توێژەر: د. بێستون حسین عارف

بەرایی

شێواز و چۆنێتی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە ڕۆڵێكی سەرەكی لە بەهێزكردن یان لاوازكردنی پێگەی هەر دەوڵەتێك لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا دەبینێت، هەروەك سیستەمی جیهانی ڕەنگدانەوەی كارلێكردنی دەوڵەتانە لەسەر پرسە جیاوازەكان. بە گشتی دەوڵەتان سیاسەتی دەرەوەیان بە جۆرێك ڕەنگڕێژ دەكەن كە لە كۆتایدا لەگەڵ سیاسەتی ناوخۆ و بەرژەوەندی باڵای نیشتمیانی وڵاتەكانیان یەكبگرێتەوە. ئێران كه‌ زۆرترین كاریگه‌ری به‌سه‌ر ڕه‌وتی ڕووداوه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه‌ هه‌یه‌، له‌ دوای مردنی ئیبراهیم ڕه‌ئیسی له‌ ڕووداوی كه‌وتنه‌ خواره‌وه‌ی هه‌لیكۆپته‌ره‌كه‌ی لە ئایاری ٢٠٢٤، بەپێی  دەستووری ئێران ئاماده‌كاری هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك كۆمار كرا. له‌ ئه‌نجامدا به‌ پێچه‌وانه‌ی زۆرێك له‌ پێشبینی ناوه‌نده‌ جیهانییه‌كان، له‌ خولی دووه‌می هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆماری ئێران له‌ ٥ ته‌مموزی ٢٠٢٤، مه‌سعود پزشكیان سیاسه‌تمه‌داری ڕیفۆرمگه‌را سه‌ركه‌وتنی مسۆگەر كرد.  زۆرێك وای بۆ ده‌چن كه‌ سه‌رۆكایه‌تی پزیشكیان سه‌رده‌مێكی جیاواز له‌ سه‌رده‌می ئیبراهیم ڕه‌ئیسی ئوسوڵگه‌را ده‌هێنێته‌ ئاراوه‌ له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی ئێران. ئەم نووسینە هەوڵدەدات وەڵامی چەند پرسیارێك بداتەوە لەوانە: سیاسەتی دەرەوە چیە؟ چۆنێتی دروستكردنی بڕیاری سیاسەتی دەرەوە لە ئێران یاخود كێن ئەوانەی ڕۆڵی سەرەكیان لە دروستكردنی بریاری سیاسەتی دەرەوەی ئێران هەیە؟ هاوكات ئایا مەسعود پزیشكیان ده‌توانێت گۆڕانكاری جه‌وهه‌ری له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێراندا بكات ده‌بێته‌ ئارگومێنتی سه‌ره‌كی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ و هه‌وڵده‌دات به‌ له‌به‌رچاوگرتنی گۆڕاو و فاكته‌ره‌ ناوخۆیی و ده‌ره‌كییه‌كان وه‌ڵام بدرێته‌وه‌.

سیاسەتی دەرەوە چییە؟

لە جیهانی مۆدێرندا، هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت خۆی گۆشەگیر لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكات و پێویستی بە دەوڵەتانی تر نەبێت. لەگەڵ پەرەسەندنی سەردەمی جیهانگیری، پشت بەیەك بەستن و كارلێكی نێوان دەوڵەتان بووەتە جیاكەرەوەیەكی سەرەكی سیستەمی جیهانی بەشێوەیەك كە كردار و بڕیاری دەوڵەتێك كاریگەری لەسەر دەوڵەتێكی تر دەبێت جا بەشێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بێت. تەنانەت پرسی ناوخۆی یان ناسەقامگیری دەوڵەتێكی دیاریكراو ڕەنگە كاریگەری لەسەر تەواوی ناوچەكە هەبێت بۆ نمونە جەنگی ناوخۆی سووریا. ⁽¹⁾ سیاسەتی دەرەوە بریتیە لە پرۆسەیەكی گشتگیر و كاریگەر كە دەوڵەتان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ هەموو ئەو پرس و ڕووداوانەی كە لە دەرەوەی سنووری وڵاتەكانیان ڕوودەدەن دایدەڕێژن، هەروەك ڕینولدز لە كتێبەكەی بە ناوی (دەروازەیەك بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان) ئاماژە بە سێ پێناسە بۆ سیاسەتی دەرەوە دەكات، یەكەم ”كۆمەڵێك ڕێوشوێن و كردار دەگرێتەوە كە بەشە جیاوازەكانی حكومەتی دەوڵەتێك دەیگرێتەبەر لە پەیوەندی لەگەڵ كیانەكانی تر كە بەهەمان شێوە ڕەفتار لە سەر شانۆی نێودەوڵەتی لە پێناو پەرەپێدانی بەرژەوەندی نەتەوەیی دەكەن”. لە پێناسەی دووەمدا ئەو ئاماژە بەسیاسەتی دەرەوە دەكات وەك چەمكێك كە” پێكهاتووە لە چالاكی دەرەكی كە لە لایەن دروستكەرانی بڕیار بەمەبەستی بە دەستهێنانی ئامانجە دوورمەودا و كورت خایەنەكان ده‌گیرێته‌به‌ر”. لە كۆتا پێناسەدا ئەو دەڵێـت،”سیاسەتی دەرەوە لە بۆشیایدا دروست ناكرێت، ئەو سیاسەتە لە پەیوەندی لەگەڵ كیانەكانی تر دروست دەبێت كە بەهەمان شێوە لەسەر گۆرەپانی جیهانی ڕەفتار دەكەن”.⁽²⁾ ئەم پێناسانە چەند ڕەگەزێكی گرنگی وروژاندووە كە جەوهەری سیاسەتی دەرەوە لەخۆ دەگرێت كە ئەویش بەرژەوەندی و ئامانجی دەوڵەتانە لە داڕشتن و جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوەیان. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پێناسانە ڕەنگە بەتەواوی واتای سیاسەتی دەرەوە ڕوون نەكەنەوە بەتایبەتی لەسەردەمی جیهانگیریدا كە پەیوەندیەكانی دەرەوە تەنها لە نێوان دەوڵەتان كورت نابێتەوە بەڵكو چەندین ئەكتەری نادەوڵەتی و ڕێكخراوی نێودەوڵەتی كاریگەرییان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان هەیە. هەروەها كاتێك حكومەتێكی هەرێمیی یان حكومەتی ویلایەتێك مامەڵەی بازرگانی ئەنجامدەدات یان نوسینگەی پەیوەندیەكانی لە دەرەوە بۆ پەرەپێدانی مامەڵەی بازرگانی و وەبەرهێنان و بواری گەشتیاری دەكاتەوە، ئایا ئەمە ئەنجامدانی سیاسەتی دەرەوە نییە؟ چی دەربارەی كۆمپانیا فرە ڕەگەزەكان كە گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتە جیاوازەكان لە پێناو پەرەپێدانی بەرژەوەندی دوولایەنە دەكەن؟ ئایا گرووپە ناحكومیەكان یان كەسە سەربەخۆكان كە ڕۆڵی نێوەندگیری دەگێڕن لە نێوان حكومەتەكان یان ئەوانەی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ گرووپە تایبەتەكان لە وڵاتێكی تر دەكەن، ئایا ئەمە ئەنجامدانی سیاسەتی دەرەوەیە؟ تەنانەت بیرۆكەی ئەوەی كە هەندێك جار سیاسەتی دەرەوە بە مەبەست ئاڕاستەی ئەو كیانانە كە لەدەرەوەی دەوڵەتن و پرسیاریان لەسەره دەكرێت.⁽³⁾ لە هەموو وڵاتێكدا چەندین گرووپ و فاكته‌ری جیاواز ڕۆڵ لە داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان ده‌گێڕن،  بۆ نمونە  گرووپی ناحكومی یان گرووپەكانی فشار كە بەردەوام كاریگەرییان لەسەر بڕیاری دروستكردنی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكانیان هەیە، بەتایبەتی ئەو گرووپانەی كە پشتگیری حكومەتی وڵاتەكانیان لە كاتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنەكاندا دەكەن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی ڕای گشتی لە ناوخۆی وڵاتێكدا كاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان دەبێت.⁽⁴⁾ هەروەك ئایدۆلۆجیا و ئایینیش دوو فاكتەری ترن كە  دەتوانن كاریگەری زۆر لەسەر ئاڕاستە و شێوازی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتێك دابنێن.⁽⁵⁾

ئامانج و ئامرازەكانی جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر جیاوازە و تەنانەت بۆ وڵاتێكی دیاریكراویش بەپێی پەرەسەندنەكان لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی تر گۆڕانكاری بەسەردا دێت. وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە پێگەی ئەلیكترۆنی خۆی ئاماژەی بەوە كردووە كە سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان كار لەسەر جێبەجێكردنی ئەم سێ چەمكە دەكات: دیبلۆماسی و بەرگری و پەرەپێدان. ئەم ئامانجانە بە ڕوونی لە ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتووەكان ئاماژەی پێكراوە. یەكەم لە بواری دیبلۆماسیدا، ویلایەتە یەكگرتووەكان هەوڵدەدات پەیوەندییەكانی لەسەر ئاستی پەیوەندی دوولایەنی و فرەلایەنی بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان بپارێزێت. هەروەها ئاماژە بەوەكراوە كە ئەمریكا كار بۆ پاراستنی هاوپەیمانە تەقلیدییەكان و بنیاتنانی هاوپەیمانی نوێ بۆ بەدەستهێنانی ئاشتی كە دەبێتە هۆی بەرقەراركردنی سەقامگیری ده‌كات، ئەمە سەرەڕای یارمەتیدان و هاریكاری  ئەوانی تر لە ڕووبەڕووبوونەوەی پرسە نەخوازراوەكان. دووەم، لەبواری ئەمن و بەرگریدا، ئەمریكا پاراستنی خاك و نەتەوەی ئەمریكای لە پێشینەی كارەكانی داناوە، سەرەڕای ئاماژەدان بە بەرگریكردن لە هاوپەیمانەكان و دۆستەكانی ئەمریكا لە دژی هەموو ئەو مەترسیانەی، كە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە وەك هەژاری و نەخۆشی و تیرۆری نێودەوڵەتی و تاوانی نێودەوڵەتی و بڵاوبوونەوەی چەكە كۆمەڵكوژ و گرووپە جیهادییەكان. سێیەم، لە بواری پەرەپێدان و دیموكراسیدا، ئەمریكا هەوڵدەدات پەرە بە بەهاكانی دیموكراسی و بازاڕی ئازاد لە پێناو گەشەسەندنی خۆشگوزەرانی و مامەڵەی بازرگانی جیهانی بدات، ئەمە سەرەڕای ڕەواجدان بە مافەكانی مرۆڤ و ئازادی ڕادەربرین و ڕەخساندنی دەرفەتی یەكسان و داننان بە مافی ئەوانی تردا.⁽⁶⁾ ئەمە هێڵە گشتی و ئاشكراكانی ستراتیجی ویلایەتە یەكگرتووەكانە لە سیاسەتی دەرەوەدا، بەڵام لە بواری وردەكاریدا زۆر لەوە ئاڵۆزترە كە لێرەدا وەبیرهێنراوەتەوە، هەروەها زۆرجار ئەو ئامانجانەی كە زۆر گرنگ نیین یاخود بایەخی كەمیان هەیە ئاشكرا دەكرێن. بەواتایەكی تر لە سیاسەتی دەرەوەدا چەندین ئامانج و مەبەست هەیە هەرگیز نادركێنرێن یاخود كاتێك باس دەكرێن كە ئامانجەكە پێشوەخت بەدەستهاتووە و ئاشكراكردنیان گرنگیەكی ئەوتۆی نییە.

كێن ئەوانەی سیاسەتی دەرەوە دروست دەكەن؟

پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوە پڕۆسەیەكی ئاڵۆزە و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر بە پێی سیستەمی سیاسی وڵاتەكان دەگۆڕێت، ئەمەش وادەكات ئاسان نەبێت هەموو ئەوانەی كە كاریگەریان لەسەر سیاسەتی دەرەوە هەیە دیاریبكرێت. بەشێوەیەكی گشتی دروستكردنی بڕیاریی سیاسەتی دەرەوە لە سیستەمە دیكتاتۆری و ستەمكارەكاندا لە دەستی كەسی یەكەمی وڵاتدا چڕبووەتەوە و ڕۆڵی یەكلایكەرەوە لە هەموو پرسەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە دەبینێت و دامەزراوەكانی پەیوەست كەمترین ڕۆڵ دەگێڕن، لە كاتێكدا لە سیستەمە دیموكراسیەكاندا پرۆسیەكی ئاڵۆزەو چەندین لایەن و دامەزراوەی فەڕمی بەشداری لە پرۆسەی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە دەكەن لە ناویشیاندا: سەرۆك وەزیران، سەرۆكی وڵات، په‌ڕله‌مان، وەزارەتی دەرەوە، دەزگا هەواڵگرییەكان و چەندین دامەزراوەی فەرمی تر،⁽⁷⁾ لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی كات و شێوازی پرسەكان ئەو دامەزاراوە و لایەنانەی كە بەشداری لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لەسیاسەتی دەرەوە دەكەن دەگۆڕێت. چارلس هێرمان و مارگرێت هێرمان لە توێژینەوەیەكیاندا چەمكی یەكە (unit) بۆ گرووپەكانی بڕیاردان بەكاردەهێنن و پۆلێنیان دەكەن بەسەر سێ یەكەی بڕیاردانی كۆتایی  (ultimate decision unit) ئەوانیش: یەكەم، ئەوان دەڵێن كاتێك یەكەی بڕیاردانی كۆتایی سەركردەیەكی زاڵ بێت ئەوا تاكە كەسێك دەسەڵاتی بڕیاردانی لەسەر سیاسەتی دەرەوە هەیە. كاتێك پێگەی ئەم سەركردەیە زانرا كە چەند توندڕەوە، ئیتر ئەوانەی دەوروبەری ئەگەر تێڕاونینێكی جیاوازیشان لەسەر پرسەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە هەبێت بەهیچ شێوەیەك دەری نابڕن لەترسی سەركردەكەیان و تۆڵەسەندنەوەی سیاسی لێیان. تەنانەت ئەگەر ئەوانی تر بۆیان هەبێت گفتوگۆی بەدیلی جیاواز بكەن، بۆچوونەكانیان بەهەند وەرناگیرێت و هیچ ئەرزشێكی لەسەر دەرئەنجامە سیاسییەكان نابێت. ئەم حاڵەتە لە بڕیاردان زیاتر لە نێو سیستەمە دیكتاتۆری و تاكڕەوەیەكاندا كاری پێدەكرێت. سەبارەت بە شێوازی دووەم ئەوان ئاماژە بە گرووپێكی تاكانە (single group) ده‌كه‌ن كە وەك یەكەی كۆتایی بڕیاردان ڕەفتار دەكەن و بە ڕاوێژ و بەشداری پێكردنی ئەندامانی گرووپەكە بڕیار لەسەر پرسەكانی سیاسەتی درەوە دەدەن. ئەم جۆرە لە بڕیاردان زیاتر لە سیستەمە شیوعیەكانی یەكێتی سۆڤیەت و چین باو بوو. دواین یەكە كە ئەوان باسیان كردووە بریتیە لە چەندین ئەكتەری سەربەخۆ (multiple autonomous actors)، لەم حاڵەتەدا دوو دامەزراوە یان زیاتر كە دەسەڵاتی سەربەخۆن كار لەسەر داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە دەكەن، ئەمە لە كاتێكدایە كە هیچ كام لەم یەكانە بە تەنها ناتوانن بڕیار بەبێ بوونی ڕەزامەندی هەموو یان هەندێك لە یەكەكانی تر بدەن. یەكەی بڕیاردانی كۆتایی لەم شێوازەدا پێكهاتووە لە چەندین ئەكتەری سەربەخۆ، هەروەها ئەم شێوازە لە دروستكردنی بڕیار تایبەت نییە تەنها بە سیستەمە پەڕلەمانییەكان، بەڵكو لە سیستەمی كۆماری دیموكراسیشدا مومارەسە دەكرێـت. ⁽⁸⁾ كەواتە شێوازی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوە و ئەو كەسانەی كە ڕۆڵ دەگێرن تیایدا  بەپێی سیستەمی سیاسی وڵاتەكە و گرنگی و كاریگەری پرسەكە لە سیاسەتی دەرەوە دەگۆڕێت. ڕۆجێستەر و پێرسن بڕیاردان لە سیاسەتی دەرەوە بۆ سێ جۆر دابەش دەكەن ئەوانیش: بڕیارە گەورەكان، بڕیارە بچوكەكان، بڕیارە قەیراناوییەكان. بڕیارە گەورەكان یان گشتییەكان بەزۆری لە بارەی ئەو پرسانەوە دەدرێت كە ماوەیەكی درێژ خایەنیان پێویستە بۆ بەدیهێنان بەواتایەكی تر گرنگی زۆریان هەیەو پرسی چارەنوسسازن، لە هەمانكاتدا ژمارەیەكی زۆر ئەكتەر بەشداری دەكەن لە داڕشتنیدا. بڕیارە بچوكەكان یان كارگێڕییەكان ئەو ئەرك و كردارانە دەگرێتەوە كە چوارچێوەیەكی دیاریكراو بەرتەسكیان لە سیاسەتی دەرەوە هەیە و مەترسی كەم لەخۆ دەگرن و لە ئاستێكی خوارتر لە دامودەزگا فەرمییەكان مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. جۆری سێیەم لە بڕیاردان كەبڕیاری قەیراناوییە بە بەرزی ئاستی مەترسیەكەی دەناسرێتەوە كە ڕەنگە ئەگەری دوژمنداری سەربازیی لێبكەوێتەوە لە مەودایەكی زۆر دیاریكراودا، هەروەها بەرپرسەكان لە باڵاترین پۆستی حكومیدا بەشداری لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پرسانەدا دەكەن.⁽⁹⁾ كەواتە دروستكەرانی بڕیاری سیاسەتی دەرەوە لە وڵاتێكی دیاریكراودا بە پێی شێواز و گرنگی پرسەكە دەگۆڕێت، بەشێوەیەك ئەگەر دۆزێكی گرنگ و چارەنووس ساز بێت ئەوا كەسانێك بەشداریدەكەن لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار كە باڵاترین پۆستی حكومیان لە دەوڵەتدا هەیە، ئەگەر پرسەكە گرنگییەكی ئەوتۆی نەبێت ئەوا بەرپرسەكان لە ئاستی خوارەوەی حكومەت بەشداری لە بڕیاردان دەكەن. بەگشتی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوە پرۆسەیەكە كە حكومەت شیكردنەوە بۆ پرس و كێشەكان دەكات و هەڵسەنگاندن بۆ ئەڵتەرناتیڤە سیاسیە شیاوەكان دەكات و ڕێوشوێنی پێویست بۆ چارەسەركردن و یەكلایكردنەوەی پرسەكان دەگرنە بەر، لەهەمانكاتدا كاركردن بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین بەرژەوەندی نەتەوەیی.

سیاسەتی دەرەوەی ئێران بە نمونە

هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد سیستەمی سیاسی كاریگەرییەكی جەوهەری لەسەر شێوازی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوە هەیە، بەشێوەیەك ئەگەر لە سیستەمی سیاسی وڵاتەكە تێنەگەین ئەوا ئاسان نییە بزانین كێن ئەوانەی بڕیار لەسیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكە دەدەن، بۆ ئەوەی لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران و ئەكتەرەكانی دروستكەرانی بڕیار تێبگەین وا پێویست دەكات سەرەتا لە  سیستەمی سیاسی ئێران ورد ببینەوە.

پێكهاتەی سیستەمی سیاسی ئێران

سیستەمى سیاسى ئێران بە یەکێک لە سیستەمە جیاوازەکان لە سەر ئاستى جیهان دادەنرێت، ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ زۆرى پێکهاتە بەشداربووەکان و ئاڵۆزى پرۆسەى بڕیاردان تیایدا. هەندێک لە دامەزراوەکان ڕاستەوخۆ لە لایەن گەلەوە دەنگیان لەسەر دەدرێت وەک سەرۆکى وڵات، پەڕلەمان و ئەنجوومەنى شارەزایان، لە کاتێکدا هەندێکى تر لە دەزگاکان ئەندامەکانیان ڕاستەوخۆ لە لایەن ڕێبەری باڵاى ئێرانەوە دیاریدەکرێن و لە ژێر فەرمانى ئەودا کارەکانیان ئەنجامدەدەن. لەخوارەوە بەكورتی سیستەمی سیاسی ئێران و دامەزراوەكانی ڕوون دەكەینەوە:

 یەکەم: ڕێبەرى باڵا (The Supreme Leader)

 پۆستى ڕێبەرى باڵای ئێران بە بەرزترین پلەى سیاسى و ئایینى لە سیستەمى سیاسى کۆمارى ئیسلامیى ئێران دادەنرێت. یەکەم ڕێبەرى باڵاى ئێران ئایەتوڵڵا ڕوح الله خومەینىیه‌ کە سەرکردایەتى شۆرشى ئیسلامیى ئێرانى لە ساڵی ١٩٧٩ كرد، دواى مردنى ئایەتوڵڵا خومەینى لە ساڵی ١٩٨٩، ئایەتوڵڵا عەلى خامنەیى دووەم ڕێبەرى باڵاى ئێرانە و تا ئێستا لە پۆستەکەى بەردەوامە.⁽¹⁰⁾  ڕێبەرى باڵا دەسەڵاتى کۆتایى لە یەکلاکردنەوەى پرسە گرنگەکانى سیاسەتى ناوخۆ و دەرەوەى ئێران هەیە. ئەو لە لایەن ئەنجوومەنى شارەزایانەوە (مجلس الخبرا‌ء) هەڵدەبژێت کە ٨٨ ئەندامى هەیە و  لە پیاوانى ئایینى پێکدێت. لە هەمانکاتدا ئەنجوومەنەکە دەسەڵاتى لابردنى ڕێبەرى باڵاى هەیە لە حاڵەتى بێتوانایى لە بەڕێوەبردنى کاروبارەکانى.⁽¹¹⁾ ڕێبەری باڵا دەسەڵاتێكی زۆر فراوانی لە دیاریكردن و لابردنى بەرپرسى هەریەکە لەم دامەزراوانەى خوارەوە هەیە: سەرۆکى دەسەڵاتى دادوەرى، فەرماندەى گشتى هێزە چەکدارەکان، بەرپرسى گشتى دەزگاکانى ڕاگەیاندنى تەلەفیزۆن و ڕادیۆ، ئیمامەکانى نوێژى هەینى لە شارە گەورەکان، هەروەها دەسەڵاتى دیاریکردنى 6 ئەندام لە ١٢ ئەندامانى ئەنجوومەنى پاراستنى دەستوور (مجلس صیانه‌ الدستور)، و هەڵبژاردنى ئەندامەکانى ئەنجوومەنى دیاریکردنى بەرژەوەندى ڕژێم (مجلس تشخیص مصلحه‌ النظام) هەیە.⁽¹²⁾ سەرەڕای هەموو ئەو دەسەڵاتانە، ڕێبەری باڵای ئێڕان ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی لە پرسەكانی سیاسەتی دەرەوە هه‌یه‌.

دووەم: ئەو دامەزراوانەى کە ڕاستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێرین

أ- سەرۆك كۆمار: سەرۆکى وڵات دووەمین بەرزترین پلەى هەیە و لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێرێت بۆ ماوەى چوار ساڵ، دەتوانێت بۆ ماوەى دوو خول بەدوایەکدا خزمەت بکات، بەڵام دواى بوونى ناوبڕ دەتوانێت جارێکى دیکە خۆى هەڵبژێرێتەوە کە ئەمە حاڵەتێکى زۆر دەگمەنە.⁽¹³⁾ هەرچەندە بەپێى دەستوور سەرۆکى وڵات دەسەڵاتى جێبەجێکردنى هەیە، بەڵام لە ڕاستیدا دەسەڵاتەکانى سنووردار کراوە، لەبەرئەوەى ڕێبەرى باڵا کۆنتڕۆڵى هێزە چەکدارەکانى کردووە و بڕیارە گرنگەکانى پەیوەندیدار بە پرسی ئاسایش و بەرگرى و سیاسەتى دەرەوە لە دەستى ڕێبەرى باڵادایە.⁽¹⁴⁾ ئەوەى لێرەدا گرنگە ئاماژەى پێبکرێت ئەوەیە دەسەڵاتەکان بەزۆرى لە لایەن ڕێبەرى باڵاى شۆڕشەوە مومارەسە دەکرێت نەک سەرۆکى وڵات.

ب- پەڕلەمان (ئەنجوومەنى شوراى ئیسلامى): پەڕلەمانى ئێران لە ٢٩٠ ئەندام پێکدێت کە بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ لە لایەن گەلەوە بۆ ماوەى چوار ساڵ هەڵدەبژێرێن. هەموو کاندیدەکان پێویستە پێشوەختە لە لایەن ئەنجوومەنى پاراستنى دەستوورەوە پەسەند بکرێن. ⁽¹⁵⁾ دەسەڵاتەکانى پەڕلەمان خۆی دەبینێتەوە  لە داڕشتنى یاساكان بەمەرجێک لە لایەن ئەنجوومەنى پاراستنى دەستوورەوە پەسەند بکرێت و لەگەڵ شەریعەتى ئیسلام و دەستوورى وڵاتدا گونجاو بێت، هەروەها تەصدیقكردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان و پەسەنکردنى بوجەى گشتى وڵات لە دەسەڵاتى پەڕلەماندایە.⁽¹⁶⁾

ج- ئەنجوومەنى شارەزایان (مجلس الخبرا‌ء): ئەم ئەنجوومەنە لە ٨٨ ئەندام پێکدێت کە هەموویان پیاوانى ئایینین و لە لایەن گەلەوە بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ هەڵدەبژێرین بۆ ماوەى ٨ ساڵ. ئەنجوومەنى پاراستنى دەستوور دیاریدەکات کێ شیاوە بۆ ئەوەى کاندید بێت بۆ ئەنجوومەنى شارەزایان پێویستە کاندیدەکان بە تاقیکردنەوەى وردا تێپەرن پێش دەسپێکردنى پرۆسەى هەڵبژاردن. ئەنجوومەنەکە بە شێوەیەکى گشتى ساڵانە دوو کۆبوونەوەى هەیە.⁽¹⁷⁾ ئەرکى ئەم ئەنجوومەنە بە پێى مادەى ١٠٧ و ١١١ دەستوورى ئێران بریتیە لە دیاریکردنى ڕێبەرى باڵاى ئێران، و دواتر چاودێریکردنى کاروبارەکانى، تەنانەت ئەم ئەنجوومەنە دەسەڵاتى لابردنى ڕێبەرى باڵایان هەیە ئەگەر ڕێبەر بێتوانا بوو لە بەڕێوەبردنى کاروبارەکانیدا.⁽¹⁸⁾ هەرچەندە لە بوارى پراکتیکدا، تا ئێستا هیچ یەکێک لە ڕێبەرەكانی ئێران لانەبراوە لە لایەن ئەم ئەنجوومەنەوە.

سێیەم: ئەنجوومەنى پاراستنى دەستوور (مجلیس صیانه‌ الدستور): ئەم ئەنجوومەنە بەهێزترین دەزگاى سیاسیە لە ئێران لە لایەن باڵى پارێزگارەکانەوە کۆنترۆڵکراوە. ئەنجوومەنەکە لە دوانزە ئەندام پێکدێت. شەش ئەندامیان کە پیاوانى ئایینى شارەزان (Muslim faqih) لە لایەن ڕێبەرى باڵاوە دیاریدەکرێن. شەش ئەندامەکەى تر کە یاساین و دادوەرن لە لایەن سەرۆکى دەسەڵاتى دادوەرییەوە پێشنیار دەکرێن بۆ پەڕلەمان بۆ دەنگدان لە سەریان.⁽¹⁹⁾ بەرپرسیارێتى ئەنجوومەنەکە بریتیە لە پەسەندکردنى هەموو ئەو کاندیدانەى کە لە لایەن گەلەوە دەنگیان لە سەر دەدرێت بۆ سەرۆکایەتى و پەڕلەمان و ئەنجوومەنى شارەزایان، لە هەمانکاتدا دەتوانن هەر کاندیدێک ڕەتبكەنەوە بەبێ ئەوەى هۆکارى شیاونەبوونى دیاریبکەن. ئەم ئەنجوومەنە دەسەڵاتى ڤیتۆى هەر یاسایەکیان هەیە کە لە لایەن پەڕلەمانەوە دەردەچێت ئەگەر یاساکە پێچەوانەى شەریعەتى ئیسلام بێت یان لەگەڵ دەستوورى وڵاتدا یەکنەگرێتەوە. دەکرێت یاساکە بگەڕێنرێتەوە پەڕلەمان بۆ دووبارە پێداچوونەوەى لە لایەن پەڕلەمانەوە.⁽²⁰⁾

چوارەم: ئەو دامەزراوانەى لە لایەن ڕێبەرى باڵاوە بەرپرس و ئەندامەكانیان دیاریدەکرێن: ڕێبەری باڵای ئێران دەسەڵاتی فراوانی لە دیاریكردن و لابردنی بەرپرسی چەندین دامەزراوەی فەرمی لە وڵاتدا هەیە لەوانەش: دیاریكردنى سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری، فەرماندەی هێزە چەكدارەكان، بەرپرسى گشتى دەزگاکانى ڕادیۆ و تەلەفیزۆن، و وتاربێژى هەینى شارەکان.⁽²¹⁾ هەروەها ڕێبەری باڵا دەسەڵاتی دیاریكردنى سەرۆك و ئەندامانی ئەنجوومەنی دیاریكردنی بەرژەوەندی ڕژێم (مجلس تشخیص مصلحه‌ النظام) هەیە، ئەم ئەنجوومەنە لە لایەن ڕێبەرى باڵاوە دامەزراوە لە ساڵى ١٩٨٨، بۆ یەکلایەکردنەوەی ناکۆکى نێوان پەڕلەمان و ئەنجوومەنى پاراستنى دەستوور لە سەر یاساکان. لەئێستا ئەم ئەنجوومەنە وەک دەستەیەکى ڕاوێژکارى خزمەت بە ڕێبەرى باڵا دەکەن. ئەنجوومەنەکە پێکدێت لە ٣٩ ئەندام کە لە لایەن ڕێبەرى باڵاوە دیاریدەکرێن بۆ ماوەى ٥ ساڵ، ئەندامەکانیان بریتین لە پیاوانى ئایینى و سیاسى و کۆمەڵایەتى دیار.⁽²²⁾

لەمەوە دەردەكەوێت كە ڕێبەرى باڵا بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەى تۆڕێکی پیاوانى ئایینى و سیاسیەوە کۆنترۆڵى تەواوى جومەگەکانى دەسەڵاتى سیاسى و ئایینى ئێرانى کردووە. هەربۆیە لە زۆربەى مەسەلە گرنگەكانی سیاسەتی دەرەوە بڕیارى کۆتایى لە لای ڕابەرى ڕێبەری باڵای ئێرانە.

سیاسەتی دەرەوەی ئێران

بنچینەی سەرەكی سیاسەتی دەرەوەی ئایەتوڵڵا خومەینی ڕێبەری شۆرشی ئیسلامیی ئێران لە ١٩٧٩ پشت ئەستوور بوو بە درووشمێك بە ناوی” نە ڕۆژهەڵات نە ڕۆژئاوا”، كە مەبەستی لێی نە ئەمریكا و نە یەكێتی سۆڤیەت، خومەینی دەڵێـت” ئێمە ڕازی نابین لە لایەن ئەمریكا یان یەكێتی سۆڤێتەوە كۆنترۆڵ بكرێین، زلھێزەكان دەیانەوێت كۆنترۆڵی تەواوی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بكەن”. لە ڕوونكردنەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە ١٩٨٠، خومەینی وتی” ئێمە دەمانەوێت كە شۆرشی ئیسلامیی هەناردەی هەموو وڵاتە ئیسلامییەكان بكەین، هەروەها بۆ كۆمەڵگە چەوسێنراوەكان. دەمانەوێت هەموو حكومەت و نەتەوەیەك هەژموونی زلهێزەكان لە وڵاتەكانیان لە ناوبەرن”.⁽²³⁾ ئەم شێوازە لە سیاسەتی دەرەوە دوو ڕەهەندی سەرەكی لە خۆگرتبوو، یەكەم سەربەخۆیی ئێران لە دژی زلهێزەكان و دووەم پەرەپێدانی جوڵانەوەی ئیسلامی لە ناوچەكانی تر یان ئەوەی كە پێی دەوترێت ناردنە دەرەوەی شۆرشی ئیسلامیی. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم چەمكانە بە تایبەتی چەمكی ناردنە دەرەوەی شۆرش پێشوازیلێكراو  نەبوو لە نێو زۆرینەی حكومەتە عەرەبییە محافزكارەكان كە هەوڵیاندەدا پەیوەندیەكانیان لەگەڵ ئەو دوو زلهێزە بپارێزن. لە دوای ڕووخانی یەكێتی سۆڤیەت و كۆتایی هاتنی جەنگی سارد، سیاسەتی دەرەوەی ئێران گۆڕانكاریەكی ئەوتۆی بەسەردا نەهات لە ڕووی ستراتیجیەوە. ئامانجی سەرەكی ئێران بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە سیستەمی تاك جەمسەری جیهانیدا بوو، لەڕێگەی دروستكردنی هاوپەیمانی ڕانەگەینراوی نێوان دەوڵەتانی تازە پێشكەوتوو. سەڕەرای ئەوەش، چەمكی هەناردەكردنی شۆرش بە شێوەیەكی فەڕمی كاڵبوویەوە، و ئێران توانی هەژموون و كاریگەری خۆی فراوان بكات لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت لە دەرەوەی جیهانی ئیسلامیی، بەدیاریكراویش لە ئەمریكای لاتین و ئەفریقا.^{( 2)}  بەشێوەیەكی گشتی سیاسەتی دەرەوەی ئێران لەسەر چەند ئامانج و نمونەیەكی باڵا داڕێژراوە كە لە دەستووری ئێراندا جێی خۆی گرتووە. ئەو ئامانجانەش ئەمانە لە خۆدەگرێت: پاراستنی سەربەخۆیی ئێران و یەكگرتووی خاكەكەی و ئاسایشی نەتەوەیی و بەدەستهێنانی گەشەسەندنی نەتەوەیی دوورمەودا و بەردەوام. لەدەرەوەی سنوورەكانیش، ئێران دەیەوێت پێگەی هەرێمیی و نێودەوڵەتی خۆی بەهێزبكات لە ڕێگەی پەرەپێدانی نمونەی فەرمانڕەوایەكەی بە تایبەت دیموكراسیی ئیسلامیی، هەروەها دەخوازێت بۆ فراوانكردنی پەیوەندییە دوولایەنی و فرە لایەنییەكانی بەتایبەتی لەگەڵ دەوڵەتە  زۆرینە- ئیسلامییەكانی دراوسێ و دەوڵەتە بێ لایەنەكان لە پێناو هێوركردنەوەی ئاڵۆزییەكان و ئیدارەدانی ناكۆكییەكان لەگەڵ دەوڵەتانی تر، لە هەمانكاتدا بۆ پەرەپێدانی ئاشتی و سەقامگیری لەسەر ئاستی هەرێمیی و نێودەوڵەتی لە ڕێگەی بەشداریكردنی پۆزەتیڤانە، لێكتێگەیشن لە ڕێگەی دیالۆگ و ئاڵۆگۆڕی كولتوورەكانەوە.⁽²⁵⁾ ڕەنگە هەندێك لەو بابەتانە تەنها لە بواری تیۆریدا بێت بۆ پێدانی وێنەیەكی جوان بە سیستەمی سیاسیی و شێوازی فەرمانڕەوایی ئێران، بەڵام لە بواری پراكتیكدا ئێران دەیەوێت ببێتە هێزی هەژمووندار و قۆرخكاری  هەرێمیی و ئەكتەرێكی نێودەوڵەتی دیار، بەمەش سیاسەتی دەرەوەی ئێران خۆی دەبینێتەوە لە  پەیوەندییەكی باش لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ و باڵادەستی هەرێمیی، كە پێویستە ئیسرائیل ئیحتیوا بكرێت لەم نێوەندەدا. دروستكردنی هاوپەیمانی لە نێوان دەوڵەتانی تازە پێشكەوتوو، لە ئاسیاوە بۆ ئەمریكای لاتین. زیاتر لەوەش سەركردایەتیكردنی ئۆپۆزیسیۆنی جیهانی لە دژی هەژموونی ڕۆژئاوا و سیستەمی تاك جەمسەری لە جیهانی سیاسی و ئابووریدا، هەموو ئەمانەش بە شێوەیەك بكرێت كە نەبێتە هۆی پێكدادانی ڕاستەوخۆ و كراوە.⁽²⁶⁾  سەرەڕای هەموو ئەمانە، چەندین دیوی شاراوەی سیاسەتی دەرەوە هەیە كە بەهیچ شێوەیەك باس ناكرێت، بەڵكو دەوڵەت بەبێ دەنگی و بەشارەوەی كار لەسەر بەدەستهێنانیان دەكات، بۆ نمونە دەكرێت ئاماژە بە فراوانبوونی هەژموونی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكرێـت كە ماوەیەكی دوورو درێژە ئێران كاری لەسەر دەكات و چەندین شێواز و میتۆدی جیاواز و قەدەغەكراوی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی تاقیكردۆتەوە بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئامانجانە، ئاشكرایە چەكی دەستی ئێران بۆ بوونی ئەو ڕۆڵە فراوان و كاریگەرە لە ناوچەكە بریتیتە لە پەرەپێدانی چەمكی پرۆكسی بوون بە تایبەتی لە نێو كۆمەڵگە شیعیە نشینەكان، واتا ئێران چەندین گرووپ و میلیشای لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە بە پاشكۆ و بریكاری خۆی و ئەوان بەشێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كار بۆ بەرژەوەندیەكانی ئێران دەكەن لەو نمونانەش دەكرێت ئاماژە بە عێراق و سووریا و یەمەن و لوبنان بكرێت. كەواتە دەكرێت ئامانجێكی ڕەوا هەبێت لە سیاسەتی دەرەوە، بەڵام ئامرازی جیاواز و تەنانەت قەدەغەكراویش بەكاربهێنرێت بۆ بەدیهێنانی ئەمەش بە ڕوونی لە دوای شۆرشی عەرەبی لە ناوچەكە هەستی پێدەكرێت.

كێن ئەوانەی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران دەدەن؟

 هەروەك لە دەستووری ئێراندا دیاریكراوە چەند لایەنێك یان دامەزراوەی سەرەكی بەرپرسن لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران ئەوانیش: ڕێبەری باڵا، سەرۆك كۆمار، سەرۆكی ئەنجوومەنی دیاریكردنى بەرژەوەندی ڕژێم، وەزیری دەرەوە، ئەنجوومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی، لەخوارەوە هەوڵدەدەین ڕۆڵ و گرنگی هەریەك لەم دامەزراوانە شرۆڤە بكەین:

– ڕێبەری باڵا: بەپێی دەستووری ئێران ڕێبەری باڵای دەسەڵاتی كۆتایی و یەكلاكەرەوەی لەسەر پرسەكانی سیاسەتی دەرەوە، بەرگری، ئاسایشی نەتەوەیی، جەنگ و ئاشتی هەیە. ئەو فەرماندەی گشتی هەموو هێزە چەكدارەكانی سوپای پاسداران و بەسیج و سوپای سەربازیی و پۆلیسی ئێرانە. لەگەڵ ئەوەی دەستوور دەسەڵاتی فعلی بە هەندێك لە دامەزراوەكان داوە وەك لە پێشەوە باسكرا، بەڵام كاتێك خومەینی دەژیا، وتەكانی ئەو لەسەر پرسەكان لە لایەن  هەموو ئەندامانی ئەو دامەزراوانەوە قبووڵ دەكرا. لە نێوان ١٩٨٠ بۆ ١٩٩٧، دەسەڵاتی فعلی لە لایەن سەرۆك كۆماری ئێران هاشمی ڕەفسنجانییەوە مومارەسە دەكرا، ڕێبەری باڵای نوێی ئێران زۆر خۆی تێكەڵ بە كارەكانی نەدەكرد، تاكە پرسێك كە ڕێبەری باڵا لەسیاسەتی دەرەوە زۆر جەختی لەسەر دەكردەوە ئەوە بوو كە نزیكبوونەوە لە ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕێگە پێنەداراوە.⁽²⁷⁾ كەواتە سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتی كۆتایی دراوە بە ڕێبەری باڵا لەسەر پرسەكانی دەرەوە، بەڵام ئەو دەتوانێت ڕۆڵ بدات بە هەر دامەزراوەیەكی تر ئەگەر شوێن خواست و ڕێنوێنیەكانی ئەو بكەون.

– سەرۆك كۆمار: بەپێی دەستووری ئێران سەرۆك كۆمار سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە، هەمان دەستوور دەسەڵاتێكی زۆری جێبەجێكردنی بە ڕێبەری باڵا داوە. لە بواری پراكتیكدا دەسەڵاتی سەرۆك كۆمار لاواز كراوە لە دوای ١٩٨٩ ەوە، هەروەك پێشتر باسكرا ئەگەر سەرۆكی كۆمار بەخواستی ڕێبەری باڵا جووڵا بێتەوە ئەوا پشتگیری ئەوی بەدەستهێناوە لە جێەبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوە، ئەگەر نا ئەوا هەوڵدراوە ڕۆڵ و كاریگەری سەرۆكی وڵات كەمبكرێتەوە. هەروەك لە ماوەی سەرۆكایەتی محەمەد خاتەمی (١٩٩٩-٢٠٠٥)، كە بەكەسێكی ڕیفۆرمخواز دەناسرا بە ڕاگەیاندنی چەمكی”گفتوگۆی شارستانیەتییەكان” بۆ دروستكردنی پەیوەندی لە نێوان ئێران و ڕۆژئاوا ناوی دەركرد، ئەم بیرۆكەیە پێشوازیلێكراو نەبوو لە لایەن ڕێبەری باڵای ئێران لەبەرئەوە بەردەوام لە ململانێدا بوو لەگەڵ سەرۆك كۆمار و هەوڵیدەدا دەسەڵاتەكانی لاواز بكات.⁽²⁸⁾ لە ماوەی نێوان ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١١، ڕێبەری باڵا تاڕادەیەكی زۆر سیاسەتەكانی ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری ئێرانی بەلاوە پەسەند بوو ئەمەش وایكرد سەرۆكی ئێران دەسەڵاتی فراوانی جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوەی هەبێت. لە پشت پەردە و چەندین جار بەئاشكرا ڕێبەری باڵا پشتگیری خۆی بۆ ئەحمەدی نەژاد دەربڕیووە. بەڵام ئەمە گۆڕانی بەسەردا هات كاتێك ناكۆكی نێوان خامنەئی و ئەحمەدی نەژاد دزەی كردە ناو میدیاكانەوە. ئەم ناكۆكییانە زیاتر لەسەر كۆنترۆڵكردنی چالاكییەكانی وەزارەتی دەرەوە و وەزارەتی هەواڵگری بوو. لە دیسەمبەری ٢٠١٠، ئەحمەدی نەژاد بەشێوەیەكی تاك لایەنە مەنوچەهر موتەكی وەزیری دەرەوەی دوورخستەوە. كاتێك ئەحمەدی نەژاد لە مانگی نیسانی ٢٠١١ بەشێوەی تاك لایەنە بڕیاری دوورخستنەوەی حەیدەر موسلحی دەركرد، ڕێبەری باڵا دژی بڕیارەكەی ئەحمەدی نەژاد وەستایەوە و موسلحی لە وەزارەتەكەی هێشتەوە. بەپێی دەستووری ئێران، سەرۆك كۆمار دەسەڵاتی لابردنی ئەندامانی كابینەكەی هەیە، بەڵام لە ماوەی ١١ ڕۆژدا ئەوە ڕوون بوویەوە كە دەسەڵاتی فعلی لە دەستی ڕێبەری باڵادایە و سەرۆكی كۆمار یان دەبوایە دەست لە كاربكێشێتەوە یان ملكەچی خواستی ڕێبەری باڵا بێت.⁽²⁹⁾  كەواتە ئەمە بەڵگەی ڕوونە لەسەر ئەوەی كە ڕێبەری باڵا دەسەڵاتی كۆتایی لە سەر پرسەكانی دەرەوە هەیە، و تا ئەو كاتەش پشتگیری سەرۆك كۆمار دەكات كە شوێن ڕێنمایەكانی ڕێبەری باڵا بكەوێت.

– ئەنجوومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی ئێران: ئامانجی ئەم ئەنجوومەنە دروستكردنی كۆدەنگیە لە نێوان سەركردەكان سەبارەت بە پرسەكانی سیاسەتی دەرەوە، ئاسایشی نەتەوەیی، بەرگری و ئاسایشی ناوخۆیی. سەرۆک کۆمار وەک سەرۆکی ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه‌ کاردەکات و ئەندامانی تری بریتین لە وەزیرانی دەرەوە، هەواڵگری و ناوخۆ، سەرۆکی پەڕلەمان، سەرۆکی ده‌سه‌ڵاتی دادوەری، سەرۆکی ئەرکانی هێزە چەکدارەکانی ئێران، فەرماندە گشتیی سوپای ئێران و فه‌رمانده‌ی سوپای پاسداران و دوو نوێنەری ڕێبەری باڵای ئێران، کە بەزۆری یەکێکیان وەک سکرتێری ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ کاردەکات. هەموو بڕیارەكانی ئەم ئەنجوومەنە دەنێرێت بۆ ڕێبەری باڵا بۆ پەسەندكردن، دوای پەسەندكردن لە لایەن ڕێبەری باڵاوە بڕیارەكان دەبن بە سیاسەتی فەرمی ئێران و دەنێرێن بۆ وەزارەت و دامەزراوە جیاوازەكان بۆ جێبەجێكردن.⁽³⁰⁾ سەرۆكی كۆمار سكرتێری ئەنجوومەنەكە دیاریدەكات، بەڵام دەبێت پێشوەختە لە لایەن ڕێبەری باڵاوە ڕەزامەندی لەسەر درابێت. سكرتێرەكانی ئەم ئەنجوومەنە بریتی بوونە لە  حەسەن ڕووحانی (١٩٨٩-٢٠٠٥)، عەلی لاریجانی (٢٠٠٥-٢٠٠٧)، سعید جەلیلی (٢٠٠٧-٢٠١٣)، عەلی شەمیخانی (٢٠١٣-٢٠٢٣)، علی ئه‌كبر ئه‌حمه‌دیان (٢٠٢٣ـ ئێستا).⁽³¹⁾ كەواتە ڕێبەری باڵا دەسەڵاتی تەواوی بەسەر ئەم ئەنجوومەنەدا هەیە.

 -وەزارەتی كاروباری دەرەوە:  ئەركی وەزارەتی دەرەوە لە پرسەكانی سیاسەتی دەرەوە زیاتر خۆی لە جێبەجێكردنی سیاسەتە پێشوەختە داڕێژراوەكانی ئەنجوومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی دەبینێتەوە، واتا زیاتر ڕۆڵی جێبەجێكردن لە ڕێگەی دیبلۆماسیەوە دەبینێت، بەڵام ئەمەش بەواتای ئەوە نایەت هیچ ڕۆڵێكی نییە، بەڵكو وەزیری دەرەوە خۆی ئەندامە لە ئەنجوومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانیی كە زۆربەی سیاسەتی دەرەوە نەخشەكێش دەكرێت تیایدا.⁽³²⁾ بەپێی دەستوور وەزیری دەرەوە لە لایەن سەرۆكی وڵاتەوە دیاریدەكرێت و دەتوانێت لای بەرێت. لەبەرئەوە دەسەڵاتی وەزیری دەرەوە سنووردارە لە سیاسەتی درەرەوە.

 لێرەوە دەردەكەوێت ڕێبەری باڵای ئێران دەسەڵاتی كۆتایی لە یەكلایكردنەوە و بڕیاردان لەسەر پرسەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران هەیە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی چەندین دامەزراوەی تر ڕۆڵ لە داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە دەگێرن، بەڵام پێكهاتەی هەریەك لەو دامەزراوانە بە شێوەیەكە كە دیسانەوە هەژموونی ڕێبەری باڵای ئێران بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەسەریانەوە بوونی هەیە.

ئایا مەسعود پزشكیان ده‌توانێت گۆڕانكاری جه‌وهه‌ری له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێراندا بكات

مەسعود پزیشیكان له‌ دوای سه‌ركه‌وتنی بۆ پۆستی سه‌رۆك كۆماری ئێران، له‌ بابه‌تێكدا به‌ ناونیشانی”په‌یامی من بۆ جیهانی نوێ” كه‌ له‌ ڕۆژنامه‌ی تهران تایمز له‌ ١٢ ته‌موزی ٢٠٢٤بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، نه‌خشه‌ ڕێگای سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی كابینه‌كه‌ی خستۆته‌ ڕوو. زۆرێك وای بۆ ده‌چن كه‌ سه‌رۆكایه‌تی پزیشكیانی ڕیفۆرمگەرا سه‌رده‌مێكی جیاواز له‌ سه‌رده‌می ئیبراهیم ڕه‌ئیسی ئوسوڵگه‌را ده‌هێنێته‌ ئاراوه‌ له‌ سه‌ر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی. لێره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین وه‌ڵامی پرسیاری ئه‌وه‌ی كه‌ ئایا مەسعود پزیشكیان ده‌توانێت گۆڕانكاری جه‌وهه‌ری له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێراندا بكات بدەینەوە به‌ شیكردنه‌وه‌ی”په‌یامه‌كه‌ی پزیشكان بۆ جیهانی نوێ” و به‌ربه‌ست و ئاڵه‌نگارییه‌ ناوخۆی و ده‌ره‌كییه‌كان.

نه‌خشه‌ڕێگای سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی پزیشكیان

پزیشكیان له‌ وتاره‌كه‌یدا جه‌ختی له‌سه‌ر پاپه‌ندبوونی ئیداره‌كه‌ی به‌ پاراستنی شكۆی نه‌ته‌وه‌یی و پێگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ئێران له‌سه‌ر بنه‌مای” كه‌رامه‌ت، حیكمه‌ت و وریایی” كرده‌وه‌. ئه‌و ده‌ڵێت سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران به‌ ده‌رفه‌ته‌وه‌ ده‌بینێت بۆ دروستكردنی په‌یوه‌ندیی هاوسه‌نگ له‌گه‌ڵ هه‌موو وڵاتان، به‌شێوه‌یه‌ك هاوده‌نگ بێت له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی، گه‌شه‌پێدانی ئابووری، ئاشتی و ئاسایشی ناوچه‌یی و جیهان.⁽³³⁾

پزیشكیان ده‌ڵێت بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە پێشینەی کارەکانیدایە. بانگەشە بۆ دامەزراندنی”هەرێمێکی بەهێز” کە هیچ وڵاتێک بەدوای هەژموون بەسەر ئەوانی دیکەوه‌ نه‌بێت دەکات. ئەو پێی وایە پێویستە سەرچاوەکان بۆ پێشکەوتن و گەشەپێدانی ناوچەیی تەرخان بکرێن نەک پێشبڕکێی خۆخۆری و پێشبڕکێی چەک. پزیشكیان بەدوای قووڵکردنەوەی پەیوەندییە ئابووریی و بازرگانییەکان، و وەبەرهێنانی هاوبەش و گفتوگۆی ناوچەیی لەگەڵ تورکیا، سعودیە، عومان، عێراق، بەحرەین، قەتەر، کوەیت، ئیمارات و ڕێکخراوە ناوچەییەکان ده‌گه‌ڕێت. داوای هەوڵی پێكه‌وه‌یی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئاستەنگە هاوبەشەکانی وەک شەڕ، ململانێی تائیفی، تیرۆر، تێکدانی ژینگە و دەستێوەردانی دەرەکی ده‌كات. پزیشكیان بە دووپاتکردنەوەی هەڵوێستی ئێران، ئیسرائیلی بە ڕژێمێکی سه‌ركوتكه‌ری ڕه‌گه‌زی ئیدانە کرد کە خەریکی جینۆساید، داگیرکاری، تاوانەکانی جەنگ، پاکتاوی نەتەوەیی و دەستدرێژییە. داوای لە وڵاتانی عەرەبی دراوسێ کرد کە هاوکاری سیاسی و دیپلۆماسی پێشكەش بكەن بۆ گەیشتن بە ئاگربەستێکی هەمیشەیی لە غەززە و کۆتاییهێنان بە داگیرکاری درێژخایەن. ⁽³⁴⁾

پزیشكیان تیشکی خستە سەر هاوپەیمانییە ستراتیژییەکان لەگەڵ چین و ڕووسیا. ناوبراو نەخشەڕێگاى ٢٥ ساڵەى لەگەڵ وڵاتی چین وەک پلانێكی گرنگ بەرەو”هاوبەشیه‌کى ستراتیژی گشتگیر” وه‌سفكرد. ناوبراو ڕۆڵی چینی لە ئاسانکاری ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئێران و سعودیە لە ساڵی ٢٠٢٣دا بەرز نرخاند. ڕووسیا وەک هاوپەیمانێکی ستراتیژی و دراوسێیەکی بەنرخ دەمێنێتەوە. ئیدارەی پزیشكیان پابەندە بە فراوانکردنی هاریكاری لەگەڵ ڕووسیا، و پشتگیریکردن لە دەستپێشخەرییەکانی ئاشتی بۆ ڕووسیا و ئۆکرانیا، و ئه‌وله‌ویتدان بە پەیوەندییە دوولایەنە و فرەلایەنەکان لە چوارچێوەی ڕێكخراوه‌كانی وەک بریکس، ڕێکخراوی هاریكاری شەنگەهای و یەکێتی ئابووری ئۆراسیا.⁽³⁵⁾

سه‌باره‌ت به‌ ئه‌ورووپا، پزیشكیان ئاماژه‌ی به‌ هه‌وراز و نیشێوی په‌یوه‌ندییه‌كانیان كرد، به‌ تایبه‌تی له‌ دوای ساڵی ٢٠١٨ و دوای كشانه‌وه‌ی ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ ڕێكه‌وتنامه‌ی ناوه‌كی ٢٠١٥ ئێران. سه‌ره‌ڕای شكستی وڵاتانی ئه‌ورووپایی له‌ جێبه‌جێكردنی به‌ڵێنه‌كانیان به‌رامبه‌ر به‌ ئێران، پزیشكیان به‌ دوای”دیالۆگێكی بیناتنه‌رانەوەیە”‌ له‌سه‌ر ڕێزگرتنی یه‌كتر و یه‌كسانی. ناوبراو داوای لە وڵاتانی ئەورووپایی کرد کە دان بە شكۆ و مافی ئێرانییەکاندا بنێن و هەلی هاریكاری لە هاوکاری ئابووری و تەکنۆلۆژی، ئاسایشی وزە، بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و بوارەکانی دیکە بدۆزنه‌وه.⁽³⁶⁾

پزیشكیان لە پەیامەکەیدا بۆ ئەمریکا داوای لە واشنتۆن کرد دڵنیابن له‌وه‌ی کە ئێران وەڵامی فشارەکان ناداتەوە. ناوبراو تیشکی خستەسەر نیەتپاکی ئێران بۆ چوونە ناو ڕێكه‌وتنامه‌ی ناوه‌كی ئێران لە ساڵی ٢٠١٥ و بەراوردی کرد به‌ کشانەوە نایاساییه‌كه‌ی ئەمریکا له‌و ڕێكه‌وتنه‌ و کارەکانی دواتر، لەوانەش تیرۆرکردنی فه‌رمانده‌ قاسم سولەیمانی. پزیشكیان دووپاتی کردەوە کە دوکتۆرینی بەرگری ئێران چەکی ئەتۆمی لەخۆناگرێت و داوای کرد هەڵسەنگاندن بۆ سیاسەتی ئەمریکا بەرامبەر بە ئێران بکرێتەوە.⁽³⁷⁾

له‌ په‌یامه‌كه‌ی پزیشكیانه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ئه‌و ئامانجی هەندێک گۆڕانکاری له‌ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران هه‌یه‌، بەڵام هەوڵی هەژاندنی بەلەمەکە نادات. لە کاتی دیبەیتەكانیدا زۆرجار بەڵێنی دڵسۆزی بە ئایەتوڵڵا خامنەیی ڕێبەری باڵای ئێران دەدا و هیچ كات بەردەوامیی سیستەمی سیاسی ئێرانی نەخستۆته‌ ژێر پرسیارەوە. پێده‌چێت پزیشكیان  لەلایەن دامەزراوەکان و دەوڵەتی قووڵەوە وەک هەڕەشەیەک سەیر نه‌كرابێت. ئەمەش هۆکارێک بووه‌ بۆ ئەوەی لە پلەی یەکەمدا لەلایەن ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور (ئەو دەستەیەیی بەرپرسی پاڵەفتەكردن و  ڤیتۆکردن  کاندیدەکانە) پەسەندکرابێت و بووەتە تاکە کاندیدی ڕیفۆرمخوازه‌كان کە ڕێگەی پێدراوە خۆی کاندید بکات و ببێته‌ یەکەم سەرۆکی ڕیفۆرمخواز لەو کاتەوەی محەمەد خاتەمی لە ساڵی ٢٠٠٥دا پۆستەکەی بەجێهێشتووە .

له‌ په‌یامه‌كه‌ی و هەڵمەتی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی پزیشكیانه‌وه‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ پێویستی پەیوەندیی لەگەڵ ڕۆژئاوا، لەوانەش پرسی ئەتۆمی، بۆ سوككردنی سزاکان و باشترکردنی بارودۆخی ئابووری وڵات، هەروەها دوورکەوتنەوە لە لێواری شەڕی ناوچەیی له‌ ئه‌جێندای كاره‌كانێتی. پزیشكیان ستایشی نزیکبوونەوەی ئیبراهیم ڕەئیسی سه‌رۆك كۆماری پێشووی ئێرانی لەگه‌ڵ وڵاتانی عەرەبی کرد، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە لە پرسەکانی تردا جگە لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا، پێدەچێت بە شێوەیەکی بەرفراوان لە سیاسەتی ئیدارەی پێشوو بەردەوام بێت.⁽³⁸⁾ له‌به‌رئه‌وه‌ به‌ هاتنی پزیشكیان، سیاسه‌تی تاران به‌رامبه‌ر به‌ چین و ڕووسیا گۆڕانكاری ئه‌وتۆی به‌سه‌ر نایه‌ت، به‌ڵكۆ تاران له‌ پاڵ به‌رده‌وامبوون و په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ چین و ڕووسیا، هه‌وڵی نزیكبوونه‌وه‌ له‌ ڕۆژئاوا به‌ تایبه‌تی ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌دات.

به‌ربه‌ست و ئاڵنگارییه‌كانی به‌رده‌م پزیشكیان

پزیشكیان لە چوارچێوەی بارودۆخی ئاڵۆزی ناوخۆیی و دەرەکی کە ئاڵ‌نگاری زۆری بۆ ئەو وڵاتە دروستکردووە، پۆستی سەرۆکایەتی کۆماری ئیسلامیی ئێران دەگرێتە ئەستۆ. ئه‌و ناچار دەبێت ڕێبازگەلێک دابڕێژێت کە ئاڕاستە”ریفۆرمخوازەكان” لەگەڵ هێزە”ئوسوڵگه‌را” زاڵەکان بەسەر دامەزراوەکانی دەوڵەتدا ئاشت بکاتەوە. لەهەمانکاتدا ئەو دەبێت هه‌ندێك سازش له‌به‌رامبه‌ر ئوسوڵگه‌راكان سه‌باره‌ت به‌ پرسە مشتومڕاوییەکان لەگەڵ ڕۆژئاوا بكات به‌مه‌به‌ستی گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ر. ئه‌مه‌ گرنگە چونکە هەڵوێستەکانی ئێران لەگەڵ ئەو سەرکردە سیاسیانەشدا به‌ریه‌كده‌كه‌ون کە بە توندی دژی سیاسەتەکانی ئێرانن، بەتایبەتی ئەگەر هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە مانگی نۆڤەمبەردا ببێتە هۆی سەرکەوتنی ترەمپ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پزیشكیان ڕووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵێك به‌ربه‌ست و ئاڵهنگاری ناوخۆی و ده‌ره‌كی ده‌بێته‌وه‌ كە لە خوارەوە بە كورتی باسكراون‌.

یەكەم: فراوانی ده‌سه‌ڵاته‌كانی ڕێبه‌ری باڵای ئێران

هه‌روه‌ك له‌ پێشه‌وه‌ ئاماژه‌مان پێكرد، ڕێبه‌ری باڵا له‌ ڕووی ده‌ستووری و كردارییه‌وه‌ زاڵه‌ به‌سه‌ر هه‌موو داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تدا، به‌پێچه‌وانه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌ سنوورداره‌كانی سه‌رۆك كۆماره‌وه‌. به‌ڵام ئه‌مه‌ توانای سه‌رۆك كۆمار ڕه‌تناكاته‌وه‌ كه‌ له‌ ناو ناوچه‌ی سه‌ریه‌ككه‌وتووی (overlapping area) نێوان خۆی و ڕێبه‌ری باڵا بجووڵێت و بڕیار سه‌باره‌ت به‌و پرسانه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ دیدی خۆیدا دەگونجێت بدات، به‌ڵام ناكۆكه‌ به‌ بیروبۆچوونه‌كانی ڕێبه‌ری باڵا. ناكۆكییه‌كانی نێوان ڕێبەری باڵا و سه‌رۆك كۆمار به‌بێ گوێدانه‌ پاشخان و ئاڕاسته‌ی فكری سه‌رۆك كۆمار ڕووده‌ده‌ن، جا چ”ڕیفۆرمخواز” وه‌ك محەمەد خاته‌می،” ئوسوڵگه‌را” وه‌ك ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد، یان” میانڕه‌و” وه‌ك حه‌سه‌ن ڕووحانی بێت. لەوانەیە ئەم ناکۆکییانە لەناو بازنەیه‌كی داخراو و سنوورداردا بمێننەوە یان پەرەبسێنن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیەکی ڕاستەوخۆ کە لە ڕێگەی هەڵوێستە ناکۆکەکانی دامەزراوە جیاوازەکانی دەوڵەتەوە دەردەکەون، بەتایبەتی لەسەر ئاستی وەزارەتی دەرەوە یان دامەزراوە سەربازییەکان، بەتایبەتی سوپای پاسداران. محەمەد جەواد زەریف وەزیری پێشووی دەرەوە ڕەنگە یەکەم تاقیکردنەوەی ئەم پەیوەندییە بێت ئەگەر هەر ڕۆڵێکی سیاسیی پێ بسپێردرێت له‌ كابینه‌ نوێیه‌كه‌.⁽³⁹⁾ لەلایەکی دیکەوە ڕێکخستنەکان بۆ جێگرتنه‌وه‌ی ڕێبەری باڵا بەردەوامە و ڕەنگە یه‌كێك لە هۆکارەکانی ناکۆکییەکە بێت ئەگەر پزیشكیان لەمپەریان بۆ دروست بکات، بەو پێیەی دەچێتە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ به‌یتی ڕێبه‌ری باڵا و ئەو هێزە کاریگەرانەی پەیوەستن پێیەوە، وەک موجتەبای کوڕی و سوپای پاسداران.

دووەم: نه‌بوونی به‌ره‌ی په‌ڕله‌مانی

نەبوونی پاڵپشتی پەڕلەمان بۆ سەرۆک کۆمار لە بەرچاوترین ئاستەنگەکانە کە سەرۆکی نوێ ڕووبەڕووی دەبێتەوە. بەپێی دەستووری ئێران، پزیشكیان پێویستی بە متمانەی پەڕلەمان بۆ وەزیرەکانی حکومەتەکەی دەبێت، ته‌نانه‌ت په‌ڕله‌مان ده‌توانێت هەڕەشەی لێسەندنەوەی متمانەیان لێبكات، بە خودی سەرۆک کۆماریشەوە. هەر ڕێککەوتنێکی نوێ لە پەڕلەمانەوە دەبێت بۆ پەسەندکردن تێپەڕێت. بە لەبەرچاوگرتنی باڵادەستی”ئوسوڵگه‌راكان” بەسەر پەڕلەماندا، بێ گومان لەڕادەبەدەر قورس دەبێت. شایانی باسە لەو چوارچێوەیەدا کە ڕەنگە پەڕلەمان یەکێک بێت لە ئامرازەکانی ڕێبەری باڵا بۆ ڕامکردنی سەرۆک كۆماری نوێ. ڕادەی پێکدادانی نێوان سەرۆکایەتی كۆمار و پەڕلەمان بەندە بە پەیوەندی سەرۆک لەگەڵ ڕێبه‌ری باڵا. لە ئەگەری دروستبوونی گرژی لە نێوان ئەو دووانەدا، ئەوا پەڕلەمانی”ئوسوڵگه‌راكان” هێرشەكانیان بۆ سەر سەرۆک چڕتر دەكەنەوە و بەربەستی زیاتری بۆ دروستدەكەن.⁽⁴⁰⁾ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، ڕه‌زامه‌ندی ڕێژه‌یی ڕێبه‌ری باڵا له‌ سه‌رۆك كۆمار پاڵ بە پەڕلەمانەوە دەنێت بۆ سنووردارکردنی ڕەخنەکانیان لە وەڵامی ڕێنماییە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆکانی ڕێبه‌ری باڵا.

سێیەم: ڕۆڵی سوپای پاسداران

ڕەنگە چالاکییە دەرەکییەکانی سوپای پاسداران یەکێک لە ئاستەنگە هەرە بەرچاوەکانی بەردەم سەرۆکی نوێ بێت. بە پشت بەستن بە ئەزموونی پێشووی”ڕیفۆرمخوازان” لە دەسەڵاتدا، کێبڕکێ لە نێوان وەزارەتی دەرەوە و سوپای پاسداران  پەیوەست بە بڕیاردانی سیاسەتی دەرەوە هەبووە. سوپای پاسداران زۆرجار سەربەخۆ لە وەزارەتی ده‌ره‌وه‌ کاردەکات، لەسەر بنەمای ئەو دەسەڵاتەی کە لەلایەن ڕێبه‌ری باڵاوە پێی دراوە. پرسی هێرشەکانی سەر بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لە عێراق لە کاردانەوە تیرۆرکردنی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشووی سوپای قودس لە سەرەتای مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٠، کە سوپای پاسداران لە ڕێگەی سەرۆک وەزیرانی عێراقەوە بەبێ ئاگاداری سەرۆکایەتی کۆماری ئێران و وەزارەتی دەرەوە، ئه‌مریكیه‌كانییان له‌و هێرشه‌ ئاگا‌دار كردبوویه‌وه‌، دەرخەری گێژاوی پەیوەندی نێوان ئه‌و دوو دەسەڵاتەیە.⁽⁴¹⁾ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی پزیشكیان زۆر جه‌خت له‌ سیاسه‌تی هه‌رێمایه‌تی له‌گه‌ڵ دراوسێكانی ئێران ده‌كاته‌وه‌، به‌ڵام له‌ ڕاستیدا سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران له‌و وڵاتانه‌ به‌ زۆری له‌ژێر ئیداره‌ی سوپای پاسداراندایه‌ به‌ تایبه‌تی له‌ ده‌وڵه‌تانی وه‌ك عێراق و سوریا و لوبنان  و یه‌مه‌ن. به‌و پێیه‌یی تاران كۆمه‌ڵێك بریكاری چه‌كداری زۆری له‌م ده‌وڵه‌تانه‌ هه‌یه‌ و مامه‌ڵه‌ی ئه‌مانه‌ش ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ سوپای قودسی سه‌ر به‌ سوپای پاسدارانی ئێرانه‌ نه‌ك سه‌رۆكایه‌تی كۆمار یان وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌.

چوارەم: گه‌ڕانه‌وه‌ی تره‌مپ بۆ كۆشكی سپی

سه‌ره‌ڕای به‌ڵێنه‌كانی پزشكیان بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی ڕێكه‌وتنامه‌ ناوه‌كییه‌كه‌، به‌ربه‌ستی قورس له‌ به‌ره‌ی ئه‌مریكاوه‌ به‌دی ده‌كرێت له‌به‌رده‌م زیندووكردنه‌وه‌ یان ڕێكه‌وتنێكی نوێی ئه‌تۆمی. له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان، كاندیدی سه‌رۆكایه‌تی كۆمارییه‌كان و پێشه‌نگی ئێستای ڕاپرسیه‌كان بۆ بردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی له‌ مانگی نۆڤه‌مبه‌ری داهاتوو، دۆناڵد تره‌مپه‌ كه‌ له‌ ساڵی ٢٠١٨ له‌ ڕێكه‌وتنه‌ ناوه‌كییه‌كه‌ی ئێران كشایه‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ ئه‌مریكا له‌ ژێر ئیداره‌ی دووه‌می تره‌مپدا پێناچێت ئاره‌زووی زیندووكردنه‌وه‌ی ڕێكه‌وتنه‌كه‌ بكات. هاوكات جۆ بایدن سه‌رۆكی ئێستای ئه‌مریكا تا ئه‌و كاته‌ی پزشكیان سوێندی یاسایی ده‌خوات و ئه‌ندامانی كابینه‌كه‌ی دیاری ده‌كات، له‌ پێگه‌یه‌كی سیاسی به‌هێزدا نابێت بۆ ئه‌وه‌ی به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان ڕێككه‌وتنێكی نوێ له‌گه‌ڵ ئێراندا بخاته‌ سه‌ر پێ.⁽⁴²⁾ هه‌رچه‌نده‌ ئه‌گه‌ر كاندیدێكی دیموكراته‌كان سەرۆكایەتی ئەمریكا بباتەوە، ئه‌وا ئه‌گه‌ری گه‌یشتن به‌ ڕێكه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌و پرسه‌ زیاتر ده‌بێت. ئه‌گه‌ر تره‌مپ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا سه‌ربكه‌وێت، ئه‌گه‌ری ڕێكه‌وتن زۆر كه‌متر ده‌بێته‌وه‌ به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی ئێرانیه‌كان متمانه‌یان به‌ دانوستان له‌گه‌ڵ تره‌مپ نییه‌. پاڵپشتی به‌هێزی پێشووی تره‌مپ بۆ ئیسرائیل و دژایه‌تیكردنی ڕێكه‌وتنامه‌ ناوه‌كیه‌كه‌ی ٢٠١٥، ئه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌ن كه‌ پێناچێت تره‌مپ هه‌رگیز ئه‌و شازش و ئیمتیازانه‌ پێشكه‌ش به‌ ئێران بكات كه‌ بۆ ڕێكه‌وتنێك گرنگن. زیاتر له‌وه‌ش، ڕقێكی مێژوویی له‌ نێوان تاران و تره‌مپ هه‌یه‌ كه‌ له‌ ساڵی ٢٠٢٠ فه‌رمانی كوشتنی جه‌نراڵ قاسم سوله‌یمان فه‌رمانده‌ی هێزی قودسی سه‌ر به‌ سوپای پاسدارانی ده‌ركرد. ئه‌مه‌ وایكردووه‌  ئه‌مریكا گومانی هه‌بێت كه‌ ئێران ڕه‌نگه‌ پیلانی تیرۆركردنی به‌رپرسانی باڵای ئه‌مریكا دابڕێژێت بۆ تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی ورد.

هەموو ئەم بەربەستانە وایانكردووە كە پزیشكیان نەتوانێت گۆڕانكاری ئەوتۆ لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندان بكات، تەنانەت ئەگەر بتوانێت گۆڕانگاریش بكات پێویستە ڕەزامەندی ڕێبەری باڵای ئێرانی لەسەر بێت.

ده‌ره‌نجام

سیاسەتی دەرەوە بەشێكی گرنگی ستراتیجی دەوڵەتان پێكدەهێنێت، شێوازی داڕشتن و جێەبەجێكردنی بەپێی سروشتی سیستەمی سیاسی دەوڵەتەكان دەگۆڕێت. بەشێوەیەكی گشتی ئامانجی سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتان لە دەوری پاراستنی سەروەری و یەكگرتووی خاك و پاراستنی بەرژەوەندی نەتەوەیی وڵاتەكە چڕبووەتەوە. پێگەی سیاسی و ئایینی ڕێبەری باڵای ئێران وایكردووە كە دەسەڵاتی كۆتایی لە زۆرێك لە پرسەكانی دەرەو هەبێت و ئەمە سەرەڕای ئەوەی چەندین دامەزراوەی تر بەشداری لە داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەی ئێران دەكەن.

له‌به‌رئه‌وه‌ هاوسەنگی هێزی ئێستا لە تاران، ڕێگری لە پزیشكیان دەکات کە گۆڕانی قووڵتر ئەنجام بدات. دامەزراوەی ئوسوڵگه‌راكان بە سەرۆکایەتی خامنەیی، هەموو ناوەندەکانی دەسەڵاتی وڵاتەکەی لە ژێر کۆنترۆڵیدایە، لەوانەش ده‌زگا ئه‌منیه‌كان، دەسەڵاتی دادوەری، میدیا و بەشێکی زۆری ئابووری. تەنانەت ئەگەر دەسەڵاتی پزیشكیان ئەوەندە سنووردار نەبووایە، هێشتا شەڕی گۆڕانكاری گەورەی نەدەكرد. ڕەنگە سەرۆکی داهاتوو وەک ئیبراهیم ڕەئیسی ملکەچی خامنەئیی نەبێت، بەڵام پێناچێت پزیشكیان هێندەی محەمه‌د خاتەمی و حه‌سه‌ن ڕوحانی تەحەدای ڕێبەری باڵا بکات. جگە لەوەی پزیشكیان بەڵێنی دڵسۆزی تەواوەتی به‌ خامنەئیداوه‌، له‌ بانگەشەی هەڵبژاردنەکەیدا جەختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردۆته‌وه‌ كه‌  ئەرکی حکومەتی داهاتوو”دانانی پلانی نوێ یان ڕاگەیاندنی سیاسەتی نوێ نییە”. بە پێی ئاژانسی هه‌واڵی مهر، لە یەکەم ڕۆژی خۆیدا وەک سەرۆک کۆماری هەڵبژێردراو، پزیشكیان کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانی پلان بۆ داڕێژراوی هەڵوەشاندەوە بۆ ئەوەی لەبری ئەوە لەگەڵ خامنەئیی کۆببێتەوە. لە یەکەم وتاریدا دوای هەڵبژاردن، سوپاسی ڕێبەری باڵای کرد بۆ پاراستنی یەکپارچەیی پرۆسەی دەنگدان. پزیشكیان وتی:”بێ ئەو، بە خەیاڵمدا نایەت ناوم بە ئاسانی لەم سندوقی [دەنگدانانە] دەربچێت.”

ڕێزگرتن  و ملكه‌چی پزیشكیان بۆ ڕێبەری باڵا و سوپای پاسداران بەو مانایه‌ دێت کە ئێران پەیوەندییە بەهێزەکانی لەگەڵ میحوەرەکەی بەناو به‌ره‌ی مقاوه‌مه‌ دەپارێزێت، کە تۆڕێکە لە ئەکتەرە هاوپەیمانە نادەوڵەتییەکان کە حەماس، حزبوڵڵا، حوسییەکان و میلیشیا شیعەکانی عێراقی تێدایە. میحوەرەکە گەوهەری ستراتیژی بەرگری کۆماری ئیسلامییە، بەهۆی کاریگەریی ناوچەیی و توانای تێکدانی خاڵە ستراتیجیه‌ ئابوورییەکانی ناوچەكە. لە کاتێکدا سەرۆکە ڕیفۆرمخوازەکانی ڕابردوو لەگەڵ سوپای پاسداران لەسەر مامەڵەکردن لەگەڵ ئه‌و گرووپانه‌ تێکهەڵچوون، پزیشكیان ئەگەر وەك ڕەئیسیش هاوکاری لەگەڵ سوپای پاسداران نه‌كات ئه‌وا پێناچێت ڕووبه‌ڕوویان ببێته‌وه‌. لە ڕاستیدا پێشوه‌خته‌ پاپه‌ندبوونی به‌هێزی خۆی بۆ  ڕێکخراوەكانی میحوەره‌كه‌ پیشانداوه‌. پزیشكیان لە پەیامێکدا بۆ حەسەن نەسروڵڵا، سه‌رۆكی حیزبوڵڵای لوبنان، جەختی لە پشتیوانی ئێران لە”بەرخۆدانی خەڵکی ناوچەکە لە دژی ڕژێمی ناشەرعی زایۆنی” کردەوە، کە”ڕەگ و ڕیشەی لە سیاسەتە بنەڕەتییەکانی کۆماری ئیسلامیی”دا هەیە. بەهەمان شێوە، پزیشكیان لە نامەیەکدا بۆ ئیسماعیل هه‌نیه‌، سەرۆکی بزووتنەوەی حەماس، بەڵێنیدا کە کۆماری ئیسلامیی بەردەوام دەبێت لە پشتیوانیکردنی نەتەوەی ستەملێکراوی فەلەستین تا بەدیهێنانی هەموو ئامانجه‌ باڵا و مافەکانی. پزیشكیان هەروەها لەسەر هەوڵەکانی ئیبراهیم ڕەئیسی بەرەو ئاشتەوایی لەگەڵ سعودیە و دەوڵەتانی دیکەی دراوسێ به‌رده‌وام ده‌بێت. وەک لە ڕاپۆرتێکدا کە لە ڕۆژنامەی ئەلعەرەبی جەدید کە بڵاوکراوەتەوە نووسیویەتی، ”ئەولەویەتی سەرەکی سیاسەتی دەرەوەی ئێران فراوانکردنی هاوکارییە لەگەڵ دراوسێکانی”.

سەرچاوەكان

(1) No Author,   Foreign Policy Decision Making:A Theoretical Frame Work, Available At: http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/175801/8/08_chapter%202.pdf

(2) Partowazar B., Jayum A. Jawan, Fakhreddin Soltani (2014), Decision-Making in Foreign Policy, Pensee Journal, Vol 76, No. 4, PP. 344- 353.

(3)  Charles F Hermann, foreign policy, Available At:  http://www.voxprof.com/cfh/hermann-pubs/Hermann-Foreign%20Policy.pdf

(4) Blaisdell, D. C. (1958). Pressure Groups, Foreign Policies, and International Politics. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 319(1), 149–157.

(5) Jeffrey Haynes, 2017, Religion in Foreign Policy, Oxford Research Encyclopedia, Available At: http://oxfordre.com/politics/view/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-380

(6) U.S. State Department, 2003, FY 2004-2009 Department of State and USAID Strategic Plan, Available At: https://www.state.gov/s/d/rm/rls/dosstrat/2004/

(7)  No Author,   Foreign Policy Decision Making:A Theoretical Frame Work, Available At: http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/175801/8/08_chapter%202.pdf

(8)   Hermann, M. G., & Hermann, C. F. (1989). Who makes foreign policy decisions and how: An empirical inquiry. International Studies Quarterly, 33(4), 361-387.

(9) Pearson, F. S., & Rochester, M. (1998). International relations: The global condition in the late twentieth century. London,New York: McGraw-Hill.

(10) Arjomand, S, A. 2009. After Khomeini: Iran under his successors. Oxford: Oxford University Press: 120

(11) Jones, S. (2009), The Islamic Republic of Iran: An introduction, Research Paper 09/92, House of Commons Library.

(12) Sadjadpour, K., 2008. Reading Khamenei: The World View of Iran’s Most Powerful Leader, Carnegie Endowment for International Peace. P.7

(13) Beeman, W.O., 2004. Elections and Governmental Structure in Iran: Reform Lurks under the Flaws. Brown J. World Aff,  vol. 11, no. 1, p.5

(14) Mohammadi, M. 2013,  Iran’s cmplex political system, Euronews, Available at: http://www.euronews.com/2013/06/06/iran-complex-political-system/

 (15) Harvard’s Belf Center, , Politics in Iran, Harvard University , Available at:  http://iranmatters.belfercenter.org/politics-iran

(16)  Beeman, W.O., 2004. Elections and Governmental Structure in Iran: Reform Lurks under the Flaws. Brown J. World Aff,  vol. 11, no. 1, p.5

 (17) Schmidt, P. 2016, Understanding Iran’s Assembly of Experts Vote , Policywatch 2558, The Washington Institute for Near East Policy, Available at: http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/assembly-test

 (18)Pendleton, C.S and Bucala, P. 2016, Iran’s 2016 elections: The process, the players, and the stakes

 (19)Sial, O. 2006, A Guide to the Legal System of the Islamic Republic of Iran, Hauser Global Law School Program, New York University School of Law, Avilable at: http://www.nyulawglobal.org/globalex/Iran.html

(20) Pendleton, C.S and Bucala, P. 2016, Iran’s 2016 elections: The process, the players, and the stakes, Critical Threats Project, Available at: http://www.irantracker.org/analysis/pendleton-bucala-irans-2016-elections-process-players-stakes-january-12-2016

(21) Mohammadi, M. 2013,  Iran’s cmplex political system, Euronews.

(22) Alamdari, K., 2005. The Power Structure of the Islamic Republic of Iran: transition from populism to clientelism, and militarization of the government. Third World Quarterly, 26(8), pp.1285-1301.

(23) Keddie, N., & Gasiorowski, M. (Eds.). (1990). Neither East nor West: Iran, the Soviet Union, and the United States. New Haven; London: Yale University Press.

(24) Interview by: Leonhardt van Efferink (2010), Mahdi Ahouie: Iran’s foreign policy objectives, security concerns, global position, Exploring Geopolitics, Available At: http://www.exploringgeopolitics.org/interview_ahouie_mahdi_iranian_foreign_policy_objectives_security_concerns_global_position_revolution_ayatollah_khomeini_mohammad_mossadeq_reza_shah_iraq_arab/

(25) Zarif, M. J. (2014). What Iran really wants: Iranian foreign policy in the Rouhani era. Foreign Affairs, 93(3), 49-59.

(26) Interview by: Leonhardt van Efferink (2010), Op cit.

(27) Masoud Kazemzadeh (2017), Foreign policy decision making in Iran and the nuclear program, Comparative Strategy, 36:3, 198-214,

(28) Abbas Maleki, 2002,  Decision Making in Iran’s Foreign Policy: A Heuristic,

(29)  Masoud Kazemzadeh (2017), Op cit.

(30) United Against Iran Nuclear, (2024), Organizational Chart of the Islamic Republic of Iran,Available at: https://www.unitedagainstnucleariran.com/government-institution/supreme-national-security-council-snsc

(31) Masoud Kazemzadeh (2017), Op cit.

(32) خالـد وليـد محمـود، 2005،”صنع القرار في السياسة الخارجية لجمهورية ايران الاسلامية”، دنیا الوطن، على الموقع التالي: https://pulpit.alwatanvoice.com/articles/2005/06/13/23634.html

(33) Tehran Times, (July 12, 2024), My message to the new world, Available at: https://www.tehrantimes.com/news/501077/My-message-to-the-new-world

(34) Ibid.

(35) Ibid.

(36) Ibid.

(37) Ibid.

(38) Aniseh Bassiri Tabrizi, (2024), Iran under Masoud Pezeshkian: Aiming for change without rocking the boat, Chatham House, Available at: https://www.chathamhouse.org/2024/07/iran-under-masoud-pezeshkian-aiming-change-without-rocking-boat

(39) Rasanah, (2024), Pezeshkian’s Presidential Victory: Implications and Challenges, International Institute for Iranian Studies, Available at: https://rasanah-iiis.org/english/position-estimate/pezeshkians-presidential-victory-implications-and-challenges/

(40) Ibid.

(41) Ibid.

(42) Stratfor, (2024), A Reformist Presidential Win Is Unlikely to Shift Iran’s Regional Policy, Available at: https://worldview.stratfor.com/article/reformist-presidential-win-unlikely-shift-irans-regional-policy