كوردی
سوننه‌تی ته‌شریعی و ناته‌شریعی
د. ئوميد عثمان احمد
سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) به‌دووه‌م سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كيی شه‌ریعه‌تی ئیسلام داده‌نرێت، هه‌ربۆیه زانایانی ئیسلام له كۆنه‌وه تا ئه‌مڕۆ به جیاوازی بواری زانستی و پسپۆڕیانه‌وه، گرنگی زۆریان به‌م سه‌رچاوه‌یه‌ی شه‌ریعه‌ت داوه و به‌توندی ده‌ستیان پێوه گرتووه و له چه‌ندین لایه‌ن و گۆشه‌نیگاوه ڕاڤه و لێكدانه‌وه و پۆلێن و شیكارییان بۆ كردووه.
یه‌كێك له دیارترینی ئه‌و پۆلێنانه‌ی كه ڕۆڵی كارا و به‌رجه‌سته‌ی گێڕاوه له تێگه‌یشتنی دروستی ده‌قه‌كانی سوننه‌ت و ڕه‌واندنه‌وه‌ی زۆرێك له گومانه‌كان و ڕاستكردنه‌وه‌ی چه‌ندین ڕاڤه و لێكدانه‌وه‌ی هه‌ڵه و نه‌شیاو له پۆلێنكردنی سوننه‌ت بۆ سوننه‌تی ته‌شریعی و ناته‌شریعی.
گومانی تێدا نییە كه خودی ده‌قه‌كانی سوننه‌ت سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی ئه‌م پۆلێنه‌ن، به‌جۆرێك كه له گوفتار و ڕه‌فتاره‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) ورد ده‌بینه‌وه وێنای دوو كه‌سایه‌تیمان لا به‌رجه‌سته ده‌بێت: یه‌كه‌م: كه‌سایه‌تی محەممەد وه‌ك په‌یامبه‌ر و ڕاڤه‌كاری قورئان و گه‌یه‌نه‌ری په‌یامی خوایی بۆ مرۆڤه‌كان. لێره‌وه هه‌رچی گوفتار و ڕه‌فتاری ئه‌م كه‌سایه‌تییه هه‌یه هه‌ڵقوڵاوی سرووشی خواییه و ده‌بێت موسوڵمانان په‌یوه‌ست بن پێوه‌ی وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی شه‌ریعه‌ت.
دووه‌م: كه‌سایه‌تی محەممەد وه‌ك مرۆڤێكی خاوه‌ن ته‌جره‌به و ڕا و بۆچوون و حه‌ز و سه‌رنجی تایبه‌ت به‌خۆی سه‌باره‌ت به ڕووداو و مه‌سه‌له دنیاییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی و گه‌یاندنی په‌یامی خوایی. هه‌رچیش زاده و ده‌رچووی ئه‌م كه‌سایه‌تییه‌یه به‌پێی ئه‌نجام و به‌رژه‌وه‌ندی و دابونه‌ریتی سه‌رده‌می خۆی مامه‌ڵه‌ی له‌ته‌ك ده‌كرێت.
هه‌روه‌ك پێشتر وتمان سه‌رچاوه‌ی ئه‌م پۆلێنكردنه خودی ده‌قه‌كانی سوننه‌ته‌و هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ریش به‌ڕوونی ڕه‌چاویانكردووه و گه‌وره زانایانی پێشین‌و دواینیش ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ئاماژه‌یان پێداوه.
هه‌ربۆیه ئه‌گه‌ر سوننه‌ت بریتی بێت له سه‌رجه‌م گوفتار و ڕه‌فتار و ڕادان(التقریر)كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) بێگومان ئه‌م خه‌سڵه‌تانه له‌سه‌ر یه‌ك ئاڕاسته و به‌یه‌ك مانا و شێواز نه‌هاتوون، كه تەنیا هه‌ڵقوڵاوی سرووشی خوایی بن و مه‌به‌ست لێیان گه‌یاندنی شه‌ریعه‌ت بێت؛ به جۆرێك كه‌كه‌س نه‌توانێت سه‌رپێچیان بكات، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا چه‌ندین مه‌به‌ست و واتای تر له گوفتار و ڕه‌فتار و ڕادانه‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت)دا به‌دیده‌كرێت كه ده‌چنه ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی سرووش‌و شه‌ریعه‌ته‌وه.
لێره‌دا چه‌ندین فه‌رمووده‌و گێڕانه‌وه‌مان هه‌یه كه‌ده‌بنه سه‌رچاوه‌ی دروستیی پۆلێنكردنه‌كه‌مان:
به‌ریره ئافره‌تێكی كۆیله بوو ژنی كه‌سێك بوو به‌ناوی (موغیس) ئه‌میش كۆیله بوو كاتێك به‌ریره ئازادكرا، ڕازینه‌بوو لای موغیس بمێنێته‌وه، ئیبن عه‌بباس گێڕاویه‌ته‌وه كه: ” مێردی به‌ریره به‌نده‌یه‌ك بوو به‌ناوی موغیس، وه‌ك ده‌مبینی به‌دوای به‌ریره‌وه بوو ده‌گریا و فرمێسك به‌ڕیشیدا ده‌هاته‌خوار، له‌و كاته‌دا پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) به‌عه‌باسی مامی وت، كه له‌لای بوو ئه‌ی عه‌باس سه‌رت سوڕنامێنێت له خۆشه‌ویستی موغیس بۆ به‌ریره و ڕقلێبوونی به‌ریره بۆ موغیس؟ پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) هه‌وڵیدا به‌ریره ڕازی بكات به‌گه‌ڕانه‌وه بۆلای موغیس و پێی فه‌رموو: خۆزگه بگه‌ڕایتایه‌وه بۆ لای، له‌م كاته‌دا به‌ریره وتی: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خودا ئایا فه‌رمانم پێده‌كه‌یت؟ پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رمووی: نه‌خێر من تەنیا تكا ده‌كه‌م، به‌ریره وتی: هیچ پێویستم پێی نییە“(1).
كه‌واته ئه‌مه به‌ڵگه‌یه‌كی به‌هێزه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه له‌نێو گوفتاره‌كانی پێغه‌مبه‌ردا (دروودی خوای لێبێت) گوفتار هه‌یه له ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی سرووش و شه‌ریعه‌تدایه، هاوكات ئافره‌ته‌كه‌ش ویستی له‌مه دڵنیا بێته‌وه، هه‌ربۆیه پرسی: ئایا فه‌رمانم پێده‌كه‌یت؟ كاتێكیش دڵنیابووه‌وه كه وته‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له ده‌ره‌وه‌ی فه‌رمانی خواییه، سوور بوو له‌سه‌ر بۆچوونه‌كه‌ی خۆی.
به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌م مه‌سه‌له‌وه كاتێك پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) داخوازی زه‌ینه‌بی كچه‌پووری ده‌كات بۆ زه‌یدی كوڕی حاریسه‌و داوا له زه‌ینه‌ب ده‌كات پێی ڕازیبێت، زه‌ینه‌بیش زۆر به‌توندی ڕه‌تیده‌كاته‌وه، له‌مكاته‌دا ئه‌م ئایه‌ته داده‌به‌زێت:” وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا [الأحزاب:٣٦]. ئیتر زه‌ینه‌ب ڕازی ده‌بێت و شووی پێده‌كات(2).
لێره‌دا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه داواكردنه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له ڕووداوی یه‌كه‌مدا له‌ده‌روه‌ی چوارچێوه‌ی گه‌یاندنی په‌یام و شه‌ریعه‌تدا بوو به‌ڵام له ڕووداوی دووه‌مدا داواكردنه‌كه‌ی له‌چوارچێوه‌ی سرووش و شه‌ریعه‌تدا بوو.
هه‌روه‌ها زۆرێك له هاوه‌ڵان گێڕاویانه‌ته‌وه، پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له مه‌دینه ده‌دات به‌لای كۆمه‌ڵێكدا خه‌ریكی تێكه‌ڵكردنی نێر و مێی دارخورمان، به‌مه‌به‌ستی به‌رهه‌می باشتر، له‌م كاته‌دا پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێت: ئه‌گه‌ر وانه‌كه‌ن باشتر ده‌بێت، ئه‌وانیش ده‌ستهه‌ڵده‌گرن له‌و كاره‌یان، له ئه‌نجامدا به‌رهه‌مه‌كه‌یان باش نابێت، یاخود كه‌م ده‌كات، دواتر هه‌واڵه‌كه ده‌گه‌یه‌ننه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) ئه‌ویش ده‌فه‌رموێت: “ئه‌وه گومان‌و بۆچوونێك بوو له‌منه‌وه، منیش مرۆڤم، ئه‌گه‌ر هه‌رچیه‌كم سه‌باره‌ت به ئایینه‌كه‌تان پێگوتن وه‌ریبگرن و په‌یوه‌ست بن پێوه‌ی، هه‌رچیشم له‌راو بۆچوونی خۆم پێگوتن، منیش مرۆڤم”(3). یان له گێڕانه‌وه‌یه‌كی تردا: “هه‌رچی سه‌باره‌ت به‌كاروباری دنیاتانه، ئێوه شاره‌زاترن، هه‌رچیش سه‌باره‌ت به كاروباری ئاینتانه ئه‌وه له لای منه”(4).
كه‌واته ئه‌وه‌ی له پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه سه‌باره‌ت به تێڕوانین‌و بۆچوونی له‌كاروباری پیشه‌سازی‌و كشتوكاڵ‌و ئاودێری‌و نموونه‌ی ئه‌مانه‌دا، ناچنه چوارچێوه‌ی شه‌ریعه‌ته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه ده‌بینین له سه‌حیحی موسلیمدا به‌شه‌رحی ئیمامی نه‌وه‌وی (له 676ك مردووه) ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له ڕووداوی تێكه‌ڵكردنی دارخورماكه‌دا هاتوون له‌ژێر ناونیشانی (وجوب امتثال ما قاله شرعا، دون ما ذكره من معایش الدنیا، على سبیل الرأی) ڕیزكراون(5).
به‌هه‌مانشێوه زانایانی ئوسوڵ جیاوازیانكردووه له‌نێوان ئه‌و گوفتار و ڕه‌فتارانه‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) كه زاده‌ی سروشتی مرۆڤن، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی هه‌ڵقوڵاوی سیفه‌تی په‌یامبه‌ریین.
گه‌وره ئوسوڵزانی شافعیه‌كان ئیبن سه‌معانی( له 489ك مردووه) جه‌ختده‌كاته‌وه كه وته‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) كاتێك به‌ڵگه‌ن كه له‌كاروباری شه‌رعدا هاتبن، به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و وتانه‌ی له به‌رژه‌وه‌ندی دنیاییدا هاتوون، هه‌ربۆیه له‌سه‌روبه‌ندی باسكردنی ئه‌و مه‌سه‌له و بابه‌تانه‌ی كۆده‌نگیی(الإجماع) تیایاندا ده‌بێته به‌ڵگه، ناوبراو ده‌ڵێت: “كاروباره‌كانی دنیا وه‌كو ئاماده‌كردنی سوپاو ڕێكخستنی شه‌ڕه‌كان‌و ئاوه‌دانكرنه‌وه‌و كشتوكاڵ‌و ئه‌وانه‌ی ده‌چنه نێو به‌رژه‌وه‌ندی دنیاوه، كۆده‌نگیی تیایاندا نابێته به‌ڵگه، چونكه كۆده‌نگیی له‌م مه‌سه‌لانه‌دا زیاتر نییە له وته‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) هه‌روه‌ك جێگیر بووه كه وته‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له حوكمه شه‌رعیه‌كاندا به‌ڵگه‌یه، نه‌ك له به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی دنیادا، به‌هه‌مان شێوه‌ش كۆده‌نگیی، له‌به‌ر ئه‌مه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رموویه‌تی: ئێوه شاره‌زاترن له كاروباری دنیاتان، منیش شاره‌زاترم له‌كاروباری ئاینتان، هه‌ربۆیه ئه‌گه‌ر پێغه‌مبه‌ر بۆچوونێكی هه‌بوایه له‌شه‌ڕدا، ڕاوێژی به هاوه‌ڵانی ده‌كرد، ڕێده‌كه‌وت وازی له بۆچوونه‌كه‌ی خۆی ده‌هێنا‌و شوێن بۆچوونی ئه‌وان ده‌كه‌وت، نموونه‌ی ئه‌مه له‌شه‌ڕی به‌درو خه‌نده‌ق‌و هی تریشدا هاتووه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر كاروباری شه‌رع بووایه كه‌س بۆچوونی ده‌رنه‌ده‌بڕی”(6).
به‌هه‌مان شێوه زانای ناوداری مالكی قازی عیاز(له 544ك مردووه) ڕاشكاوانه باس له‌وه ده‌كات كه هه‌ندێجار پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت ) له‌كاروباره دنیاییه‌كاندا ڕاوبۆچوونی خۆی ده‌ربڕیوه، به‌ڵام دواتر ئه‌نجامه‌كه‌ی پێچه‌وانه‌ی واقیع ده‌رچووه (7).
ناوبراو به‌ڵگه‌ی به‌هێزی له‌سه‌ر ڕایه‌كه‌ی هێناوه‌ته‌وه، یه‌ك له‌وانه فه‌رمووده‌ی دارخورماكه‌یه كه پێشتر ئاماژه‌مان پێدا، له‌هه‌ندێ گێڕانه‌وه‌یدا هاتووه كه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رموویه‌تی: “من مرۆڤێكم، هه‌رچیم به‌ناوی خوداوه پێڕاگه‌یاندن ئه‌وه هه‌قه، هه‌رچیشم له خودی خۆمه‌وه پێگوتن، به‌ڕاستی من مرۆڤم هه‌ڵه‌ش ده‌كه‌م‌و ده‌شپێكم” (8).
هه‌ر له هه‌مان باسدا قازی عیاز ڕووداوی جه‌نگی به‌درو جێگۆڕینی له‌شكری موسوڵمانان له‌لایه‌ن پێغه‌مبه‌ره‌وه له‌سه‌ر ڕای حوبابی كوڕی مونزیر به‌نموونه ده‌هێنێته‌وه، دواتریش ئاماژه به ڕووداوێك ده‌دات له جه‌نگی خه‌نده‌قدا، كه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانی تیره‌ی غه‌تفان كۆبوویه‌وه‌و له‌گه‌ڵیان ڕێكه‌وت سێیه‌كی خورمای مه‌دینه‌یان بداتێ به‌مه‌رجێك یاریده‌ی قوره‌یش نه‌ده‌ن‌و بگه‌ڕێنه‌وه، ئه‌وه‌نده‌ی نه‌مابوو ڕێكه‌وتنه‌كه بچێته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه، له‌مكاته‌دا پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) به‌هۆی ناره‌زابوونی هه‌ردوو سه‌ركرده‌ی ئه‌وس‌و خه‌زره‌جه‌وه ڕێكه‌وتنه‌كه‌ی هه‌ڵوه‌شانده‌وه(9).
قازی عیاز ده‌ڵێت: “نموونه‌ی ئه‌مانه‌و هاوشێوه‌كانی له‌كاروباره‌كانی دنیا، كه هیچ په‌یوه‌ندیان به شاره‌زایی ئاین‌و ئاینداری‌و بیروباوه‌ڕو فێركردنییەوه نییە، دروسته تیایاندا ئه‌وه‌ی كه باسمانكرد، هاوكات هیچ كه‌موكورتیه‌كیش ناگه‌یه‌نێت له كه‌سایه‌تی پێغه‌مبه‌ردا، به‌ڵكو ئه‌وانه كاروباری بنیاتنراون له‌سه‌ر ئه‌زموون‌و ڕاهاتن، هه‌ركه‌س به‌ئه‌زموون بێت تێیاندا‌و مایه‌ی گرنگی پێدانی بووبێت، لێیان شاره‌زایه”(10).
هه‌روه‌ها ئیمامی قه‌رافی (له 684 ك مردووه) زانایه‌كی تری مالیكیه‌كانه پۆلێنی هه‌ڵسوكه‌وته ته‌شریعیه‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت)ی كردووه بۆ چواربه‌ش: یه‌كه‌م: هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی وه‌ك په‌یامنێرێك بۆ گشت، دووه‌م: هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی وه‌ك فتواده‌رێك، سێیه‌م: هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی وه‌ك قازی‌و دادوه‌رێك، چواره‌م: هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی وه‌ك پێشه‌وای گشتی(11).
هه‌رچی هه‌ڵسوكه‌وتی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت)هه‌یه له نێو چوارچێوه‌ی په‌یامی گشتی‌و فتواداندا، ده‌بێت سه‌رجه‌م تاكه‌كان په‌یوه‌ست بن به‌جێبه‌جێكردنییەوه، وه‌كو كاروباره په‌رستشیه‌كان‌و حه‌رامكراوه‌كان. هه‌رچیش ده‌چێته نێو خانه‌ی حوكمی دادوه‌ر و قازیه‌وه، دروست نییە هیچ كه‌سێك جێبه‌جێیان بكات به‌بێ فه‌رمانی قازی یان دادوه‌ر، وه‌ك: هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی زه‌واج. ده‌مێنێته‌وه هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی وه‌ك پێشه‌وای گشتی، كه‌به‌زۆری ئه‌و هه‌ڵسوكه‌وتانه ده‌گرێته‌وه كه تایبه‌تن به به‌ڕێوه‌بردن‌و سیاسه‌تی گشتی ده‌وڵه‌ت، ئه‌مانه هیچ كه‌س بۆی نییە خۆهه‌ڵقورتێنێت تیایاندا و حوكم بدات به‌بێ فه‌رمانی پێشه‌واو سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت، وه‌كو: دابه‌شكردنی پاره‌وسامانی به‌یتولمال، ڕێكخستن و ئاماده‌كردنی سوپا، دابه‌شكردنی زه‌وی و كانزاكان…(12).
هه‌وره‌ها زانای ناوداری هیندی وه‌لییوڵای ده‌هله‌وی (له 1176ك مردووه) ڕاشكاوانه گوفتار و ڕه‌فتاره‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) ده‌كات به‌دوو به‌شی سه‌ره‌كیه‌وه: یه‌كه‌م: ئه‌و گوفتار و ڕه‌فتارانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای گه‌یاندنی شه‌ریعه‌ت‌و په‌یامی خودایی هاتوون، دووه‌م: ئه‌و گوفتار و ڕه‌فتارانه‌ی له‌ده‌ره‌وه‌ی شه‌ریعه‌تن، له‌مباره‌وه ده‌ڵێت: ” بزانه ئه‌وه‌ی له پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه‌و له كتێبه‌كانی فه‌رمووده‌دا تۆماركراوه، دووبه‌شه: به‌شێكیان: مه‌به‌ست لێی گه‌یاندنی په‌یامی خودایه، هه‌روه‌ك له قورئاندا ئاماژه‌ی پێدراوه: “وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا “ [الحشر: ٧]… دووه‌میان: مه‌به‌ست لێی گه‌یاندنی په‌یامی خودا نییە، هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) فه‌رموویه‌تی: من مرۆڤێكم، ئه‌گه‌ر هه‌رچیه‌كم سه‌باره‌ت به ئاینه‌كه‌تان پێگوتن وه‌ریبگرن‌و په‌یوه‌ست بن پێوه‌ی، هه‌رچی شتێكیشم له‌راو بۆچوونی خۆم پێگوتن، منیش مرۆڤم” (13).
ده‌هله‌وی پێیوایه هه‌رچی ئه‌و گێڕانه‌وه‌و فه‌رموودانه‌ی په‌یوه‌ستن به كاروباری په‌رستش‌و ڕۆژی دوایی‌و بنه‌ما ئاكاری‌و به‌رژه‌وه‌ندیه گشتگیر‌و هه‌میشه‌ییه‌كانه‌وه ده‌چنه نێو چوارچێوه‌ی سوننه‌تی ته‌شریعیه‌وه‌و سه‌رچاوه‌كه‌یان سرووشی خوداییه، به‌ڵام ئه‌و گێڕانه‌وه‌و فه‌رموودانه‌ی بنه‌ماكه‌یان بههرهو تاقیكردنهوهو ته‌جره‌به‌یه وه‌كو فه‌رمووده‌ی تێكه‌ڵكردنی دارخورماكان فه‌رمووده‌كانی تایبه‌ت به ته‌ندروستی‌و چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی، یان ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای دابونه‌ریتی سه‌رده‌می خۆی گێڕدراونه‌ته‌وه، وه‌ك فه‌رمووده‌ی (أم زرع) یان فه‌رمووده‌ی (خرافة)یان ئه‌وكارانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی كاتیی سه‌رده‌می خۆی ئه‌نجامی داون، وه‌ك: ڕێكخستنی سوپا، دیاریكردنی شوێنی شه‌ڕكردن، پێدانی چه‌ك‌وتفاقی ده‌ستبه‌سه‌رداگیراو به شه‌ڕكه‌ر، یان حوكم‌و دادوه‌ریكردنێكی تایبه‌ت، هه‌مووئه‌مانه ده‌چنه ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی سوننه‌تی ته‌شریعیه‌وه‌و سه‌رچاوه‌كه‌یان سرووشی خودا نییە(14).
به هه‌مان شێوه محەممەد ڕه‌شید ڕه‌زا(له 1354ك مردووه) جیاوازی كردووه له‌نێوان سوننه‌تی ته‌شریعی و ناته‌شریعیدا، ئه‌و پێیوایه سوننه‌تی ته‌شریعی ئه‌و فه‌رموودانه ده‌گرێته‌وه كه په‌یوه‌ستن به مافێكی خودا یان به‌نده‌كانی، یان هۆكارن بۆ هێنانی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ك، یان دورخستنه‌وه‌ی زیانێك، به‌ڵام ئه‌و فه‌رمودانه‌ی سه‌باره‌ت به باوونه‌ریت و پیشه‌سازی و كشتوكاڵ‌و هونه‌رو زانینێكی بنیاتنراو له‌سه‌ر تاقیكردنهوهو به‌دواداچون هاتوون، ئه‌مانه ته‌شریع نین، به‌ڵكو بریتین له جۆرێك له ڕێنوینی (15).
هه‌روه‌ك ده‌ڵێت: “هه‌ندێك له هاوه‌ڵان پێیانوابوو ڕه‌تكردنه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) بۆ به‌شێك له‌كاروباره دنیاییه‌كانی بنیاتنراو له‌سه‌ر تاقیكردنه‌وه ده‌چێته نێو چوارچێوه‌ی ته‌شریعه‌وه، وه‌كو تێكه‌ڵكردنی دارخورماكان، هه‌ربۆیه وازیان له‌و كاره هێناو له ئه‌نجامدا به‌رهه‌مه‌كه‌یان خراپ بوو یان وشك بوو كاتێكیش گه‌ڕانه‌وه بۆلای، ئاگاداری كردنه‌وه، كه هه‌رچی وتووه له‌وباره‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاو بۆچوون بووه نه‌ك ته‌شریع، له‌به‌ر ئه‌وه فه‌رمووی: ئێوه شاره‌زاترن له‌كاروباری دنیاتان… حیكمه‌تی ئه‌م ڕوداوه‌ش بریتییه له ئاگاداركردنه‌وه‌ی خه‌ڵك، كه نموونه‌ی ئه‌و كاروباره دنیاییانه‌ی وه‌كو پیشه‌سازی و كشتوكاڵ، له خودی خۆیاندا وابه‌سته‌ی یاسایه‌كی شه‌رعی تایبه‌ت نین، به‌ڵكو ئه‌وانه به‌جێهێڵراون بۆ باوو نه‌ریت‌و تاقیكردنه‌وه”).16).
هه‌ر له‌هه‌مان باسدا ناوبراو بابه‌تی ڕه‌نگكردنی مووی سپی سه‌رو ڕیشی به ڕه‌ش گێڕاوه‌ته‌وه بۆ كاروباره ئاسایی‌و نه‌ریتیه‌كان‌و به‌ڕای ئه‌و هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی نییە به لایه‌نی په‌رستش‌و مافی خودا یان خه‌ڵكه‌وه، له‌مباره‌وه به‌ڵگه‌ی به‌هێزی هێناوه‌ته‌وه بۆ پشتگیری بۆچوونه‌كه‌ی (17).
شێخ عه‌بدولوه‌هاب خه‌لاف (له 1375ك مردووه) ده‌ڵێت: ” پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) مرۆڤێكه وه‌ك سه‌رجه‌م مرۆڤه‌كانی تر، خودا هه‌ڵیبژاردووه به په‌یامنێر بۆیان. هه‌رچی لێده‌ركه‌وتبێت به‌پێی سروشتی مرۆڤایه‌تی، ته‌شریع نییە، وه‌كو هه‌ستان‌و دانیشتن‌و ڕۆشتن‌و خه‌وتن‌و خواردن‌و خواردنه‌وه، چونكه سه‌رچاوه‌ی ئه‌مانه په‌یامه‌كه‌ی نییە، به‌ڵكو مرۆڤبوونییەتی، به‌ڵام ئه‌گه‌ر كارێكی ئه‌نجامدا‌و به‌ڵگه‌یه‌ك سه‌لماندی كه‌مه‌به‌ست له‌وكاره‌ی شوێنكه‌وتنه، ئه‌وكات ده‌بێته ته‌شریع، هه‌رچیه‌كیشی لێده‌ركه‌وتبێت له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌زموون‌و توانا‌و تاقیكردنه‌وه له‌كاروباره دنیاییه‌كاندا به هه‌مانشێوه ته‌شریع نییە وه‌ك: كاروباری بازرگانی یان كشتوكاڵ، یان ڕیكخستنی سوپا، یان پلانی سه‌ربازیی، یان وه‌سفی ده‌رمانێك بۆ نه‌خۆشیه‌ك، یان هاوشێوه‌یان، چونكه ئه‌مانه هه‌ڵقوڵاوو سه‌رچاوه‌گرتووی په‌یامه‌كه‌ی نین، به‌ڵكو له تاقیكردنهوهو ئه‌زموونی دنیایی‌و هه‌ڵسه‌نگاندنی كه‌سیه‌وه سه‌رچاوه‌یان گرتووه…هه‌رچیه‌كیشی لێده‌ركه‌وتبێت، به‌ڵگه‌یه‌ك بیسه‌لمێنێت كه تایبه‌ت بووه به خۆی، ئه‌مه‌ش ته‌شریعێكی گشتی نییە” (18).
یه‌كێ تر له‌و زانایانه‌ی ئه‌م باسه‌یان تاووتوێ كردووه، شێخی پێشووتری ئه‌زهه‌ر مه‌حمود شه‌لتوت(له 1383ك مردووه)، ناوبراو دوای ئه‌وه‌ی هاوشێوه‌ی قه‌رافی باس له پایه‌كانی سوننه‌تی ته‌شریعی ده‌كات، دێته سه‌ر باسی سوننه‌تی ناته‌شریعی و ده‌ڵێت: ” سوننه‌تی ناته‌شریعی ئه‌وه‌یه پاڵنه‌رو بنه‌ماكه‌ی پێویستی مرۆڤبوون بێت، وه‌كو: خواردن‌و خواردنه‌وه‌‌و خه‌وتن‌و ڕۆشتن‌و سه‌ردان‌و ڕێكخستنه‌وه‌ی دووكه‌س له‌رێگه نه‌ریتیه‌كانه‌وه، یان بنه‌ماكه‌ی تاقیكردنهوهو نه‌ریته كه‌سی‌و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان بێت، وه‌كو ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌كاروباری كشتوكاڵ‌و چاره‌سه‌ری پزیشكی‌و درێژی‌وكورتی جل‌وبه‌رگدا هاتوون، یان بنه‌ماكه‌ی ته‌گبیرێكی مرۆڤانه‌ی بارودۆخێكی تایبه‌ت بێت، وه‌كو: دابه‌شه‌كرنی سوپاو سه‌رباز له شه‌ڕدا، هه‌موو ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌م بابه‌تانه‌دا هاتوون، ته‌شریع نین‌و په‌یوه‌ست نین به داواكاری‌و وازهێنانه‌وه، ئه‌وانه كاروباری تایبه‌تی مرۆڤن” (19).
هه‌ر بۆیه شێخ شه‌لتوت پێیوایه فه‌رمووده‌كانی په‌یوه‌ست به درێژی و كورتی و شێواز‌و ڕه‌نگی جل و پۆشاكی پیاوان‌و هێشتنه‌وه‌ی ڕیش‌و بۆیاخكردنی، فه‌رمووده‌ی ته‌شریعیی نین، به‌ڵكو ئه‌مانه زیاتر نه‌ریتی ژینگه‌یین، ڕێده‌كه‌وێت هه‌ر سه‌رده‌مه‌و به‌شێوازێك بێت (20).
به هه‌مان شێوه شێخ عه‌بدولجه‌لیل عیسى( له 1401ك مردووه) ئه‌ندامی پێشووتری لیژنه‌ی فه‌توا له ئه‌زهه‌ر له كتێبه‌كه‌یدا (اجتهاد الرسول) جیاوازی كردووه له نێوان ئیجتهادی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له چوارچێوه‌ی ته‌شریعداو ئیجتهادی له‌ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی ته‌شریعدا، هاوكات نموونه‌ی زۆری بۆ هه‌ردوو جۆره‌كه هێناوه‌ته‌وه‌و ئاماژه‌ی به‌وه‌داوه كه ده‌شێت هه‌ندێك له‌و ئیجتهادانه‌ی ده‌كه‌ونه ده‌ره‌وه‌ی ته‌شریعه‌وه ئه‌نجامه‌كه‌ی هه‌ڵه بێت به‌پێی سه‌رده‌مه جیاوازه‌كان(21).
هه‌روه‌ها چه‌ندین زاناو نووسه‌ری ناوداری تری وه‌ك: ئیبن عاشور( له 1393ك مردووه)و عه‌لی خه‌فیف (له 1398ك مردووه)و عه‌بولمونعیم نه‌مر(له 1411ك مردووه)ومحەممەد غه‌زالی( له 1416ك مردووه)ومحەممەد عيماره( له 1441ك مردووه)ویوسف قه‌رزاوی(له 1444ك مردووه)و محەممەد سه‌لیم عه‌وا‌و ، كه‌سانی تر، بابه‌تی سوننه‌تی ته‌شریعی و ناته‌شریعیان تاووتوێ كردووه، هاوكات هه‌وڵه‌كانیان به‌زۆری له ڕاڤه‌كردن‌و ڕوونكردنه‌وه‌و پوخته‌كردنی ڕای زانایانی پێشوو ده‌رناچێت كه ئاماژه‌مان پێدان.
لێره‌وه به پشتبه‌ستنمان به‌و ڕاو بۆچوونانه‌ی ئاماژه‌مان پێدان‌و تیشك خستنه سه‌ر هه‌ندێك لایه‌نی تر، ده‌توانین سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت)بكه‌ین به دووبه‌شه‌وه: سوننه‌تی ته‌شریعی و سوننه‌تی ناته‌شریعی.
یه‌كه‌م- سوننه‌تی ته‌شریعی: بریتییه له‌و گوفتار و ڕه‌فتار و ڕادانانه‌ی له پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه به سیفه‌تی پێغه‌مبه‌رایه‌تی‌و گه‌یه‌نده‌ری په‌یامی خوایی، ئه‌مه‌ش ده‌كرێت به‌دووبه‌شی سه‌ره‌كیه‌وه:
1– سوننه‌تی ته‌شریعیی گشتی: ئه‌و فه‌رموودانه‌ن له‌سه‌ر بنه‌مای گه‌یاندنی په‌یامی خوایی بۆ سه‌رجه‌م مرۆڤه‌كان له پێغه‌مبه‌ره‌وه گێڕدراونه‌ته‌وه، ئه‌م فه‌رموودانه یان جه‌خت له حوكم‌و بنه‌مایه‌كی قورئانی ده‌كه‌نه‌وه، یان ڕوونكه‌ره‌وه‌و شیكه‌ره‌وه‌ی لایه‌نێكی نارۆشنی قورئانن، یان حوكمێكی گشتگیر تایبه‌تده‌كه‌ن، یان حوكمێكی ڕه‌ها ده‌به‌ستنه‌وه، یان په‌یوه‌ستن به مه‌سه‌له په‌رستشی‌و عه‌قیده‌یی‌وئاكاریه‌كانه‌وه.
ئه‌م جۆره‌ی سوننه‌ت شه‌ریعه‌ته بۆ گشت، واته سه‌رجه‌م موسوڵمانان ده‌بێت په‌یوه‌ست بن پێوه‌ی. هاوكات ده‌توانین له چه‌ندین ڕێگه‌وه ئه‌م جۆره‌ی سوننه‌ت بناسینه‌وه، وه‌ك: هه‌بوونی بنه‌مایه‌كی قورئانیی بۆ فه‌رمووده‌كه، یان زۆر جه‌ختكردنه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له بابه‌تی فه‌رمووده‌كه، یان هاتنی فه‌رمووده‌كه به شێوازی گشتگیر‌و به‌رده‌وامی‌و چه‌سپاندنی ته‌واو یان بڕیاردانی سزای توندبۆ سه‌رپێچیكه‌ر، یان بابه‌تی فه‌رمووده‌كه كۆده‌نگیی سه‌رجه‌م موسوڵمانانی له‌سه‌ردروست بووبێت دوای وه‌فاتی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) كه‌ئه‌مه‌ش ئوسوڵیه‌كان به (زانراو له دیندا به زه‌روره‌ت) ناوزه‌دیانكردووه.
2– سوننه‌تی ته‌شریعیی تایبه‌ت: ئه‌و فه‌رموودانه‌ن كه بابه‌ته‌كانیان تایبه‌ته به كه‌سایه‌تییه‌ك، یان شوێنێك یان وه‌سفێك، یان حاڵه‌ت‌و هۆكارێك، ئه‌م جۆره‌ی سوننه‌تیش ده‌كرێت به چه‌ند به‌شێكه‌وه:
أ- ئه‌و كارو كرده‌وانه‌ی تایبه‌ت بوون به خودی پێغه‌مبه‌ره‌وه(دروودی خوای لێبێت)نه‌ك كه‌سانی تر، بونموونه هه‌ركام له شه‌ونوێژ، یان نوێژی چێشته‌نگاو یان سیواككردن له‌گه‌ڵ نوێژه‌كاندا، یان قوربانیكردن، واجب بووه له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) یاخود هه‌ندێك شتی تر حه‌رام بووه له‌سه‌ری، وه‌ك: وه‌رگرتنی خێر و زه‌كات، هۆنینه‌وه‌ی شیعر، یان هه‌ندێك شتی تر دروست بووه بۆی، وه‌ك: ڕۆژووی دوو ڕۆژ پێكه‌وه بێ شكاندن، هه‌ڵبژارده‌ی غه‌نیمه‌ت، كۆكردنه‌وه‌ی زیاتر له چوار ژن له‌یه‌ك كاتدا، هاوكات هه‌ندێك حوكی تر په‌یوه‌ست بووه به پایه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تیه‌وه، وه‌ك: دابه‌شنه‌كردنی میراته‌كه‌ی، ده‌نگ به‌رزنه‌كردنه‌وه له‌به‌رده‌میدا، شوونه‌كردنه‌وه‌ی خێزانه‌كانی له دوای وه‌فاتی (22).
ب- ئه‌و فه‌رموودانه‌ی تایبه‌ت بوون به هه‌ندێك كه‌سایه‌تییه‌وه، وه‌ك: وه‌رگرتنی شایه‌تی خوزه‌یمه‌ی كوڕی سابت له بری دووان(23).
ج- ئه‌و فه‌رموودانه‌ی تایبه‌ت بوون به هه‌ندێك شوێنه‌وه، وه‌ك: دروستیی خۆپێچانه‌وه‌و سه‌فه‌ركردن به نیازی نوێژكردن له هه‌ركام له مزگه‌وتی حه‌رام له مه‌كه‌‌و مزگه‌وتی پێغه‌مبه‌ر له مه‌دینه‌‌و مزگه‌وتی ئه‌قسا له قودس(24).
د- ئه‌وفه‌رموودانه‌ی تایبه‌ت بوون به وه‌سفێكه‌وه: وه‌كو ئه‌و هه‌ڵسوكه‌وتانه‌ی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) وه‌كو دادوه‌رو قازیه‌ك یان سه‌رۆك ده‌وڵه‌تێك ئه‌نجامیداون، وه‌ك دابه‌شكردنی زه‌وی‌و غه‌نیمه‌ت‌و كانزا، یان چه‌سپاندنی تاوان و جێبه‌جێكردنی سزا.
ه- ئه‌وفه‌رموودانه‌ی تایبه‌ت بوون به حاڵه‌ت‌و هۆكارێكه‌وه، وه‌ك زۆربه‌ی ئه‌و فه‌رموودانه‌ی نادروستی هه‌ندێك شت‌و هه‌ڵسوكه‌وتی ساده ده‌ده‌ن به‌ده‌سته‌وه، وه‌ك نادروستیی هه‌ركام له درێژی جل‌وبه‌رگ، خواردن‌و خواردنه‌وه به پێوه یان به پاڵكه‌وتنه‌وه، به‌كارهێنانی ئاڵتوون‌و ئاوريشم، جل‌وبه‌رگی ڕه‌نگكراو به سوور بۆ پیاوان‌و هاوشێوه‌یان، ئه‌مانه وه‌كو خۆیان نادروست نین، به‌ڵكو نادروستن ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست لێیان فیزلێدان‌و له خۆباییبوون‌و جیاكاری‌و منییەتی(الأنانیة) بێت.
له‌مباره‌وه ئیبن عاشور پێیوایه ئه‌و فه‌رموودانه‌ی سه‌باره‌ت به نادروستیی جوانكاریی ده‌م‌وچاوی ئافره‌ت هاتوون له‌برۆهه‌ڵگرتن‌و موولابردن‌و ددان ڕێكخستن‌و هاوشێوه‌یان، هۆكاری نادروستیه‌كه بۆ خودی كاره‌كان ناگه‌ڕێته‌وه، به‌ڵكو ئه‌و كارانه ئه‌وكات له تایبه‌تمه‌ندی‌و سیمای ئافره‌تی داوێنپیس‌و خراپ بوون، پێغه‌مبه‌ریش(دروودی خوای لێبێت) بۆیه ڕێگری له‌وكارانه كرد، تا ئافره‌تی موسوڵمان‌و به‌ڕه‌وشت تێكه‌ڵ ئه‌و جۆره ئافره‌تانه‌ی تر نه‌بن له سیماو ڕووكه‌شیاندا(25).
ئه‌وه‌ی شایانی باسه ئه‌وجۆره هه‌ڵسوكه‌وتانه له‌كاتی نه‌مانی هۆكاری نادروستیاندا، ده‌بنه‌وه به هه‌ڵسوكه‌وتی ساده‌و سروشتی.
دووه‌م- سوننه‌تی ناته‌شریعی: سه‌رجه‌م ئه‌و فه‌رموودانه ده‌گرێته‌وه كه مه‌به‌ست لێیان گه‌یاندنی شه‌ریعه‌ت‌و په‌یامی خودایی نه‌بووه، به‌ڵكو سه‌رچاوه‌و بنه‌ماكه‌یان سروشتی مرۆڤبوون‌و بههرهو تاقیكردنهوهو ئه‌زموون‌و باوونه‌ریت بووه، كه‌ده‌توانین له چه‌ند به‌شێكدا كۆیان بكه‌ینه‌وه:
1– ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای سروشتی مرۆڤبوون‌و حه‌زوو ئاره‌زووه جیاوازه‌كان هاتوون‌و هیچ مه‌به‌ستێكی شه‌رعیان له پشت نه‌بووه، وه‌ك ئه‌وه‌ی گێڕدراوه‌ته‌وه كه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) به سێ په‌نجه نانی خواردووه، یان په‌نجه‌ی لێساوه‌ته‌وه، یان له‌سه‌ر هه‌ردوو ئه‌ژنۆ دانیشتووه بۆ نانخواردن، یان له‌سه‌ر زه‌وی نانی خواردووه، یان حه‌زی له گۆشتی شان‌وده‌ستی ئاژه‌ڵ بووه، یان حه‌زی له خواردنی حه‌ڵوا‌و هه‌نگوین‌و كووله‌كه‌‌و تریت‌و كه‌شك‌و كاڵه‌ك بووه، یان ڕقی له بۆنی سیرو پیازو خه‌نه‌و كه‌وه‌ر بووه، یان چاوی به كل ڕشتووه، یان له‌سه‌ر لای ڕاست خه‌وتووه، هه‌موو ئه‌مانه‌و هاوشێوه‌یان ناچنه چوارچێوه‌ی شه‌ریعه‌ته‌وه.
2– ئه‌و فه‌رموودانه‌ی بنه‌ماكه‌یان ئه‌زموون‌و تاقیكردنهوهو لێوه‌شاوه‌یی بووه، وه‌ك: كشتوكاڵ‌و ئاودێری‌و بازرگانی‌و پیشه‌سازی‌و ئاژه‌ڵداری‌و كاروباری شه‌ڕوسوپاوشێوازی شه‌ڕكردن‌و بۆسه‌نانه‌وه‌و هاوشێوه‌یان.
هاوكات ئه‌و فه‌رموودانه‌ی سه‌باره‌ت به ته‌ندروستی‌و چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی هاتوون، په‌یوه‌ستن به ئه‌زموون‌و تاقیكرنه‌وه‌ی ئه‌وكاتی نیوه‌دورگه‌ی عه‌ره‌بیه‌وه، هیچ بنه‌مایه‌كی ته‌شریعیان نییە، بۆیه له‌وانه‌یه زۆر شیاو نه‌بێت له ئه‌مڕۆدا باس له ئیعجازی پزیشكیی بكرێت له ڕوانگه‌ی ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌باره‌ی چاره‌سه‌ری نه‌خۆشیه‌وه گێڕدراونه‌ته‌وه، چونكه ئه‌و بابه‌تانه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌زموون‌و تاقیكردنهوهو نه‌ریت بنیاتنراون، له‌وانه‌یه مه‌به‌ست بپێكن‌و له‌وانه‌شه نه‌یپێكن.
له‌مباره‌وه ئیبن خه‌لدون (له 808ك مردووه) ده‌ڵێت: ” ئه‌و چاره‌سه‌رو ده‌رمانانه‌ی گێڕدراونه‌ته‌وه ده‌چنه چوارچێوه‌ی نه‌ریت‌و تاقیكردنه‌وه‌وه، به‌شێك نین له سرووش، به‌ڵكو نه‌ریتی عه‌ره‌ب بووه، كاتێكیش له نێو هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی پێغه‌مبه‌ردا باسكراون، مه‌به‌ست هه‌ڵسوكه‌وته نه‌ریتی‌و سروشتیه‌كانی بووه، نه‌ك به‌و مانایه‌ی ئه‌وه ته‌شریعه‌و ده‌بێت وه‌ك خۆی كاری پێبكرێت، پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) نێردراوه تا شه‌ریعه‌تمان فێربكات، نه‌ك چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی‌و كاروباره نه‌ریتیه‌كان، هه‌روه‌ك چۆن ئه‌وه‌ی ڕوویدا له‌بابه‌تی تێكه‌ڵكردنی دارخورماكه‌داو دواتر فه‌رمووی: (ئێوه زاناترن له كاروباری دنیاتان) كه‌واته هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك له‌به‌رده‌ستا نییە تا ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی گێڕدراوه‌ته‌وه بخرێته ناو ته‌شریعه‌وه…”(26).
هه‌ركام له ده‌هله‌وی‌و محه‌مه‌د ڕه‌شید ڕه‌زاو شێخ شه‌لتوت‌و چه‌ندانی تر پشتگیری ئه‌م ڕایه‌ی ئیبن خه‌لدونیان كردووه.
3– ئه‌و فه‌رموودانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای دابونه‌ریتی ئه‌وكاته گێڕدراوه‌ته‌وه، بۆ نموونه پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) یان هاوه‌ڵان هه‌ندێك به‌سه‌رهاتیان گێڕاوه‌ته‌وه، كه‌له خزمان‌و كه‌سانی ده‌وروبه‌ریانه‌وه بیستوویانه، مه‌رج نییە ڕووداوی واقیعی بن وه‌ك: فه‌رمووده‌ی ژنه‌كانی یه‌مه‌ن كه به فه‌رمووده‌ی (أم زرع)(27) ناسراوه، یان فه‌رمووده‌ی (خرافة) (28).
یان هه‌ندێجار پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) وه‌كو ڕاوێژكار یان تكاكارێك به‌پێی نه‌ریتی ئه‌وكاته بۆچوونی ده‌ربڕیوه، بۆنموونه: فاتیمه‌ی كچی قه‌یس ڕاوێژ به پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت)ده‌كات، كه موعاویه‌و ئه‌بو جه‌هم داخوازیانكردووه، ئه‌ویش ده‌فه‌رمووێت: ئه‌بو جه‌هم دار عه‌ساكه‌ی له‌سه‌ر شان دانانێت، موعاویه‌ش هه‌ژاره‌‌و پاره‌ی نییە، به‌ڵكو شوو بكه به ئوسامه” (29).
یان جارێكیان كه‌عبـی كوڕی مالك له مزگه‌وتدا داوای قه‌رز له كه‌سێك ده‌كاته‌وه، هاوكات ده‌بێته ده‌نگه ده‌نگیان‌و پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له ژووره‌كه‌ی خۆی گوێی لێده‌بێت، سه‌ردێنێته ده‌ره‌وه‌و به كه‌عب ده‌ڵێت كه له نیوه‌ی خۆش ببه‌و نیوه‌كه‌ی تری لێبسێنه‌ره‌وه، كه‌عبیش ڕازی ده‌بێت(30)، یان فه‌رمووده‌ی به‌ریره كه پێشتر ئاماژه‌مان پێدا.
4- ئه‌و فه‌رموودانه‌ی مه‌به‌ست لێیان به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی كاتی یان ئامانجێكی سیاسی بووه، نه‌ك مه‌به‌ستی ته‌شریعیی، وه‌ك له عومه‌ری كوڕی خه‌تابه‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه سه‌باره‌ت به ته‌وافكردن به شێوازی گورگه‌لۆقه(الرمل- به‌خێرایی ڕۆشتن ) وتوویه‌تی: “چیمانداوه له‌و خێرایی ڕۆشتنه، ئه‌وكات مه‌به‌ستمان ئه‌وه‌بوو پیشانی بێباوه‌ڕانی بده‌ین كه ئێمه به‌هێزین، ئێسته ئه‌وان خوا له‌ناوی بردوون” (31).
به هه‌مان شێوه پرسیار له عه‌لی كوڕی ئه‌بی تالب ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به‌و فه‌رموودانه‌ی فه‌رمانده‌كه‌ن به ڕه‌نگكردنی سه‌روریشی سپی، ئه‌ویش ده‌ڵێت: ئه‌و فه‌رمانانه له‌كاتێدا بوو كه ئیسلام بێهێزبوو ئێسته كه ئیسلام بڵاوبۆته‌وه، هه‌ركه‌س ئاره‌زووی خۆیه‌تی ڕه‌نگیده‌كات یان نا”(32).
لێره‌وه بۆمان ڕوونده‌بێته‌وه كه جیاوازی كردن له نێوان سوننه‌تی ته‌شریعی و ناته‌شریعیدا، بناغه‌و میتۆدێكی گرنگه بۆ تێگه‌یشتنی دروست‌و ماناكردنی شیاوو گونجاوی فه‌رمووده‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) وه‌ك خۆیان‌و ڕاستكردنه‌وه‌ی هه‌ندێك تێگه‌یشتنی هه‌ڵه‌و نه‌شیاوو ڕه‌واندنه‌وه‌ی چه‌ندین گومان، كه له‌وانه‌یه سه‌رچاوه‌كه‌یان بۆ ئه‌و میتۆدو ئاڕاسته‌یه بگه‌ڕێته‌وه، كه پێیوایه سه‌رجه‌م گوفتار و ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی پێغه‌مبه‌ر (دروودی خوای لێبێت) له چوارچێوه‌ی ته‌شریع‌و سرووشی خواییدایه.
هاوكات به توندی ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌ش ڕه‌تده‌كه‌ینه‌وه كه ده‌یه‌وێت له ڕوانگه‌ی پۆلێنی ناوبراوه‌وه، لایه‌نه سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌وئابووریه‌كان له شه‌ریعه‌ت جیابكاته‌وه‌و ئاین‌و ئاینداری له كۆمه‌ڵێك بیروباوه‌ڕو كاری په‌رستشیدا كورت بكاته‌وه.
سه‌رچاوه‌و په‌راوێز
1- أخرجه البخاري في صحيحه كتاب الطلاق باب شفاعة النبيs في زوج بريرة (5283).
2- بڕوانه: الطبري: جامع البيان عن تأويل آي القرآن، ضبط وتعليق: محمود شاكر، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط1،2001، 16/22. البغوي: معالم التنـزيل، تحقيق: محمد عبد الله النمر وآخرون، دار طيبة للنشر والتوزيع، الرياض، ط1، 1989، 6/353. السيوطي: الدر المنثورفي التفسير بالمأثور، تحقيق: د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، مركز هجر للبحوث والدراسات العربية والإسلامية، القاهرة، ط1، 2003،12/48. الشوكاني: فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير، دار ابن كثير، دار الكلم الطيب، دمشق- بيروت،1994، 4/326.
3- أخرجه مسلم في صحيحه كتاب الفضائل، باب: وجوب امتثال ما قاله شرعا، دون ما ذكره sمن معايش الدنيا، على سبيل الرأي (2362) .
4- أخرجه مسلم في صحيحه كتاب الفضائل، باب: وجوب امتثال ما قاله شرعا، دون ما ذكره sمن معايش الدنيا، على سبيل الرأي (2363)
5- بڕوانه: النووي: المنهاج في شرح صحيح مسلم بن الحجاج، تحقيق: أبو عبد الرحمن عادل بن سعد، دار ابن الهيثم، القاهرة، ط1، 2003، 7/451.
6- ابن السمعاني: قواطع الأدلة في أصول الفقه ، تحقيق: د. عبد الله بن حافظ بن أحمد الحكمي، مكتبة التوبة، الرياض، ط1، 1998،3/259.
7- بڕوانه: عياض، القاضي: الشفا بتعريف حقوق المصطفى، تحقيق: عبد السلام محمد أمين، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3، 2006م. 2/114.
8- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 2/115.
9- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 2/115.
10- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 2/115.
11- بڕوانه: القرافي: الفروق، ضبط وتصحيح: خليل المنصور، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1،1998، 1/357؛ الإحكام في تمييز الفتاوى عن الأحكام وتصرفات القاضي والإمام، اعتنى به: عبد الفتاح أبو غدة، دار البشائر الإسلامية، بيروت، ط2،1995، ص 99.
12- بڕوانه: القرافي: الفروق 1/358. الإحكام، ص 108.
13- الدهلوي، ولي الله: حجة الله البالغة، ڕاجعه وعلق عليه: محمود طعمه حلبي، دار المعرفة، بيروت، ط1، 1997، 1/294.
14- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 1/294-295.
15- بڕوانه: ڕضا، محمد ڕشيد: تفسير القرآن الحكيم ، دار المنار، القاهرة، ط2، 1947م. 9/303.
16- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 9/304.
17- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو 9/304.
18- خلاف، عبد الوهاب: علم أصول الفقه، دار القلم، الكويت، ط8، د، ت، ص 43.
19- شلتوت، محمود: الإسلام عقيدة وشريعة،، دار الشروق، القاهرة، ط18، 2001، ص 500.
20- بڕوانه: شلتوت، محمود: الفتاوى، دراسة لمشكلات المسلم المعاصر في حياته اليومية العامة، دار الشروق، القاهرة، ، ط18، 2004م. ص 198.
21- بڕوانه: عيسى، عبد الجليل: اجتهاد الرسول j، مكتبة الشروق الدولية، القاهرة، ط2، 2003، ص 37 وما بعدها.
22- بڕوانه: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية(الكويت) : الموسوعة الفقهية، طباعة ذات السلاسل، الكويتط2، 1987، 2/257 وما بعدها. الأشقر، د. محمد سليمان: أفعال الرسول j ودلالتها على الأحكام الشرعية، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط5، 1996،1/263 وما بعدها.
23- حديث شهادة خزيمة أخرجه ابو داود في سننه (3607) والنسائي في المجتبى (4647) وفي الكبرى(6898) وأحمد في مسنده (21883) والطبراني في المعجم الكبير 22/379. والحاكم في المستدرك (2187) وقال: هذا حديث صحيح الإسناد، ورجاله باتفاق الشيخين ثقات، ولم يخرجاه، ووافقه الذهبي في التلخيص، وصححه الألباني في الإرواء (1286).
24- حديث شد الرحال إلى المساجد الثلاثة، أخرجه البخاري في صحيحه، كتاب فضل الصلاة في مسجد مكة والمدينة (1189) ومسلم في صحيحه كتاب الحج، باب لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد (1397).
25- بڕوانه: ابن عاشور: مقاصد الشريعة الإسلامية، تحقيق: محمد الطاهر الميساوي، دار النفائس، الأردن، ط2،2001، 2/323.
26- مقدمة ابن خلدون، اعتنى به: هيثم جمعة هلال، مؤسسة المعارف، بيروت، ط1،2007، ص 531.
27- حديث أم زرع أخرجه البخاري في صحيحه، كتاب النكاح، باب باب حسن المعاشرة مع الأهل (5189) ومسلم في صحيحه، كتاب فضائل الصحابة، باب ذكر حديث أم زرع (2448).
28- حديث خرافة أخرجه الترمذي في الشمائل (253) وأحمد في مسنده (25244) وأبو يعلى في مسنده (4442) والطبراني في الأوسط (6068) وابن الجوزي في جامع المسانيد(7215) ورجال أحمد ثقات وفي بعضهم كلام لا يقدح. وأورده الألباني في السلسلة الضعيفة(1712).
29- أخرجه مسلم في صحيحه، كتاب الطلاق، باب المطلقة ثلاثا لا نفقة لها (1480).
30- أخرجه البخاري في صحيحه، كتاب الصلاة، باب التقاضي والملازمة في المسجد (457) ومسلم في صحيحه، كتب المساقاة، باب باب استحباب الوضع من الدين (1558).
31- أخرجه البخاري في صحيحه، كتاب الحج، باب الرمل في الحج والعمرة (1605).
32- نهج البلاغة، ص 683.
