كوردی
ڕێباز و تەكنیكەكانی توێژینەوە ئایندەییەكان و جێبەجێكردنیان لە پلانداناندا
د. ساحلی مەبروك/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- زانكۆی ئوم بەواقی لە جەزائیر
وەرگێڕان: بارام سوبحی
بە هۆی ئەو گەشەسەندنە سروشتییەی لەسەر ئاستی زانستە كردارییەكان و زانیارییە مرۆییەكان ڕووی داوە، بایەخدان بە زانستی داهاتوو و توێژینەوە ئایندەییەكان و پێشبینیكردن بۆ ئایندە هاتووەتە كایەوە، ئەو توێژینەواش لە ڕێگەی ڕێبازەكانیەوە لە ئاراستەكردن و پلاندانان بەشدار و یارمەتیدەر دەبن لە تۆكمەتركردنی بناغەی زانیاریی ئایندەیی، هەروەها لە بەهێزكردنی ئەو بەدیلانەی دەكرێت پێش پڕۆسەی بڕیاردان بكەون، كە خۆی لە پلان و سیاسەت و داڕشتنی سیاسەتی گشتی و پلاندانەر و جێبەجێكاردا دەبینێتەوە.
ئەو گۆڕانكارییانەی دەوڵەتی گرتووەتەوە -ئیدی گۆڕانكارییەكان ناوخۆیی بن یان دەرەكی-، وای كردووە پێویستییەكی لەڕادەبەدەر هەبێت بۆ زیادكردنی زانیاریی زانستی كە دەكرێت بۆ زانینی داهاتوو پشتی پێ ببەسترێت، ئەو زانیارییانەش بۆ دیاریكردنی سروشتی گۆڕانكارییەكان و دانانی ڕێگا و شێوازی كارتێكردن لەو گۆڕانكارییانە پێویستن.
لە ڕوانگەی ئەو ڕاستییەوە دەكرێت جەخت لەسەر ئەو بنەمایە بكرێتەوە كە ئایندەناسی لەسەر بەها و دیاریكردنی گۆڕاوەكان و هۆكارەكان بینا دەكرێت، كە لەبریی سیما سەرەكییەكانی هەریەكە لە ڕابردوو و ئێستایە، ئەمەش هەرگیز پێویستیی پێشبینیكردنی گۆڕانكارییەكان و هۆكارە نەبینراوەكان كە لە هەر وێستگەیەك لە وێستگەكانی ماوەی داهاتوو دەردەكەون و كار دەكەنە سەر دیمەن و وێنەی داهاتوو؛ ڕەت ناكاتەوە. لێرەوە وا دەردەكەوێ ئایندەناسی گوزارشتە لە پڕۆسەیەكی بەردەوامی زەمەنی كە ئامانج لێی دیاریكردنی وردەكارییەكانی داهاتوو و پێشبینیكردنی نییە، بە ئەندازەی ئەوەی ئامانجی دۆزینەوەی بەدیلە ئایندەییە جۆراوجۆرەكان و ئاراستەكردنی پڕۆسەی هەڵبژاردنی باشترینەكانە لەنێو بەدیلەكاندا، بە مانایەكی دیكە: ئەو زانستەیە كە ئەركی ئاگاداركردنەوە و هۆشداریدانە، چارەسەركردنە بەبێ ڕوودانی كێشەكان، ئەو مەترسییانەی لە ئایندەدا دووچاری كۆمەڵگە دەبنەوە لەسەر هەموو ئاستەكانی: كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی، كولتووری، فێركاری، تەندروستی و ئەندازەیی، پاشان زیادكردنی ئامراز و تواناكانە كە دەتوانن گۆڕانكاری لەو بەدیلانەدا بكەن كە دەبێتە هۆی ڕێنونیكردنی پڕۆسەی پلاندانان و خزمەت بە بەرژەوەندیی گشتی دەكات.
ئامانجی ئەم توێژینەوەیە؛ لێكۆڵینەوە و شیكاركردنی چۆنێتیی بەكاربردنی تەكنیكە ئایندەییەكانە لە پڕۆسەی پلانداناندا. لەو پێناوەشدا دەپرسین: چۆن تەكنیكەكانی توێژینەوە ئایندەییەكان لە پڕۆسەی پلانداناندا بەكار دەبرێت؟
بەم شێوازەش وەڵامی دەدەینەوە:
یەكەم: چەمكی پلاندانان
لە ناساندنی پلانداناندا جۆرج تێری دەڵێت: هەڵبژاردنێكە لە كاتی تێڕوانین و پێكهێنانی چالاكیی پێشنیاركراو، پەیوەستە بە ڕاستی و بەكارهێنانی گریمانەی پەیوەست بە داهاتووەوە، كە باوەڕ وایە بۆ بەدیهێنانی ئامانجی چاوەڕوانكراو پێویستە.
هەر چی هێنری فایۆلە پێی وایە: پێشبینیكردنی ئەوەی ئایندە چۆن دەبێت دەگرێتەوە، لەگەڵ خۆئامادەكردن بۆ ئەو ئایندەیە.
ئەحمەد ئەلسەید مستەفا پێناسەی كردووە بەوەی: هونەری مامەڵەكردنە لەگەڵ ئایندەدا، ئەركێكی پێشوەختە یان خاڵێكی دەستپێكردنە لە هەر پڕۆسەیەكدا، دیاریكردنی ئامانجەكان و هەڵسەنگاندنیان و هەڵبژاردنی گونجاوترینیان لەخۆ دەگرێت، دیاریكردنی چۆنێتیی پێگەیاندنی ئامانجەكانە لە ڕێگەی بەرنامەوە، ئەو ئامانجانەش لەبریی پێوەرەكانی هەڵسەنگاندنی ئەدای كردارییە. پلاندانان لەسەر دوو ڕەگەز وەستاوە: پێشبینیكردنی داهاتوو، ئامادەسازی بۆ داهاتوو.
بەو پێودانگە دەكرێت پلاندانان پێناسە بكرێت بەوەی: چالاكییەكی گشتیی مرۆییە تاكەكەس و كۆمەڵەكان لە هەموو كاروبارێكی ژیانیاندا جێبەجێی دەكەن. لەم بارەیەوە بینتۆن (BENTON)پێی وایە: پلاندانان وەكوو چەمكێكی گشتی، ئامادەسازی و ئامادەكارییەكی هۆشەكییە بۆ چالاكییەك لە پێناوی كارێكدا یان دروستكردنی نەخشەیەكی هۆشەكییە. بەپێی ئەو مانایە، پلاندانان هەموو كارێكی بەئەنقەستە، لە هزردا دەچەسپێنرێت و وێنا دەكرێت، پێش ئەوەی شوێنی خۆی لە واقیعدا بكاتەوە. واتە بەر لەوەی جێبەجێ بكرێت، دەبێت دروست بكرێت، ئەمەش ڕێسای بیركردنەوە پێش كاركردنە.
هەروەكوو چەمكی پلاندانان ئاماژەی بۆ دەكات، بژاردە سیاسییەكان كەناڵێكی بنەڕەتییە لە هێنانەكایەی گۆڕانكارییەكان لە ڕوانگەی گەشەپێدانەوە، هەروەها بە پایەی چوارچێوە گشتییەكانی پلاندانان دادەنرێن. لەم ڕوانگەیەوە پلاندانان بە پڕۆسەیەكی بەردەوام دادەنرێت كە بڕیاردان و هەڵبژاردن و بەكارهێنانی ئامانجە گۆڕاوەكان لەنێو ئەو سەرچاوانەی لەبەر دەستدان؛ لەخۆ دەگرێت، ئەوەش بە مەبەستی بەدیهێنانی ئامانجێكی تایبەت لە كاتێكی دیاریكراودا، واتە ئامرازێكە بۆ سیاسەتی ئابووری بە ئامانجی دیاریكردنی بژاردە ستراتیژییەكان بۆ گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و دابینكردنی ئامرازە پێویستەكان بۆ پارەداركردنی.
بەپوختی: پلاندانان لێكۆڵینەوەیە لە داهاتوو، پێشبینیكردنی ئەوەی لەسەریەتی و خۆئامادەكردنە بۆی، ئەم توێژینەوە و پێشبینییانە بۆ ئایندە تەواو نابن تەنها لە ڕێگەی تەكنیكە زانستییەكانەوە نەبێت كە ڕێنوێنیی بڕیارسازان دەكات، لە پێناوی پلاندانانێكی دروست و كارادا ئەو تەكنیكە ئایندەییانە ئامرازەكانی ڕێنوێنی بۆ بڕیارسازان لەخۆ دەگرێت.
ئەگەر لە بارەی كارە لەپێشینەكان و قۆناغەكانی توێژینەوە ئایندەییەكان لە پڕۆسەی پلانداناندا كۆدەنگی لەنێو تیۆریستەكاندا كارێكی مەحاڵ بێت، ئەوا هەموویان كۆكن لەسەر ئەو بنەمایانەی كە پێویستە توێژینەوەكە جەختی بكاتەوە سەر:
– دیاریكردن و كۆنترۆڵكردنی ئەو بەهایانەی كە لە ئایندەدا دووچاری توێژینەوەكە دەبنەوە، وەكوو: قوربانییانی جەنگەكان، مسۆگەركردنی سەقامگیریی دەوڵەت، بیمەی كۆمەڵایەتی، هاوسەنگیی ژینگەیی… تاد.
– باسكردن و دۆزینەوەی گرنگترین ئاراستە كاریگەرەكان لە داهاتوودا.
– دیاریكردنی بەدیلە ئایندەییەكان، ئەمەش پڕۆسەیەكە پەیوەستە بە ئێستاوە، بەڵام زۆر جار سروشتێكی تیۆری و خەیاڵی وەردەگرێت.
– هەڵبژاردنی بەدیلێك لە بەدیلە ئایندەییەكان كە وەكوو باشترین هەڵبژاردە دەردەكەوێت، چونكە وەڵامگۆی پێودانگەكانی بەرژەوەندیی نیشتیمانییە.
– گەشەپێدانی ستراتیژە ڕاگوزەرییەكان كە ڕێگە بە مرۆڤایەتی دەدەن، لە ڕێگەی تێكەڵەیەك لە گۆڕانكارییە تاكەكەسییەكان و بەكۆمەڵەكان لە ڕەفتاری مرۆییدا، دەبنە قوربانیی پەیكەر (هیكل) و ئەو پڕۆسانەی دەبنە لەمپەر لەبەردەم بەدیهێنانی ئایندەیەكی باشتردا.
دووەم: تەكنیكە ئایندەییەكان
شارەزایان لە بواری پلانداناندا پشت بە كۆمەڵێك تەكنیكی ئایندەیی دەبەستن بۆ ئاراستەكردنی پڕۆسەی پلاندانان كە لە دیاریكردنی كێشەكەوە دەست پێ دەكات تا دەگاتە قۆناغی جێبەجێكردن و هەڵسەنگاندن، بە نمونە: (تەكنیكی سیناریۆكان، تەكنیكی دلفی، تەكنیكی پێشبینی، تەكنیكی لێكچوواندن، تەكنیكی تیۆری گەمە، توێژینەوەی پڕۆسەكان، ڕێكخستنی زانیارییەكان). بەڵام ئێمە لێرەدا تەنها باس لە تەكنیكی سیناریۆكان، تەكنیكی دلفی، تەكنیكی پێشبینی دەكەین.
١. تەكنیكی سیناریۆكان: ئەم تەكنیكە دەچێتە چوارچێوەی ئامرازە میتۆدییە زۆر بەكارهێنراوەكانەوە لە توێژینەوە ئایندەییەكاندا، هەروەكوو ئامرازە میتۆدییەكانی دیكە، ئەم تەكنیكەش بەوردی كات و چۆنێتیی دەستپێكردنی دیاردەیەكی دیاریكراو لە ئایندەدا دەستنیشان ناكات، بەڵام هەوڵی دیاریكردنی ڕێڕەوە گشتییەكانی دیاردە كۆمەڵایەتییەكان و ئەو گۆڕانكارییانە دەدات كە لە هەر یەكێك لەو ڕێڕەوانەدا ڕوو دەدات. بە نموونە: وەكوو ئەوەی بڵێین ئایا دەوڵەتەكانی جیهانی عەرەبی بەرەو پێكگەیشتن یان بەرەو هەڵوەشاندنەوە دەچن؟ بۆیە سیناریۆ گوزارشتە لە ڕێگەیەكی شیكاری گریمانەیی كە لە ڕێگەیەوە چاودێریی ڕێڕەوی گشتیی گەشەسەندنی دیاردە و ڕووداوەكان دەكرێت، لە ڕوانگەی بارودۆخ و دۆخی ئێستایەوە تا دەگات بە تۆماركردنی زنجیرەیەك لە پێشبینیی ئایندەیی بۆ ئەو دیاردە و ڕووداوانە. پاشان دەتوانین بڵێین سیناریۆ گوزارشتە لە گەمەی گریمانەكان، بە هۆیەوە دەكرێت تێبگەین لە وەرچەرخانە بنیادییەكان كە گەشەندنی ڕێكخستنێكی دیاریكراو دەیگرێتە بەر.
لە ڕووی جۆر و پۆلەكانی سیناریۆوە، دیارترین قوتابخانەكانی توێژینەوە ئایندەییەكان لەسەر دابەشكردنی بۆ سێ جۆر كۆكن:
– سیناریۆی ئاراستەیی یان هەنگاوی: ئەو سیناریۆیەیە گریمانەی بەردەوامبوونی كۆنترۆڵی دۆخی ئێستا دەكات بەسەر گەشەسەندنەكانی دیاردەیەكدا كە جێگەی توێژینەوەیە لە ئایندەدا، ئەمەش پێویستیی بەردەوامبوونی جۆر و ڕێژەی گۆڕاوەكان دەسەپێنێت كە لە دۆخی ئێستادا دیاردەكەیان كۆنترۆڵ كردووە. لێرەوە بابەتەكە پەیوەستە بە پڕۆسەی لەكارخستنی هەنگاوەكان بۆ ئاراستە و وێنەی دیاردەكە لە ئێستادا بەسەر داهاتوودا.
– ئاراستەی چاكسازی (گەشبینی): بە پێچەوانەی سیناریۆی یەكەم كە لە ڕوانگەی مانەوەی دۆخی ئێستایە وەكوو خۆی، ئەم سیناریۆیە جەخت دەكاتەوە سەر ڕوودانی چاكسازی و گۆڕانكاری بەسەر دۆخی ئێستای ئەو دیاردەیەدا كە بابەتی توێژینەوەیە. چەندێتی و جۆری ئەو چاكسازییانەش دەبنە هۆی هێنانەكایەی ڕیزبەندییەكی نوێ لە گرنگی و جۆری ئەو گۆڕاوانەی كە كۆنترۆڵی گەشەسەندنی ئەو دیاردەیە دەكەن، ئەوەش لە كۆتاییدا دەبێتە هۆی بەدیهێنانی باشبوونی ئاراستەی دیاردەكە كە ڕێگە دەدات بە گەیشتن بە ئامانجەكانی، كە لە دۆخی ئێستای دیاردەكەدا ناكرێت بەدی بهێنرێت.
– سیناریۆی رادیكاڵی (ڕەشبینی): لە چوارچێوەی ئەم سیناریۆیەدا پشت دەبەسترێت بە ڕوودانی وەرچەرخانی رادیكاڵیی قووڵ لە چواردەوری ناوخۆیی و دەرەكیی دیاردەكە، ئەو گۆڕانكارییانەش دەبنە هۆی هەڵوەشانەوە یان دابڕان لەگەڵ ڕێڕەو و ئاراستەكانی پێشووی دیاردەكە. ئەم سیناریۆیە دەوەستێتە سەر گەشەسەندن و بازدانی كتوپڕ كە دەست بەسەر ژینگەی دیاردەكەدا دەگرێت. لەم بارەدا گۆڕانكارییە كەم گریمانەكراوەكان بەهەند وەردەگیرێت، بەڵام كاتێك ڕوو دەدات ئەوا ڕێگوزەری گشتیی دیاردەكە بە شێوەیەكی ڕیشەیی دەگۆڕێت.
چەقی بیرۆكەی ئەم سیناریۆیە لەسەر زنجیرەیەك ئەگەری گریمانەكراوە كە لەسەر بنەمای ئەم بیرۆكەیەیە: ئەگەر – ئەوا، واتە كاتێك “س” ڕوو دەدات، ئەوا ئەنجامەكەی “ص” دەبێت، ئەگەر “ا” ڕووی دا، ئەوا ئەنجامەكەی “ب” دەبێت… تاد. بەم شێوەیە سیناریۆكە هەوڵی خستنەڕووی هەموو ئەگەر و پێشبینییەكان و لێكەوتەكانی دەدات. پڕۆسەی سیناریۆكەش بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە دەبێت:
– دیاریكردنی دیاردەكە، بابەتی لێكۆڵینەوەكە، كۆكردنەوەی داتا و زانیاری و ڕاستییەكان لە بارەیەوە.
– دیاریكردنی ڕێگوزەرە جیاوازەكانی گەشەسەندنی دیاردەكە، ئەمەش بینا لەسەر ئەو پێدراو و ڕاستییانەی لە قۆناغی یەكەمدا كۆ كراونەتەوە. لەم قۆناغەدا گۆڕاوە جیاوازە كاریگەرەكان لە گەشەسەندنی ئەم دیاردەیە دیاری دەكرێن، بەگوێرەی گرنگییان ڕیزبەندی دەكرێن بۆ گۆڕاوە سەرەكی و گۆڕاوە ناوەندییەكان. لێرەدا پێویستە دەركەوتنی گۆڕاوی ڕیزپەڕ یان كتوپڕ كە ڕێگوزەری گەشەسەندنی دیاردەكە لەسەری دەوەستێت، بەهەند وەربگیرێت. هەر بۆیە لەم قۆناغەدا جیاكاری دەكرێت لە ئاراستەی ڕێگوزەری گەشەسەندنی دیاردەكە لە داهاتوودا (ئاراستەی هەنگاوی، ئاراستەی چاكسازی، ئاراستەی رادیكاڵی).
– لێكەوتەكان: واتە ئەنجامە چڕوپڕەكان كە گریمانەی ئەوە دەكرێت كار بكاتە سەر هەر هەنگاوێك لە هەنگاوەكان پاڵپشت بە ڕێسای ئەگەر-ئەوا. هەروەها هەندێك لە لێكەوتە جیاوازەكان بە هەندێكی دیكەیانەوە دەبەسترێنەوە، چونكە هەر لێكەوتەیەك كاریگەری لەسەر لێكەوتەیەكی دیكە دادەنێت. بۆیە هەر لێرەوە دەبێت كاریگەریی لێكەوتەكان لەسەر یەكتر لە كەرتە جۆراوجۆرەكان لە داهاتوودا بزانرێت.
بۆ ڕوونكردنەوەی ئەم بابەتە، ئەم نموونەیە دەخەینە ڕوو لە بارەی بابەتی پلاندانان بۆ نەهێشتنی بێكاری لە جەزائیر، وەكوو بابەتی توێژینەوە بەم گۆڕاو و ئاماژانەوە پەیوەستی دەكەین: نرخی نەوت، گەشەكردنی دانیشتووان، دەروازەكانی بازاڕی كار، سەقامگیریی سیاسیی ناوخۆیی، سەقامگیری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا.
ساڵی (2012) وەكوو بنەما دادەنێین، ساڵی (2030)یش وەكوو ساڵی گریمانەكراو. بۆیە دواتر پێشبینی دەكەین لە بارەی زیادبوونی دانیشتووان، نرخی سووتەمەنییەكان، تێكڕای سەقامگیریی سیستمی سیاسی، گەشەكردنی ئابووری. پاشان سیناریۆكان لەسەر بنەمای ئاراستە ئایندەییەكان بەم شێوەیە دادەڕێژین:
– سیناریۆی ئاراستەیی یان هەنگاوی (مانەوەی ڕێژەی جێگیری بێكاری): ئەم سیناریۆیە گریمانەی بەردەوامبوونی دۆخی ئێستا و گەشەسەندنی دیاردەی بێكاری لە داهاتوودا دەكات، بۆ ئەمەش پێویستە نرخی نەوت بە جێگیری بمێنێتەوە، كۆنترۆڵی ڕێژەی گەشەكردنی دانیشتووان بكرێت، سەقامگیریی سیاسیی ناوخۆیی، سەقامگیری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، ڕێژەی گەشەكردنی ئابووری بە بەرزی بمێنێتەوە. لێرەوە تێبینیی پەیوەندی و لێكەوتەی هەر گۆڕاوێك لەسەر ئەوی تر دەكەین. گۆڕاوی سەقامگیریی نێودەوڵەتی كار دەكاتە سەر نرخی نەوت، ئەویش بە ڕۆڵی خۆی كار دەكاتە سەر وەبەرهێنانی ناوخۆیی دەوڵەتی بەتایبەتی لە دەوڵەتە كرێخۆرەكاندا (دۆخی دەوڵەتە عەرەبییەكان)، بۆیە بڕیارسازان دەبێت هەموو بارودۆخەكان و لێكەوتەی گۆڕاوەكان لەبەرچاو بگرن.
– ئاراستەی چاكسازی: ئەم سیناریۆیە جەخت دەكاتە سەر ڕوودانی گۆڕانكاری و چاكسازی بەسەر دۆخی ئێستای دیاردەكەدا و دەیكاتە بابەتی توێژینەوە. ئەگەر نرخی سووتەمەنی لە بازاڕەكانی جیهاندا بەرز ببێتەوە، ئەوا دەبێتە هۆی دابینكردنی پارەی پێویست بۆ دەستكردن بە پڕۆژەی گەشەپێدان، ئەوەش دەبێتە هۆی زیادبوونی هەلی كار و نەهێشتنی بێكاری و پارێزگاری لە سەقامگیریی سیاسیی ناوخۆیی دەكات.
– سیناریۆی رادیكاڵی (ڕەشبینی): لە چوارچێوەی ئەم سیناریۆیەدا پشت دەبەسترێت بە ڕوودانی وەرچەرخانی رادیكاڵیی قووڵ لە چواردەوری ناوخۆیی و دەرەكیی دیاردەكە، ئەگەر نرخی سووتەمەنی داببەزێت بۆ كەمتر لە سی دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی وەبەرهێنان، بە هۆیەوە زیادبوونی بێكاریی لێ دەكەوێتەوە.
كۆنترۆڵنەكردنی گەشەكردنی دانیشتووان دەبێتە هۆی زیادبوونی چڕیی دانیشتوان، لێرەوە بڕیارسازان خۆیان دەستەوەستان دەبینن لە دابینكردنی پارەی پێویست بۆ بەدەمەوەچوونی داخوازییەكانی كۆمەڵگا، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی شەرعیەتی سیاسیی ڕژێمەكە و ناسەقامگیریی دەوڵەتی لێ دەكەوێتەوە.
گرنگیی داڕشتنی سیناریۆكان دیار دەكەوێت لە:
– بێداركردنەوەی بڕیارسازان لە سروشتی كێشەكان و ئەو ئەنجامانەی لە هەڵبژاردنی ڕێگوزەرێكی دیاریكراو لە ڕێگوزەرەكانی گەشەسەندنی دیاردە و ڕووداوەكان دەكەوێتەوە، ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت لەسەر چاكسازی یان گونجاندنی بڕیارە سیاسییەكان تەنانەت پاشگەزبوونەوە لێیان ئەگەر پێویستی وای خواست. هەروەها یارمەتیدەر دەبێت لەسەر خۆسازدان بۆ بەرەنگاربوونەوەی شوێنەواری ئەو ڕووداوانەی لە گرتنەبەری ڕێگوزەرێكی دیاریكراو دەكەوێتەوە.
– داڕشتنی سیناریۆكە دەبێتە هۆی جۆشدانی بڕیارسازان لە پلاندانان یان ڕاستكردنەوەی كارێك و پچڕاندنی پەیوەندی بە ڕابردووەوە.
داڕشتنی سیناریۆ بە شێوەیەكی بنەڕەتی پێویستی بە بڕی پێویستە لە زانیاری لە بارەی دیاردەكەوە، تاوەكوو ئەو لێكەوتانەی لە هەر سیناریۆیەك لە سیناریۆكان دەكەونەوە؛ دەستنیشان بكرێن.
٢. تەكنیكی دێلفی: ناونانی ئەم تەكنیكە بەو ناوەوە دەگەڕێتەوە بۆ پەرستگایەكی كۆنی یۆنانی، ئەویش پەرستگای “Delphi”یە كە كاهین و پیاوە ئایینییەكان و عاریفەكان تیایدا هەوڵی زانینی داهاتوویان دەدا. ئەم تەكنیكە بەزۆری لەلایەن قوتابخانە ئەمەریكییەكان بۆ توێژینەوە لە داهاتوو بەكار دەهێنرێت، ئەمەش لەبەر كۆمەڵێك پێودانگ كە گرنگترینیان بەهێزی و پێشكەوتوویی ئامرازەكانی پەیوەندیی ئەمەریكییە كە پڕۆسەی پشتبەستن بە گەورەترین ژمارەی پسپۆڕان لە ناوەندە جۆراوجۆرەكانی توێژینەوە و زانكۆ ئەمەریكییەكان ئاسان دەكات، پاشان ژمارەیەك لە شارەزایان، توانای پێویست بۆ بەدیهێنانی ئەم تەكنیكە دابین دەكات. ئەمەریكییەكان لە ڕێگەی بەكارهێنانی ئەم تەكنیكەوە لە بارەی بابەتێكی دیاریكراو لە كاروباری ناوخۆیی یان دەرەكی، هەوڵی دەرهاویشتن و دیاریكردنی بەهێزترین گریمانە و پێشبینی لە بیروبۆچوونە جۆراوجۆرەكان دەدەن.
بە بۆچوونی هێلمەر، تەكنیكی دێلفی پشت دەبەستێت بە دەرهێنانی بەهێزترین پێشبینییە دژیەكەكان لە بارەی هەر بابەتێكەوە، هەروەها دەرخستنی تەواوی بەڵگەكان كە پشتیوانی لە هەر پێشبینییەك لە پێشبینییەكان دەكات. هەروەها پێی وایە هەنگاوەكانی كاركردن لە تەكنیكی دێلفی دەكرێت بە بەكارهێنانی تەكنیكی یارمەتیدەر گەشەی پێ بدرێت كە هەندێك لە ئەنجامەكانی ڕێك دەخات، یان ئاسانكاری لە پێكەوەبەستنی نێوان ڕەهەندەكانی دیاردەكە دەكات كە لێی دەكۆڵنەوە، بە نموونە: دۆڵابی داهاتوو، تەكنیكی هەڵوەشانەوە.
تەكنیكی دۆڵابی داهاتوو لەلایەن پیتەر واگەشال دانراوە، لە لێكەوتەی دیاردەكان دەكۆڵێتەوە لە لایەنە جۆراوجۆرەكانیەوە، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی بنەڕەتی بگاتە ئەنجامێكی ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی دانانی واقیعێكەوە وەكوو چەقی توێژینەوەكە، پاشان باس لە هەموو شوێنەوارە ڕاستەوخۆكان دەكات كە لەو دیاردەیە دەكەوێتەوە، دواتر چاودێریی شوێنەوارە ڕاستەوخۆكان دەكات كە كار دەكەنە سەر یەكەمین شوێنەواری ڕاستەوخۆ، ئینجا بەردەوام دەبێت لە هاتنەخوارەوە بە دۆڵابەكەدا.
ئەم تیۆرە پشت بەم هەنگاوە كردارییانە دەبەستێت:
١. بازنەی یەكەم دەكێشین، لە ناویدا ئەو ڕووداوە ناوەندییە دادەنێین كە دەمانەوێت لێی بكۆڵینەوە، وا باشترە ڕووداوەكە بە وشەیەك یان ڕستەیەكی كورت بنووسرێت، بەم بازنەیە دەوترێت بازنەی ناوەندی.
٢. كۆمەڵێك بازنە بەدەوری بازنەی ناوەندیدا دەكێشین،
ژمارەی ئەو بازنانەش بە هێندەی ژمارەی لێكەوتە ڕاستەوخۆكان دەبێت كە پێشبینیی دەكەین بۆ ڕووداوەكە. ئەگەر دیتمان ڕووداوەكە پێنج لێكەوتەی ڕاستەوخۆی دەبێت، ئەوا پێنج بازنە دەكێشین كە هەریەكەیان بە هێڵێكی كورت بە بازنەی ناوەندییەوە دەبەسترێتەوە. هەر ئەنجامێكی ڕاستەوخۆی ڕووداوەكەش لە ڕێگەی خۆیەوە دەبێتە هۆی لەدایكبوونی ئەنجامی گرێدراو پێیەوە، ئەو ئەنجامانەش دوایین ئەنجامەكان ڕێك دەخەن.
بە نموونە: ئەگەر دیاردەی بێكاری وەربگرین و دۆڵابی داهاتووی بۆ بەكار بهێنین، تاوەكوو زنجیرەیەك بازنە ببینین كە لێكەوتە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكانی دیاردەكە بنوێنیت. بە نموونە: ئەگەر هاتوو بڵێین بێكاری دەبێتە هۆی پێشكەوتنی زانستی، ئەوا گریمانەكە نەگونجاو دەردەكەوێت، بەڵام بەدواداچوونی لێكەوتەكانی دیاردەكە بەگوێرەی ئەم نموونەیە بەو ئەنجامەمان دەگەیەنێت.
خشتەی هاوپێچ
بەكارهێنانی تەكنیكی دۆڵابی داهاتوو لەلایەن شارەزایانەوە دەبێتە هۆی باشكردنی توانایان بۆ زانینی ئەو دیاردەیەی لێی دەكۆڵنەوە لە لایەك، هەروەها بۆ زانینی خاڵە هاودژەكانی لە لایەكی دیكەوە (ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ)، لەگەڵ دیاردەكانی دیكە كە توێژەرانی دیكە لێی دەكۆڵنەوە.
نموونەیەك بۆ تەكنیكی هەڵوەشانەوە (Decomposability)، ئەگەر لە ئەگەرەكانی هەڵایسانی شۆڕش لە دەوڵەتێكی دیاریكراودا بكۆڵینەوە، ئەوا بەگوێرەی نموونەكەی نیكڵسۆن بە دیاریكردنی ئەو هۆكارانەی بوونەتە هۆی هەڵایسانی شۆڕشەكە؛ دەست پێ دەكەین، پاشان دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی شۆڕشەكان و هۆكارەكانی هەر شۆڕشێك دەژمێرین. ئەگەر بینیمان هۆكاری “س” بە ڕێژەی (60%) لە شۆڕشەكاندا هەبوو، كەواتە بە ڕێژەی (60%) بەشدار بووە لە هەڵایسانی شۆڕشەكاندا. بەڵام ئەگەر جگە لە هۆكاری “س”، هۆكارێكی دیكەمان بینی كە ئەویش “ص”ە و بە ڕێژەی (40%) هەبوو، ئینجا لەو دیاردەیەی لێی دەكۆڵینەوە بینیمان هۆكارەكانی “س و ص” هەن، ئەوا ڕێژەی گریمانەكە بۆ زیاتر لە (60%) بەرز دەكەنەوە، بە مەرجێك دەبێت نەبوونی پەیوەندی لەنێوان دوو گۆڕاوەكەدا (یان یەكێكیان) بەهەند وەربگرین. ئەمەش مانای وایە تەكنیكی هەڵوەشانەوە دەكرێت لە گۆشەیەكی دیاریكراوەوە تەكنیكی دێلفی ئاسان بكات، ئەویش دیاریكردنی ڕێژەی ئەگەرەكانە لەسەر ئەم بنەمایانە:
– كۆبوونەوەی ئەو هۆكارانەی پەیوەندییان بەیەكەوە نییە، دەبێتە هۆی بەرزكردنەوەی ڕێژەی ئەگەرەكە.
– دیاریكردنی چۆنێتیی زیادبوونی گۆڕاوێكی دیاریكراو بۆ گرنگیی گۆڕاوێكی دیكە، یان كەمكردنەوەی گرنگییەكەی.
قۆناغەكانی جێبەجێكردنی تەكنیكی دێلفی لە پڕۆسەی پلانداناندا، خۆی دەبینێتەوە لە:
– دیاریكردنی هەموو بابەتە پەیوەندیدارەكان بە دیاردەكەوە، دەبنە بابەتی توێژینەوەكە.
– جەختكردنەوە لەسەر هەڵبژاردنی دەستەبژێرێك لە پسپۆڕان لە هەر كەرتێكدا كە لە هەنگاوی یەكەمدا دیاریمان كردووە، هەریەكێكیان چارەسەرێكیان پێ دەسپێردرێت كە دەكەوێتە بازنەی پسپۆڕییەوە، پێویستە ئەو كەسانە شارەزایی و لێزانییان بە هەردوو لایەنی تیۆری و كرداریی بابەتەكە هەبێت. لە لایەنی تیۆرییەوە بابەتەكە شارەزابوون بە تیۆرییە گشتییەكان دەخوازێت، هەروەها بە سەلمێنراو و گریمانەكان و تەنانەت توێژینەوە زانستییەكان كە دەكرێت شیكاری دینامیكیەتی گەشەكردنی دیاردەكە بكەن. هەر چی لە لایەنی كردارییە، پێویستە زانیاری و ئاماری تایبەت بە دیاردەی بابەتی توێژینەوەكەیان لەبەر دەستدا بێت.
– دیاریكردنی چوارچێوەی ئەو ماوەیەی دیاردەكە كە پێشبینیی بۆ دەكرێت (ماوەی ڕاستەوخۆ، نزیك، مامناوەند، دورێكی نەبینراو).
– ئاراستەكردنی زنجیرەیەك ڕاپرسی كە كۆمەڵێك پرسیار لەخۆ بگرێت پەیوەست بن بە بابەتی هەڵبژێردراوەوە، هەروەها بە ئەگەرە جیاوازەكانی گەشەكردنیەوە لە داهاتوودا، پرسیارگەلی دیكە پەیوەست بە هۆكارەكان و دیاریكردنی پەیوەندیی نێوان هۆكارە جۆراوجۆرەكان كە دەكەونە پشت ڕوودانی هەموو ئەگەرێكەوە.
– گونجاندنی ئەنجامەكانی هەر پسپۆڕێك پاڵپشت بە وەڵامی پسپۆڕانی دیكە لە كەرتەكانی تردا، پاشان ژماردنی وەڵامەكان و دەرهێنانی ڕێژەی مامناوەندی تیایاندا، ئەوەش بەهێزترین پێشبینییەكان دەنوێنێت. لە ڕێگەی بەكارهێنانی ئەم تەكنیكەوە، كۆمپیوتەر بەئاسانی كارەكە تەواو دەكات، چونكە بۆچوونی شارەزاكان لە كۆمپیوتەرێكدا جیا دەكرێتەوە كە بە كۆمپیوتەری ناوەندییەوە بەستراوەتەوە و كارلێك لەنێوان ئەنجامە بەدیهاتووەكانی هەر كۆمپیوتەرێكدا بەجیا بەدی دەهێنێت، ئەمەش لە هەندێك نووسراودا بە كۆنگرەی دێلفی ناوزەد كراوە. هەندێكی دیكە لە توێژەران دەستەواژەی كۆنگرەی كۆمپیوتەری بەكار دەهێنن.
بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كردەیی ئەم تەكنیكە ڕوون بكەینەوە، ئەم نموونەیە وەردەگرین: ئەگەر بمانەوێت پلان دابنێین بۆ سیاسەتی بەكارخستن و نەهێشتنی بێكاری لە جیهانی عەرەبیدا لە ساڵی (2025)دا، ساڵی (2011)ش وەكوو ماوەی بنەڕەتی وەربگرین، هەر دەبێت گۆڕاوەكان بەم جۆرە دیاری بكەین:
ا. بارودۆخی دیمۆگرافی لە جیهانی عەرەبیدا.
ب. نرخی سووتەمەنی.
ج. گەشەی ئابووری لە دەوڵەتە عەرەبییەكاندا.
د. دەروازەكانی بازاڕی كار (دەرچووانی زانكۆكان، پیشەگەرەكان، زۆربوونی قوتابخانەكان).
هـ. سەقامگیریی سیاسی لە دەوڵەتە عەرەبییەكاندا.
و. بارودۆخی كشتوكاڵی و پیشەسازی لە جیهانی عەرەبیدا.
أ. هەر شەش كەرتەكەی كە ئاماژەی پێ درا، بەگوێرەی ئاستی شارەزایی پسپۆڕەكە لە هەر كەرتێكدا ڕیز دەكەین، واتە پسپۆڕەكە بەگوێرەی توانای زانستیی خۆی لەو كەرتانەدا ڕیزبەندییەك دەكات، بە جۆرێك ئەو كەرتەی زۆر شارەزایە تیایدا لە سەرەتاوە دادەنێت، پاشان كەرتەكانی دیكە بەگوێرەی ئاستی زانینی دادەنێت تا دەگاتە كەرتی شەشەم، بە گریمانەی ئەوەی پسپۆڕەكە بەراورد بە كەرتەكانی دیكە زانیاریی كەمە لەو بوارەدا.
ب. وەڵامی ژمارەیەك لە پرسیارەكان وەكوو لەم خشتەیەدا ڕوون كراوەتەوە.
خشتەكە ئەمانە لەخۆ دەگرێ:
– خانەی گەشەكردنی گریمانەكراو: گەشەكردنی گریمانەكراوی هەر كەرتێك لەو شەش كەرتەی هەڵمانبژاردووە دادەنێین، یان گەشەكردنی گریمانەكراوی كەرتی دیمۆگرافی دادەنێین كە (أ، ب، ج…) گوزارشتی لێ دەكات.
– هەر چی خانەی دووەمە، بۆ دیاریكردنی ئەو ساڵەیە كە پسپۆڕەكە پێی وایە گەشەكردنی ئاماژەپێدراو لە خانەی یەكەمدا تیایدا ڕوو دەدات.
– خانەی سێیەم: داوا لە هەموو پسپۆڕان دەكرێت سێ ساڵ بۆ ڕوودانی گەشەكردنەكە دابنێن. بە نموونە، پێمان دەڵێن گەشەكردنی دانیشتووان لە جیهانی عەرەبیدا دەگاتە (700) ملیۆن كەس بە نموونە لە ساڵی (2013 یان 2014 یان 2020).
لە ڕێگەی ئەو ساڵانەوە نزیكترین و دوورترین ساڵ كە لە خەمڵاندنەكاندا هاتوون؛ دیاری دەكەین، هەروەكوو دەبینین نزیكترین پێشبینی؛ ساڵی (2013)یە و دوورترین ساڵی (2020)ە.
– خانەی چوارەم: ڕووداوی پێشوەختە: لەم بارەیەوە داوا لە پسپۆڕەكە دەكرێت ئەو هۆكارانە دیاری بكات ئەگەر هەبن؛ وا دەكات گەشەكردنە لە ماوەیەكی زوودا ڕوو بدات.
– خانەی پێنجەم: هەمان داواكاریی خانەی چوارەمە، لەگەڵ ئەو جیاوازییەی لە بارەی ئەو هۆكارانەی ئەگەر هەبن؛ وا دەكات گەشەكردنە درەنگتر ڕوو بدات.
– خانەی شەشەم: داوا لە هەر پسپۆڕێك دەكرێت ساڵێك دیاری بكات كە پێی وایە بە ئەگەری (90%) گەشەكردنەكە تیایدا ڕوو دەدات.
هەر دەبێت ئاماژە بەوە بكەین پسپۆڕەكان لە هەر جارێكدا وەڵامەكانیان هەموار دەكەنەوە، پاڵپشت بەو پێدراوانەی بۆیان ئاشكرا دەبێت و ئاگایان لێ نەبووە یان لەبەر ئەوەی لە دەرەوەی سنووری پسپۆڕی و زانیارییان بووە.
هەروەك هەر كەرتێك كاریگەریی بەسەر كەرتەكەی دیكەدا هەیە، بۆیە دەبێت پێویستیی شوێنەواری ئەو گۆڕانكارییە دابنرێت كە هەر كەرتێك بەجێی دەهێڵێت ئەگەر هاتوو لە ماوەیەكی زووتر لە ماوەی پێشبینیكراو ڕوو بدات. دیاردەی سیاسی خاڵی كارلێكی نێوان چەندین پێدراوە، بۆیە هەر دەبێت ئەم دیاردەیە بۆ بەشەكانی هەڵبوەشێنرێتەوە و هەر بەشێكی بدرێتە پسپۆڕێك.
٣. تەكنیكی پێشبینی: پێشبینی بەوە ناس دەكرێت كە كۆكردنەوەی فاكت و زانیاریی ڕاستە بۆ دیاریكردنی ئایندەی گریمانەكراو كە سیاسەتە پێشنیاركراوەكان دەیهێننە كایەوە. لەسەر بیرۆكەیەكی سادە وەستاوە، ئەویش ئەوەیە ڕووداوی “أ” لە ماوەی “ب”دا ڕوو دەدات، بەڵام توانای دەرچوواندنی ئەم جۆرە حوكمانە مەرجدارە بە بوونی بارودۆخی ئامادەیی بۆ پێشبینی (Initial Conditions)، واتە بوونی بڕی پێویست لە پێدراوەكان كە دەبنە بناغە بۆ پێشبینیكردن.
تەكنیكی پێشبینی یارمەتیدەر دەبێت لە پێشكەشكردنی ڕاسپاردە كە پشتگیریی هەندێك لە بەدیلە سیاسییەكان بەسەر هەندێكی دیكەیاندا لە قۆناغی پلاندانان و سیاسەتسازیدا دەكەن. هەروەها پێشبینی یارمەتیمان دەدات لە شیكاركردنی تێچوون و كارایی دوای جێبەجێكردنی سیاسەتە گشتییەكان، لە میانی هەردوو قۆناغی هەڵسەنگاندن و شیكاركردندا.
ئەوەش واتە پڕۆسەی پلاندانان پێویستی بە بەگەڕخستنی ئەو فاكت و زانیارییانە هەیە كە پێشبینیی ئەوە دەكەن ئەگەر پشتیان پێ ببەسترێت، ئەوا ئەو ئەنجامانەی لێ دەكەوێتەوە. ئەمەش ڕۆڵی پێشبینییە لە شیكاركردندا كە پێش كردار یان دروستكردنی سیاسەتی گشتی دەكەوێت. بە شێوەیەكی نەریتی، پێشبینی لەلایەن پشتیوانان و سوودمەندانەوە بەگەڕ دەخرێت كە لەگەڵیاندا دەگونجێت. هەروەها سیاسەتكاران بەكاری دەهێنن بۆ زانینی ئەو زیان و خراپكارییانەی لە كاتی جێبەجێكردنیاندا دەكەونەوە. دوای توێژینەوەی لێكەوتەكانی هەر بەدیلێك پاڵپشت بە ژمارەیەك گریمانە، ئەوا باشترین بەدیل هەڵدەبژێردرێت لە دیدگای دەستەی بڕیاربەدەستانی سیاسییەوە، بەم شێوەیە زۆرینەی بڕیارە سیاسییەكان بڕیارگەلێك دەبن كە بەرمەبنای جۆرێك لە پێشبینییە.
زۆرینەی دیاردە سیاسییەكان هەندێكیان لەگەڵ هەندێكی دیكەیاندا یان لەگەڵ دیاردەكانی دەرەوەی كێڵگەی سیاسیدا پێكەوە گرێ دراون. توێژینەوە ئایندەییەكان لە زانستی سیاسیدا چەمكی پێشبینیی گرێدراوی هێناوەتە ناوەوە، كە مانای زنجیرەیەك لە پێشبینیی مەرجدار دەگرێتەوە كە هەندێكیان بە هەندێكی دیكەیانەوە پەیوەستن. لەم دۆخەشدا هاوكێشەكە بەم شێوەیەی لێ دێت: “ا” ڕوو دەدات ئەگەر “ب” ڕوو بدات، بەڵام “ب” كاتێك ڕوو دەدات كە “ج” ڕوو بدات، ڕوودانی “ج” مەرجدار كراوە بە ڕوودانی “د”… تاد.
ئەگەر بمانەوێت ئەمە بگوێزینەوە بۆ واقیعێكی سیاسی، لە ڕێگەی نموونەیەكی سادەكراوەوە دەڵێین:
– ڕێژەی بێكاری لە جەزائیر كەم دەبێتەوە، ئەگەر ڕێژەی وەبەرهێنان بەرز ببێتەوە.
– ڕێژەی وەبەرهێنان بەرز دەبێتەوە، ئەگەر نرخی سووتەمەنی لە بازاڕی نێودەوڵەتیدا بەرز ببێتەوە.
– نرخی سووتەمەنی لە بازاڕی نێودەوڵەتیدا بەرز دەبێتەوە، ئەگەر فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران زیاد ببن.
لێرەوە دەكرێت كەمبوونەوەی ڕێژەی بێكاری لە جەزائیر (یەكەم لە زنجیرەكە) ببەستینەوە بە فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران (كۆتایی زنجیرەكە).
هەر چی داهاتووە كە پێشبینییەكە كۆتایی پێ دەهێنێت، یان دەیەوێت وێنای بكات و دایبڕێژێتەوە بە پشتبەستن بە سیاسەتە گشتییە لێكۆڵراوەكان، ئەوا یەكێك لەم سێ جۆرەی لێ دەكەوێتەوە:
– ئایندەی بەدیل (Potintial Future) كە بەدیهاتنی گریمانەكراوە: گوزارشتە لە حاڵەتی بەدیل كە دەكرێت بەدی بهێنرێت یان پێویستە وا بێت (What Might be).
– ئایندەی گریمانەكراو :(Plausible) چاوەڕوان دەكرێت لە ڕووی تیۆرییەوە بەردەوام بێت بەگوێرەی پەیوەندییەكانی هۆ و ئەنجام .(What Will Be)
– ئایندەی عەقیدەیی :(Normative Future) جیاوازیی نێوان یەكەم و دووەم كەم دەكاتەوە، پێویستە وا بێت .(What Should be)
هەر چەندە ڕێگەكانی پێشبینی فرەجۆر بن، ئەوا ئامراز و تەكنیكەكانیشی جۆراوجۆر دەبن. ئەم خشتەیە پێشبینی و ڕێساكانی و تەكنیكەكانی و ئەنجامەكانی ڕوون دەكاتەوە.
نموونەیەكی كردەیی
یەكەم: ئامانجی نموونەكە: بێگومان هەر نموونەیەك ئامانجێكی هەیە و هەوڵی بەدیهێنانی دەدات. گریمان ئێمە دەمانەوێت ئاستی سەقامگیریی سیاسیی دەوڵەتێكی دیاریكراو لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا بپێوین.
دووەم: دیاریكردنی گۆڕاوەكان: ئەو گۆڕاوانە دیاری دەكەین كە ڕۆڵێكی گرنگیان هەیە لە سەقامگیریی سیاسیدا و بەپێی گرنگییان ڕیزبەندییان دەكەین (ڕیزبەندیكردن بەپێی گرنگی لە توێژەرێكەوە بۆ توێژەرێكی دیكە دەگۆڕێت، بەگوێرەی ئەو تیۆرییەی توێژەرەكە پەیڕەویی دەكات). وای دادەنێن گۆڕاوەكان بەپێی گرنگییان بەم جۆرە ڕیزبەندی دەكرێن:
١. تێوەگلانی دەوڵەت لە شەڕی دەرەكی.
٢. تێوەگلانی دەوڵەت لە شەڕی ناوخۆیی (ئەهلی).
٣. زیادبوونی دانیشتووان.
٤. كەمبوونەوەی تێكڕای گەشەكردنی ئابووری.
٥. سنوورداریی بەرهەمهێنانی خۆراك.
٦. بەردەوامبوونی دەستەبژێرە دەسەڵاتدارە داخراوەكان.
٧. پشتبەستن بە شمەكی هاوردەكراو.
٨. گەندەڵیی كارگێڕی.
٩. دەستوەردانی سوپا لە سیاسەتدا.
١٠. لەدەستدانی پشتیوانیی دەوڵەتە زلهێزەكان.
١١. كێشە لەگەڵ وڵاتانی هاوسێ.
١٢. قەزری دەرەكی.
١٣. لاوازبونی دەزگای دەوڵەت.
١٤. تێكڕای بێكاری.
١٥. دەركەوتنی هێزی سیاسیی پەڕگیر.
١٦. فرەیی و تێكچڕژانی تایەفی.
١٧. هەڵاتنی سەرمایەداران.
١٨. كۆچكردنی كەسە لێهاتووەكان بۆ دەرەوەی وڵات.
١٩. چڕبوونەوەی دانیشتووان لە شارەكاندا.
٢٠. ڕێژەی نەخوێندەواری.
سێیەم: پێدانی بەهای ژمارەیی، پلەی گرنگیی گۆڕاوەكە دیاری دەكات: ئەگەر شەڕی دەرەكی بە مەترسیدارترین گۆڕاو دابنێین و بەهای (19-20) خاڵی بۆ دابنێین، ئەو گۆڕاوەی بەدوایدا دێت بەهای (18-19) بۆ دانا، بەم شێوەیە لەگەڵ تەواوی گۆڕاوەكانی دیكەدا تا دەگاتە دوایین گۆڕاو؛ بەهای (1-0) دەدەینێ.
چوارەم: ماوەیەك دیاری دەكەین: بە نموونە پێنج ساڵ.
پێنجەم: پێوانی بەهای گۆڕاوەكان: لە بارودۆخی دەوڵەتەكە لە هەموو ڕوویەكەوە دەكۆڵینەوە، لەو ڕووانەی كە گۆڕاوەكانی پێشتر ئاماژەمان بۆ كردن؛ دەیانگرێتەوە (پێویستی بە تیمێكی توێژەرانی پسپۆڕە لە لقە زانستییە جۆراوجۆرەكان، هەروەها بە بڕێكی گەورەی زانیاریی دروست).
شەشەم: هەژماركردنی پلەی سەقامگیریی سیاسیی دەوڵەتەكە:
ا. كۆی بەهای ڕەهای هەموو گۆڕاوەكان لە ماوەی پێنج ساڵدا (1050) خاڵە، ئەوەش ئەنجامی كۆی ئەوپەڕی خاڵەكانی هەر گۆڕاوێكە لێكدانی پێنج بكرێت .(x5) (كۆی ئەوپەڕی خاڵەكان بریتییە لە: 20 + 19 + 18 + 17… +1) ژمارەی ساڵەكانیش پێنج ساڵە. ئەمەش واتە هەر گۆڕاوێك لە دۆخی ڕەهایدا لە ماوەی پێنج ساڵدا ڕوو بدات، ئەوا ڕێژەی ناسەقامگیری لەم دۆخەدا (100%) دەبێت.
لەبەر ئەوەی لە دۆخی ئاساییدا پلەی ڕوودانی هەر گۆڕاوێك لەگەڵ ئەوی تر جیاواز دەبێت، بە نموونە گەشەكردنی ئابووری، بۆیە لە ساڵی یەكەمدا زۆر خراپ دەبێت، بەڵام دۆخەكە لە چوار ساڵی داهاتوودا باشتر دەبێت. كەواتە كۆی خاڵەكانی ئەم گۆڕاوە دەكاتە خاڵەكانی لە ئەوپەڕیدا (x 1) (ساڵی دانەوەی قەرزەكە) + كۆی خاڵەكان لە نزمترین ئاستیدا x ساڵانی گریمانەكراوی مانەوەی دۆخەكە.
ب. ڕێژەی ناسەقامگیری لە دەوڵەتدا بریتییە لە: كۆی خاڵەكانی كاریگەری x 100/1050.
گریمان كۆی خاڵەكانی دەوڵەتێك (480) خاڵە، ئەوا مانای وایە ڕێژەی سەقامگیریی سیاسی لەو دەوڵەتە پاش پێنج ساڵ دەكاتە 480 x 100/1050 = 45.7%.
بەگوێرەی توێژینەوە ئایندەییەكان، وڵاتەكان لە ڕووی پلەی سەقامگیریی سیاسییەوە بە پێوانەی ڕێژەی سەدی بەم جۆرە پۆلێن دەكرێن:
لە 100% – 85%: دەوڵەتەكان لە دۆخی زۆر مەترسیدان.
84% – 70%: لە دۆخی مەترسیدار تا زۆر مەترسیدان.
69% – 50%: لە دۆخی مەترسیداری مامناوەند تا مەترسیدارن.
49% – 30%: دەوڵەتەكان لە دۆخی مەترسیداری سادە تا مامناوەندن.
29% – سفر: دەوڵەتەكان لە دۆخی نامەترسی تا مەترسیداری سادەن.
ئەم خشتەیەش پوختەی نموونەكەیە:
كۆتایی
وا دیارە توێژینەوە ئایندەییەكان وەكوو ئامرازێكی پلاندانان، مەبەستی بەدیهێنانی دوو ئامانجی بنەڕەتییە: یەكەمیان خۆی لە دروستكردنی چوارچێوەیەكی فیكری دەبینێتەوە كە بایەخ بە شیكردنەوە و دیاریكردنی كێشە و ئاڵنگارییەكان دەدات، كە لە داهاتوودا دووچاری پێشكەوتنی مرۆیی دەبنەوە. دووەمیش خۆی لە ئاراستەكردنی سیاسەتڤانان و ئامادەكردنیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەدیلە ئایندەییە جۆراوجۆرەكان دەبینێتەوە لە ڕێگەی چاودێریكردن و بەگەڕخشتنی تواناكان و مەرجە خوازراوەكان بۆ گەیشتن بە بەدیهێنانی بەدیلی گونجاو.
لەگەڵ ئەوەشدا توێژینەوە ئایندەییەكان كە ئامانجی بیناكردنی قوتابخانەیەكی فیكریی خاوەن سروشتێكی تایبەتە، نەگەیشتووەتە ئاستی ڕسكاندنی ئامرازی میتۆدی و ئەو تەكنیكانەی كە دەكرێت مەرامەكانی پێ بەدی بهێنرێت، ئەم بابەتەش وای لە بایەخدەرانی ئەم مەیدانە كردووە ئامراز و تەكنیك لە كێڵگەكانی دیكەوە بخوازن. ئەوەی نامۆیە لەم بابەتەدا ئەوەیە زۆرێك لە تیۆریسێنان لە زانستی سیاسیدا ئایندەناسی لە چوارچێوەی تیۆرییەكانی ڕەفتاری دروستدا پۆلێن دەكەن.
بنیاد لەسەر ئەوە، سەرباری هاتنی ئایندەناسی بۆ ناو زانستی سیاسی و سەرباری بایەخە زۆرەكەی، بەڵام هەوڵ و كۆششەكان لەم بوارەدا پێویستی بە پڕۆسەی ئافراندن و ڕێكخستنی فراوان هەیە، چونكە لایەنە میتۆدییەكەی سیماكانی ڕوون نین، ئەم بابەتەش هەندێك جار بووەتە هۆی لێكدژیی تێڕوانینەكان لە بارەی بابەتێك و ناڕوونی و ئاڵۆزبوونی كە ڕێگە بە گەشەسەندنی ئەم لقە كێڵگەیە لە كێڵگەی زانستی سیاسی نادات. بۆیە وا دەردەكەوێت ئەوەی لەم بابەتەدا بەدی هاتووە، نەگەیشتووەتە ئاستی تیۆری، هێشتا لە قۆناغی پێش تیۆریدایە.
