ڕای بیرمەندان و توێژەران خراوەتەڕوو خۆی لە چەند بوار دەبینێتەوە:

١. هۆکارە ئابوورییەکان: بە یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی کۆچکردن دادەنرێن، چ بۆ کۆچکردنە ناوخۆییەکان و چ بۆ نێودەوڵەتییەکانیش، بۆ نمونە خەڵکانێک بەدوای هەلی کارێکی باشتر و مووچەی زیاتر و باشترکردنی ئاستی ژیانیان کۆچ دەکەن. (هاریس-تۆدارۆ ١٩٧٠) زیاتر باسی لەم هۆکارە کردووە وەک کۆچکردن لە گوندەکانەوە بۆ شارەکان بە پلەی یەکەم بەهۆی بەدەستهێنانی دەرفەتی ئابوورییە^([5](.

 ئەگەرچی لەسەردەمی ئێستا جیهانگیری ئابووری ئەم دەرفەتانەی فراوانتر کردووە و بووەتە هۆی زیادبوونی ڕۆیشتنی کۆچ لە وڵاتانی لە حاڵی گەشەسەندن بۆ وڵاتانی پێشکەوتوو^([6]).

لە ڕابردوودا ئەگەرچی ئەم هۆکارە ڕەنگە زیاتر لە چوارچێوەی بڕیاری تاکەکەسی بووبێت و کۆچکردنەکە کورت ماوە و کۆچکردنی نێوخۆیی واتە لە گوند بۆ شار یا شاری بچوک بۆ شاری گەورە، بەڵام لە ئێستادا ئەم هۆکارە پەیوەستە بە ماوە و مەودای کۆچکردنەکە کە تەنها خۆی لە بڕیاری تاکەکەسی نابینێتەوە، بەڵکو زۆرجار پەیوەستە بە بڕیاری خێزانی و پێکەوەیی کە بڕیار بدەن کۆچەکەیان بۆ هەمیشەیی یا ماوەیەکی دوور و درێژ بێت لە وڵاتێکی لە حاڵی گەشەسەندن بۆ وڵاتانی پێشکەوتوو کە دەرفەتی کار و خزمەتگوزاییەکان تێدا زیاترە. ئەم جۆرە لە کۆچکردنە خۆی لە چوارچێوەی تیۆری ئابووری نوێ کۆچکردنی هێزی کار دەبینێتەوە^([7]).

٢. هۆکارە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان:

 هۆکارە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان دەتوانن ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە کۆچکردندا بگێڕن. ئەمانە بریتین لە هۆکارەکانی وەک هاوسەرگیری و یەکگرتنەوەی خێزان، خواستی پەیوەستبوون بەو کۆمەڵگەیانەی کە پاشخانی کولتووری، ئایینی، یان زمانەوانی هاوبەشیان هەیە. پێویستی بوون لەگەڵ ئەندامانی خێزان هۆکارێکی بەرچاوە بۆ کۆچکردن. سیاسەتەکانی یەکگرتنەوەی خێزان لە زۆرێک لە وڵاتان هاندەری ئەم جۆرە کۆچکردنەن، کە کۆچبەران پەیوەندی بە کەسوکارەکانیانەوە دەکەن کە پێشتر لە وڵاتی مەبەست نیشتەجێبوون ^([8]). سەبارەت بە یەکگرتنەوەی خیزان لە ئێستادا لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان تا ڕادەیەک بەرچاوە، بۆ نمونە پێشتر یەکێک لە ئەندامانی خێزان کۆچی کردووە بۆ وڵاتی دیکە دواتر ئەندامانی ئەو خیزانە هەوڵ دەدەن پەیوەست ببن بە یەکتر و ئەو کەسەی لە دەرەوەی ئێرانە، دەیەوێت ئەندامانی دیکەی خێزانەکەی ببات بۆ لای خۆی کە جگە لە لایەنە کۆمەڵایەتییەکەی، باشترکردنی دۆخی ئەندامانی دیکەی خێزانە. هەروەها یەکێکی دیکە لەو هۆکارانە دەستەبەرکردنی خزمەتگوزاری و پەروەردەی باشترە بۆ منداڵەکانیان.

٣. هۆکارە سیاسییەکان:

ناسەقامگیری سیاسی، ململانێ، هەڵاواردن و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ، بە هۆکاری سەرەکی و بەرچاوی کۆچکردن دادەنرێن زۆرجار خەڵک بۆ ڕزگاربوون لە ستەم و توندوتیژی و شەڕ لە وڵاتەکانی خۆیان هەڵدێن.

بە گوێرەی ڕاپۆرتی کۆمیسیۆنی باڵای پەنابەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان؛ ساڵانە بە ملیۆنان کەس بەهۆی شەڕی چەکداری و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و هەڵاواردنی سیاسی ناچار بە کۆچکردن دەبن و ئاوارە دەبن. زۆرجار پەنابەرانی سیاسی بۆ بەدەستهێنانی سەلامەتی و پاراستن خۆیان داوای مافی پەنابەری لە وڵاتانی دیکە دەکەن ^([9]).

ئەم جۆرە لە کۆچکردن بەتەواوی دەچێتە چوارچێوەی کۆچی خۆنەویستی و زۆرەملێ کە کاستڵز ڕوونی دەکاتەوە ئەم جۆرە کۆچی زۆرەملێ پەنابەران و پەناخوازان و ئاوارە ناوخۆییەکان (IDPs) دەگرێتەوە کە بەهۆی قەیرانی سیاسی یان شەڕی چەکدارییەوە ناچارن وڵاتی خۆیان بەجێبهێڵن^([10]). بەتایبەتی ئەم جۆرە لە کۆچکردن لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە هۆی سەرەکی دادەنرێت بۆ هەردوو ڕەگەزی نێر و مێ لە ڕووی ئەو هەڵاواردنە نەتەوەیی و بێبەش کردنانە کە سەرەڕای ئەوەش یاساکانی کۆماری ئیسلامیی لە ئێران بەرامبەر ژنان و ئەو کۆت و بەندانەی کە پەیڕەو دەکرێت وایکردووە زیاتر لە پیاوان ژنان ناچار بە کۆچکردنی خۆنەویستی و ناچاری ببن.

٤ هۆکاری ژینگەیی و هۆکاری دیمۆگرافی:

ئەم دوو هۆکارە بە دوو هۆکاری دیکەی کۆچکردن دادەنرێن، بەڵام ئەم دوو هۆکارە زۆر بەرچاو نییە لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان و نەگەیشتۆتە ئاستێک کە ڕێژەی کۆچکردن لەبەر ئەو هۆکارانە زیاد بکات. گۆڕانکارییە ژینگەییەکان و کارەساتی سروشتی، هەروەها زیادبوونی دانیشتووان و گۆڕانکاری خێرای دیمۆگرافی دەتوانن ببنە هۆی کۆچکردنی کۆمەڵێک خەڵک.

هۆکارەکانی کۆچکردن فرەلایەنە و بەیەکەوە گرێدراون و زۆرجار چەند هۆکارێک پێکەوە کاریگەری دەبێت لەسەر بڕیاری کۆچکردن لە لایەن تاکەکانەوە. لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان سەبارەت بە ڕەگەزی نێر ڕەنگە هۆکاری سیاسی، ئابووری و نەتەوەیی کاریگەری هەبێت، بەڵام بۆ ژنان ئەوا سەرەڕای ئەو هۆکارانە دەکرێت هۆکاری کۆمەڵایەتی و کولتووری لە هۆکارەکانی دیکە زیاتر کاریگەری هەبێت لەسەر بڕیاری ژنێک بۆ کۆچکردن و بەجێهێشتنی وڵات.

چوارچێوەی مەیدانی توێژینەوەکە:

میتۆدی توێژینەوەکە: ئەم توێژینەوە بە ئاڕاستەی چۆنایەتی و بە ڕێگەی چاوپێکەوتنی نیمچەکراوە ئەنجام دراوە.

کۆمەڵگەی توێژینەوەکە: کۆمەڵگەی ئەم توێژینەوەیە مەبەستدارە کە بریتییە لەو ژنانەی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کۆچیان کردووە بۆ دەرەوەی سنوورەکانی ئێران واتە کۆچی نێودەوڵەتییان هەبووە.

نمونەی توێژیەوەکە: نمونەی توێژینەوەکە بە ڕێگەی هەڕەمەکی سادە وەرگیراوە کە توێژەران چاوپێکەوتنیان لەگەڵ (٧) لێتوێژراو ئەنجامداوە.

ئاکاری توێژینەوە: یەکێک لە بابەتە گرنگەکانی توێژینەوە، ئاکاری توێژینەوەیە کە پێویستە توێژەران لە سەرجەم قۆناغەکانی توێژینەوەکە لەبەرچاو بگرن، بەتایبەتی لە توێژینەوەی چۆنایەتی بە ڕێگەی چاوپێکەوتن، هەروەها ئەگەر یەکەکانی توێژینەوەکە دۆخی تایبەت و هەستیاریان هەبێت. بۆیە ناو و زانیاری لێتوێژراوان بە شێوەیەکی نهێنی دەمێنێت و وتەکانیان بە ڕێگەی کۆد دەخرێتەڕوو. واتە هەر کەسێک کۆدێکی دەدرێتێ. سەبارەت بە کات و چۆنیەتی چاوپێکەوتنەکە، توێژەران ئەندامانی نمونەی توێژینەوەکەیان سەرپشک کردووە کە ئایا وەڵامەکان بە نووسین دەنێرنەوە، یا بە ڕێگەی تۆمارکردنی دەنگ یا چاوپێکەوتنی ڕاستەوخۆ.

خستنەڕووی ئەنجامەکان بە پێ ئامانجەکانی توێژینەوەکە:

١. زانینی هۆکارەکانی کۆچکردنی ژنانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بۆ دەرەوەی وڵات

بۆ ئەم مەبەستە توێژەران چەند پرسیارێکیان ئاڕاستەی لێتوێژراوان کرد بەم شێوەیە:

یەکەم: دەتوانی باسی ئەو هۆکارە سەرەکییە بکەیت کە وای لێکردیت ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەجێبهێڵیت و کۆچ بکەیت؟ واتە ئەم بڕیارە لە ژێر کاریگەری بارودۆخی کەسی، خێزانی، کۆمەڵگەکەت، یان سیاسی بووە؟

لە زۆربەی وەڵامەکاندا و زۆربەی نموونەکان دەردەکەوێت لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئاستی وشیاری تێهەڵکێشە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان لە نێو ژناندا زۆر بەرزە و ئەمە دەبێتە هۆکارێک بە جۆریک خۆیان لەو گرێبەستە حکوومەتییانە دەرباز بکەن و دنیایەکی نوێ بۆ خولیاکانی خۆیان لە چ بواری سیاسی و چ بواری کۆمەڵایەتی دروست بکەن. جیهێشتنی وڵات بۆ زۆربەی ژنانی ڕۆژهەڵاتی لە یەکەم هەنگاو، نا وتنێکە بە حکومەتی کۆماری ئیسلامیی ئێران و دواتر بەو نۆرمە کۆمەڵایەتییانە کە دەبنە بەربەست بۆ پێشکەوتن.

دووەم: پرسیار لە لێتوێژراوان کرا سەبارەت بەوەی هەستیان چۆن بووە کاتێک ویستوویانە بڕیاری کۆچکردن بدەن، ئەوانیش بەم شێوەیە وەڵامیان داوەتەوە کە لە خشتەی ژمارە (٢) دەخرێتەڕوو:

بێگومان بڕیاردان سەبارەت بە کۆچکردن و بەجێهێشتنی وڵات، شوێنی لە نیشتەجێبوون و دوور بوون لە خێزان و کەسوکار، بڕیارێکی ئاسان نییە و ئەمەش پێویستی بە جۆرێک لە قوربانیدانە، واتە بەمەبەستی بەدەستهێنانی شتێک واز لە هەندێک شت کە لات بەهادارن بهێنیت. بۆیە ئەمەش لە ڕووی دەروونیەوە کاریگەری دەبێت و کەسەکە وەک ئەوەی بکەوێتە نیو دوو ڕیانێک وایە. بەتایبەتی بڕیارێک کە دڵنیاکەرەوەیی نەبێت و کەسەکە نەزانێت ئایا داهاتووی باشتر دەبێت؟ لە دەرئەنجام بۆمان دەردەکەوێت زۆرینەی بەشدارانی نمونەکە جۆرێک لە نیگەرانی و دڵەڕاوکێیان هەبووە و تا ماوەیەکیش ئەو هەستە بەردەوام بووە لەگەڵیان، بەتایبەتی ئەوانەی کە هۆکارەکانی کۆچکردنیان سیاسی و کۆمەڵایەتی بووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش هەستێکی ئەرێنی شاراوەیان هەبووە بە هۆی بڕیاردانیان بۆ ڕزگاربوون لەو دۆخە ناهەموارەی کە هەیانبووە. لەگەڵ ئەوەش بەشدارانی نمونەی توێژینەوەکە لە ڕووی هیوا و هێزی زۆرە ڕوو لە کۆچ دەکەن، زۆربەی ئەو کەسانە هیوایەکیان لەسەر دروستکردنی داهاتووی باشتر هەڵچنیوە و خولیاکانیان و ئاواتەکانیان لە کۆمەڵگەی ژێر دەسەڵاتی ئێران و پیاوسالاری فەرهەنگی نایەتە دی، ترسەکانیان و خەمەکانیان لە کۆڵ دەنێن و کۆچ دەکەن بەمەبەستی ژیانێکی شایستەی ژن بوون.

سێیەم: پرسیار لە لێتوێژراوان سەبارەت بە هەڵوێستی خێزانەکانیان یان کۆمەڵگەکەیان لەسەر کۆچکردنیان چۆن بوو؟ وەڵامی ئەوان بەم شێوەیە بوو، لە خشتەی ژمارە (٣) خراوەتەڕوو:

ئەم پرسیارانەی خرایەڕوو پەیوەندی بە ئامانجی یەکەمی توێژینەوەکە بوو. سەبارەت بە هۆکارەکانی کۆچکردنی ئەوان و ئەو دۆخەی کە ئەوان بڕیاریان دابوو. بە گشتی بۆمان دەردەکەوێت زۆرینەی بەشدارانی نمونەی توێژینەوەکە خۆیان بڕیاریان داوە، بەڵام بڕیارەکە خۆنەویست بووە و لە ناچاری ئەو بڕیارەیان داوە. ئەوان لەو کاتەدا ئەم بڕیارەیان بە باشترین بژاردە زانیووە. بەشێکی زۆری وەڵامی لێتوێژراوان پەیوەندی بە لایەنی سیاسی و ئەو ستەمکارییەی کە بەرامبەر نەتەوەکانی دیکە لە ئێران، بەتایبەتی نەتەوەی کورد دەکرێت. بەشێکی دیکەشیان بە هۆی هۆکاری کۆمەڵایەتی و ئەو داب و نەریتەی کە کەمترین ڕۆڵ دراوە بە کچان بۆیە ئەوان لە ناچاری ئەم بڕیارەیان داوە بۆ ئەوەی خۆیان و تواناکانیان بسەلمێنن. تەنها یەکێک لە نمونەکان پەیوەندی بە لایەنی ئابووری هەبووە. کە ئەویش بە هۆی نەبوونی دەرفەتی کار و داهاتی باش ناچار بە کۆچکردن بووە.

بۆیە بۆمان دەردەکەوێت کە سەرجەم بەشدارانی نمونەی توێژینەوەکە ئەگەرچی خۆیان بڕیارەکەیان داوە، بەڵام خۆنەویست و بە ناچاری بووە. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە لە ئێران ژنان کەمترین دەرفەتیان هەیە و بە دوای دۆزینەوەی خۆیان و ئاوات و ئامانجانەکانیان بووە کە لە ئێران دەستەبەر نەدەبوو بۆیان.

کەواتە بۆمان دەردەکەوێت ژنانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بە تایبەتی لە نێو خێزانەکان لە بواری سیاسی تێگەیشتوویی هەیە، بەڵام دیسان بە سەر دوو بەشی هەڵسوکەوتدا دابەش دەکرێت، ئەوەی کە دەوێرێ پاڵپشتی کچ یا ژنی ئەندامی بنەماڵەکەی لە ڕووبەرووبوونەوەی هەرچەشنە ڕەفتارێکیدا بکات و ئەوەی کە ناوێرێت و نایەوێت. هەروەها دەریدەخات ژنانی ڕۆژهەڵاتی دواجار لەلایەن ئەو بنەماڵانەش کە ئاستی هۆشیارییان باشترە دەکرێنەوە قوربانی هەتاکو ڕوخساری بنەماڵەکە لە نێو کۆمەڵگەی نەریتیدا بە باشی بهێڵنەوە.

ئامانجی دووەم: خستنەڕووی ئەو ئاڵنگارییانەی لەمیانی کۆچکردن ڕووبەڕووی ئەو ژنانە دەبێتەوە

یەکەم: سەبارەت بە سەرەکیترین ئەو ئاڵنگارییانەی کە لە کاتی کۆچکردندا ڕووبەڕووی ژنان دەبێتەوە و چۆن بەسەر ئەو ئاڵنگارییانە زاڵ بوون کە لە میانی کۆچکردنەکە ڕووبەڕووی بوونەتەوە بەشدارانی نمونەی توێژینەوەکە بەم شێوەیە وەڵامیان داوەتەوە کە لە خشتەی ژمارە (٤) دەخرێتەڕوو:

لە میانی وەڵامەکان بۆمان دەردەکەوێت زۆربەی ئەو ژنانەی ڕێگەی کۆچ هەڵدەبژێرن، بە ڕێگەیەی ئاسایی و یاسایی دا تێپەڕ نابن و ئەویش بە هۆی ئەوەی کە دەبێت بە دزییەوە ڕێگەکە بپێون و بنەماڵە یا کەس و کاریان ئاگاداری ئەم بابەتە نەبن، بۆیە تەنیایی و زۆرینەیان بۆ یەکەمجار خۆیان لە ڕێگەیەکی دەرەوەی شار دەدەن و ئاستەنگی زۆر توشیان دێت، لەگەڵ ئەوەشدا بۆیان دەردەکەوێت ئەو جیهانە پڕ زرق و برقەی هیوایان لەسەری هەڵچنیوە بەو شێوەیە نییە کە چاوەڕوانی دەکەن.

دووەم: سەبارەت بەو پرسیارەی کە؛ وەک ژنێک پێتوایە ئەزموونی کۆچکردنت جیاواز بووە لە ئەزموونی پیاوانی کۆمەڵگەکەت و ئاڵنگارییەکانی بەردەم ژنان بە بەراورد بە پیاوان چی بووە؟ وەڵامی بەشدارانی نمونەی توێژینەوەکە بەم شێوەیە بوو کە لە خشتەی ژمارە (٥) خراوەتەڕوو:

لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت بە شێوەیەکی سەیر هەموو بەشداربووان لە ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ کێشەکان باس لە جیاوازی ڕەگەزی دەکەن، کاتێک لە وڵاتێک بە هەر ئامانجێک و بە هەر هۆکارێک هەڵدێن یان کۆچ دەکەیت، ئەوەی ڕووبەرووی دەبیتەوە کە تۆ ژنی و ئەگەر ژن نەبوایت، ئەو کێشانەی بینیوتە ئەوەندە قووڵ نەدەبوونەوە، ئەمە دەری دەخات کۆمەڵگەی دووهەم یا سێهەم بە هەر ئاستێک لە وشیاری کۆمەڵایەتی کە پێدەچێت لە کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی و ئێرانی پێشکەوتووتر بێت، تا ئێستا نەیتوانیوە بەو ئاستە لە تێگەشتنی یەکسانی و بەرابەری بکات.

سێیەم: سەرەتا پرسیار لە لێتوێژراوان کرا سەبارەت بەو گۆڕانکارییانەی لە ڕۆڵی ئەو وەک ئەندامی خێزانێک ڕووی داوە لە میانی کۆچکردنەکەیان و ئەو بەرپرسیارێتی یا چاوەڕوانیانە چی بوون کە لێتوێژراوان بەم شێوەیە وەڵامیان داوەتە، لە خشتەی ژمارە (٦) خراوەتەڕوو:

دەتوانین بڵێن وەکو یاسای هەمیشەیی ژیان، کات هەموو شت تێپەر دەکات. کۆچکردنی ژنێک لە نێو کۆمەڵگەی کولتووری قبووڵکراو نییە، تەنانەت ئەگەر بنەماڵە زۆر تێگەیشتوو بن بە ڕاشکاوانە باس لە بابەتی کۆچی کچی بنەماڵەی ناکەن، بە تێپەربوونی کات و هێوربوونەوەی هەستیارییەکان ئەم تووندیە نامێنێت، کچ و ژنی کورد جاری دیکە ئەم ئەزموونەی لە ڕەدوو کەوتن بینیوە، کە کات تێپەر دەبێت، بنەماڵەی کچی ڕەدوو کەوتوو ڕەفتاریان لەگەڵی ئاسایی دەبێتەوە.

حەوتەم: لە وەڵامی ئەو پرسیارەی کە ئەستەمترین بەش لە دەستپێکردنەوەی ژیان دوای کۆچکردن چی بووە و چۆن ڕووبەڕووی ئەو دۆخە نوێیە بوونەتەوە؟ وەڵامەکان بەم شێوەیە بوو کە لە خشتەی ژمارە (٧) خراوەتەڕوو:

ئامانجی سێیەم: زانینی چۆنیەتی ئەو میکانیزم و شێوازانە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاڵنگارییانەی لە میانی کۆچکردنی ڕووبەڕووی لێتوێژراوان دەبێتەوە:

یەکەم: پرسیار کرا لە لێتوێژراوان ئەگەر کات بگەڕێتە دواوە، دوبارە هەمان بڕیار دەدەیتەوە؟ وەڵامەکان لە خشتەی ژمارە (٨) خراوەتەڕوو:

لێرەدا بۆمان دەردەکەوێت لێتوێژراوان پەشیمان نین لەو بڕیارەی داویانە و سەرەڕای ناچاربوون، بەڵام بڕیارەکەیان بەلاوە دروستبووە. ئەمەش بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ ڕزگاربوون لە دۆخی ناهەمواری ڕابردوو و هەوڵدان و سەرکەوتوو بوون لە دۆخی نوێ.

دووەم: وەڵامی لێتوێژراوان سەبارەت بەوەی چۆن مامەڵەت لەگەڵ ئەو گەشارە سۆزداری و دەروونیانەدا کردووە کە لەگەڵ کۆچکردندا ڕووبەڕووت بوونەتەوە لە خشتەی ژمارە (٨) خرراوەتەڕوو:

سێیەم: ئامۆژگاری چی دەکەیت بۆ ئەو ژنانەی تر کە بیر لە کۆچکردن دەکەنەوە یان ڕووبەڕووی ئاوارەبوون دەبنەوە؟ چ وانەیەک لە ئەزموونەکەت یارمەتیدەر دەبێت بۆیان؟

دەرئەنجامەکان:

لە میانی ئەو زانیارییانەی کە لە میانی چاوپێکەوتنەکان کۆکرایەوە سەبارەت بە ئەزموونە جێندەرییەکانی کۆچکردنی ژنانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، توێژەران بە چەند خاڵێک دەرئەنجامەکان بەم شێوەیە دەخەنەڕوو:

1. گوشاری سیاسی و یاسایی: ژنان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕووبەڕووی ستەمێکی سیاسی و هەڵاواردنی یاسایی بەرچاو دەبنەوە، ئەمەش پاڵنەری هەندێکیان بۆ کۆچکردن و گەڕان بەدوای ئازادییە کەسی و سیاسییەکان.
2. دۆخی ئابووری: نەبوونی دەرفەتی ئابووری لە ناوچە کوردنشینەکانی ئێران پاڵ بە زۆرێک لە ژنانەوە دەنێت کە کۆچ بکەن بۆ ئەو ناوچانەی کە ئاسۆی کار و سەقامگیری داهاتیان باشترە.
3. هۆکاری کۆمەڵایەتی و کولتووری: چاوەڕوانییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان، بە هۆی نەریتی بوونی کۆمەڵگەی کوردی و بەتایبەتی لەسەر بنەمای جێندەری وایکردووە کۆت و بەندەکان بۆ سەر ژنان بەتایبەتی زیاتر بێت. ئەمەش هۆکارە بۆ ئەوەی زۆرێک لە ژنان کۆچ بکەن و هەوڵ بدەن خۆیان لە ژینگەیەکدا ببیننەوە کە بتوانن زیاتر ئەزموونی سەربەخۆیی و یەکسانی بکەن.
4. هۆکارە پەروەردەییەکان: لە میانی چاوپێکەوتنی لێتوێژەراوان بۆمان دەردەکەوێت کە هۆکاری پەروەردەیی نەبۆتە هۆی کۆچکردن و کۆچکردنەکەیان لەسەر بنەمای ئەوە نەبووە کە بیانەوێت کە دەرفەتی باشتری خوێندن بە دەست بێنن.

سەرچاوەکان:

UNHCR (2020). Global Trends: Forced Displacement in 2020. United Nations High Commissioner for Refugees, https://www.unhcr.org/dach/inc/uploads/sites/27/2022/06/UNHCR-global-trends-report_2020.pdf

King, R. (2012). Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer. Malmö University, Available at this link: file:///C:/Users/TechLine/Downloads/WB3.12.pdf

Massey, D. S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., & Taylor, J. E. (1993). Theories of International Migration: A Review and Appraisal. Population and Development Review, 19(3), 431–466. https://doi.org/10.2307/2938462

Castles, Stephen (2003), Towards a Sociology of Forced Migration and Social Transformation, Published in Sociology, 37(1), 13-34.

– Castles, S., de Haas, H., & Miller, M. J. (2014). The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World (5th ed.). Palgrave Macmillan.

International Organization for Migration (IOM). (2019). *Glossary on Migration*. IOM. Available at this link: https://publications.iom.int/books/international-migration-law-ndeg34-glossary-migration

یساقی، فاطمە پاسندی و علمی، زهرا (٢٠٢٣) بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت زنان از ایران با تأکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد، مجلە اقتصاد باثبات، ٥ (٢)، صص ٩٣-١٢١.

“<2938462.pdf>.”

[1] . یساقی، فاطمە پاسندی و علمی، زهرا (٢٠٢٣) بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت زنان از ایران با تأکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد، مجلە اقتصاد باثبات، ٥ (٢)، صص ٩٣-١٢١.

[2] . King, R. (2012). Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer. Malmö University, Available at this link: file:///C:/Users/TechLine/Downloads/WB3.12.pdf

[3] . King, R. (2012). Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer. Malmö University, Available at this link: file:///C:/Users/TechLine/Downloads/WB3.12.pdf

[4] . Castles, S., de Haas, H., & Miller, M. J. (2014). The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World (5th ed.). Palgrave Macmillan.

[5] . BUSSO, M., CHAUVIN, J. P. & HERRERA L, N. 2021. Rural-urban migration at high urbanization levels. Regional Science and Urban Economics, 91, 103658.

[6] . Massey, D. S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., & Taylor, J. E. (1993). Theories of International Migration: A Review and Appraisal. Population and Development Review, 19(3), 431–466. https://doi.org/10.2307/2938462

[7] . یساقی، فاطمە پاسندی و علمی، زهرا (٢٠٢٣) بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت زنان از ایران با تأکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد، مجلە اقتصاد باثبات، ٥ (٢)، صص ٩٣-١٢١.

[8] . King, R. (2012). Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer. Malmö University, Available at this link: file:///C:/Users/TechLine/Downloads/WB3.12.pdf

[9] . UNHCR (2020). Global Trends: Forced Displacement in 2020. United Nations High Commissioner for Refugees, https://www.unhcr.org/dach/inc/uploads/sites/27/2022/06/UNHCR-global-trends-report_2020.pdf

[10] . Castles, Stephen (2003), Towards a Sociology of Forced Migration and Social Transformation, Published in Sociology, 37(1), 13-34.