توێژەر: سەروەت عەبدوڵا

بەرایی

لە هەر دەوڵەتی ئامانجی سەرەكی لە داڕشتنەوەی دەستور بۆ كۆكردنەوەی ئەو پەرتەوازەیەیە كە بەهۆی دۆخێكی تایبەتی سیاسییەوە كۆمەڵگەكە پێیدا تێپەڕ دەبێت. بۆ كۆكردنەوەی دەنگە ناڕازی و كەنارگرتووەكانە لەسەر مێزی گفتوگۆ و داڕشتنەوەی یاساگەلێك وڵات بەرەو سەقامگیریبەرێت، بۆنمونە عێراق لەدوای ڕوخانی ڕژێمەكەی سەدامەوە بۆئەوەی لە پەرتەوازەی و هەر چەندمانگێك سەرۆكێك ڕزگاری ببێت هاتن لە ڕێگەی نووسینەوەی دەستورێكەوەكە عێراقییەكان بەهەموو نەتەوەكانییەوە لەسەری كۆكبوون دەروازەیەكی پێكەوە ژیانیان كردەوە و لە ئێستادا وەك دەستكەوتێك بۆی دەگەڕێنەوە. ئەمە لەلایەكی دیكەوە ئەو دەستورە دەبێتە خاڵی بەهێزی شوناسی نەتەوەكانی ناوی لەناساندنی دەستوری ئەمەریكیدا هاتووە “پێش هەموو شتێك دەستور حوكمەتی نیشتمانی دادەمەزرێنێت، دەسەڵات لەنێوان یاسادان، دادوەر، و جێبەجێكردنی حوكمەتە نیشتمانییەكەدا ڕێكدەخات”[1] . بەڵام كاتێك بە مێژووی نوێی ئێراندا گوزەر دەكەیت و ڕۆژەكانی پێش شۆڕشی گەلانی ئێران تاوتوێ دەكەین بە پرسێك و ئەنجامێكی جودا دەگەین! زوڵم و ستەمەی شاهنشاهی پەهلەوی لە مانگەكانی 1978 دەگاتە ترۆپك و لە ڕۆژەكانی 1979 لە شێوەی خۆپیشاندان و شۆڕشێكی سەرتاسەری و بە بەشداری هەموو نەتەوە و ئاینزاكان و لەنێویشیاندا كورد خۆی دەردەخات.

جێیسەرنجە ستەمی سیستەمێك دەبێتە هۆی ئەوەی هەموو نەتەوە و ئاینزاكان بە تەواوی جیاوازییەكانیانەوە یەكبخرێن و یەك ئاڕاستە تێدەكۆشن بكەن، لەوكاتەدا شوناس و زمان و ئاین كارێك ناكات ئەمانە ئاڕاستەی جودا وەربگرن! بەڵام هەر دوای ئەوەی شۆڕش بە قۆناغی سەركەوتنی خۆی دەگات و زەمینەسازی نووسینەوەی دەستور دێتە پێشەوە، ئەم یەكێتییە خۆڕسكە لە ئێراندا بەرەو هەڵوەشانەوە و پێكدادانی هاوڕێكانی ڕۆژانی شۆڕش دەڕوات و تا ئاستی سڕینەوەی نەیارەكان دەچێتە پێشەوە! لەم توێژینەوەیەدا بۆئەوەی بتوانین بە باشی وەڵامی پرسیارەكان شەنوكەون بكەین، كار لەسەر دەستوری نوێ ئێران دەكەین وەك هەوڵێك بۆ لێكترازانی یەكێتی نەتەوە و ئاینزاكانی ئێران. كوردیش وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی پرسی شۆڕش و لە نێویشیاندا ئەحمەدی موفتی زادە وەك سەركردەیەكی دیاری نەتەوەی و ئاینی ناو شۆڕشەكە بابەتەكە بەرەو پێش دەبەین. دۆزینەوەی وەڵام بۆ پرسیاری بۆچی دەستوری ئێران لە ئەركی دروستكردنی یەكێتیی نەتەوەییەوە دەبێتە دەسپێكی هەڵوەشانەوەی یەكێتی و یەكگرتووی لایەنەكانی شۆڕش؟ ئایا لایەنەكان بۆخۆیان نەیاندەویست پێكەوە ڕیكبكەون و لە نێوانیشیاندا كورد؟ یاخود ئەوە پێكهاتەو مادەكانی ناو دەستورن زەمینە ئەم هەڵوەشاندنەوەیە دەسازێنن؟ ئەحمەدی موفتی زادە بۆچی شەڕی دەستور دەكات و ناتوانێت سازش و ڕێكەوتنی لەسەر بكات؟ كام مادانەی دەستورە شوناسی كورد لە ئێران دەسڕێتەوە و كوردەكان لە خۆیان و نەتەوەكەیان بێگانە دەكاتەوە؟ بە ڕازی بوون بە ی دوای شۆڕش كورد چی لەدەست دەدا و دەستكەوتی چی دەبوو؟

سەرەتا لەوێوە دەستپێبكەین بۆچی ئەحمەدی موفتی زادە بە نمونەی ئەم لێكۆڵینەوەیە وەك سەركردەیەكی سیاسی ئاینی – نەتەوەی وەرگیراوە؟ باگراوند و چالاكییەكانی سەرەتا و دوای شۆڕش ئەوەیان ڕوونكردۆتەوە موفتی زادە بەدرێژای شۆڕشی گەلانی ئێران ئامادەیی هەبووە و لەسەر پرسەكانی كورد لە فۆڕمی جیاوازی چالاكیدا كاری كردووە[2]. هەروەها لە ڕۆژانی سەرتای شۆڕشەوە نزیكایەتی هەبووە لەگەڵ سەركردە شیعەكاندا و لە پەیوەندی ڕاستەوخۆدا بووە لەگەڵ ئایەتوڵا خومەینی و سیاسییە دیارەكانی ئەو دەورانەدا[3]. لەلایەكی دیكەشەوە موفتی زادە لەبەر ئەو پێگە ئاینییەی هەیبووە وەك سەركردەیەكی ئاینی بۆ تەواوی شوێنكەوتووانی ئایینزای سوننە لە ئێران ناسێنراوە و كاری كردووە، لێرەدا لە سەركردەكانی دیكە سیاسی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان جیادەبێتەوە، لەبەرئەوەی ئەوان تەنها وەك سەركردەیەكی نەتەوەی خەباتیان كرد، بەڵام موفتی زادە زیاتر ڕۆشتوو باسی ئایینزای سوننەشی پێوە بوو، بۆیە كاتێك خومەینی وەك سەركردەیەكی نەتەوەیی-شیعی كاردەكات، ئەوەی لەبەرامبەریەوە پارسەنگی هێز ڕادەگرێت ئەحمەد موفتی زادەیە وەك سەركردەیەكی نەتەوەی – سوننە. خاڵێكی دیكەش ئەوەیە لەدەستوردا مەزهەب دەبێتە گرفتێكی گەورە و تەنها موفتی زادەش نوێنەرایەتی شەڕی یەكلاكردنەوەی دەكات بەپشتگیری هاوڕێكانی. هەروەها موفتی زادە بە فەرمی بانگهێشتی تاران كرا و دوایلێكرا لە نووسینەوەی دەستوردا ئامادەی هەبێت، بۆیە ئەو ڕۆژانەی دەچێتە تاران لەگەڵ كۆمیتەكانی نوسینەوەی دەستوردا دادەنیشێت و تێبینیەكانی خۆی دەخاتەڕوو، دواجاریش ئەوە ئەوە لە لەناو حوسەینیەی تاراندا دژی ئەو ماددانەی بڕوا وایە لەناودا نابێت هەبن قسە دەكات و پەیامی خۆی دەنێرێت.

كورتەیەك لەسەر دەستوری نوێی ئێران

ئەگەر لە ڕووی چەمكەكەوە سەیری بابەتەكە بكەین، وەك پێشتر ئاماژەی بۆكرا، دەستور زۆرتر چەمكێكە بەكاردەهێنرێت بۆ پێناسەكردن و ڕوونكردنەوەی ئەو یاسا سەرەكیانەی كە بۆ بەڕێوەبەردن و دیاریكردنی دەستەڵاتەكانی حوكمەتی هەر دەوڵەتێكپێویستە، واتە دەستور بریتییە لەو یاساگەلەی سنوری دەستەڵاتی حوكمەتێك دیاری دەكات و لە چوارچێوەیەكدا ماف و بەرپرسیارێتی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتە بەرامبەر تاك و كۆمەڵ و نیشتمان دادەڕێژێت. هەرچی پەیوەندی بە  ئێران (دەستوور) ی دوای شۆڕشی 1979ەوە هەیە ئەوا دەتوانین بڵێن: مەشروتە نەگەشتە تەمەنی 75 ساڵی (مهری 1282 شەمسی)(09/ زاینی1907)خۆی بە لەبەینبردنی دەسەڵاتی بنەماڵەی پەهلەوی ئەویش هەڵوەشێنرایەوە[4]. تەنها ئەوەی وەك خۆی لەو دەستورەوە وەرگیراوەیە بریتی بوو لە سێ بنەما، یەكیان ئاینی دەوڵەت ئیسلام دەبێت و ئایینزای ڕاستی جەعفەرییەی 12 ئیمامی، پاشای وڵات دەبێت هەڵگری مەرجەكانی ئەم ئایینزایە بێت. لە مادەكەی دیكەشدا دەڵێت: نابێت هیچ یاسایەك دەربكرێت پێچەوانەی یاسای ئیسلام بێت، لەمادەی پەنجاوهەشتی مەشروتەشدا هاتووە كە هیچ كەسێك بە پلەی وەزارەت ناگات ئەگەر موسڵمان و ئەسڵی ئێرانی و نیشتەجێی ئێران نەبێت .[5]

لەدوای شۆڕشی 1979 باس هاتە سەر دیاریكردنی سیستەمێكی سیاسی بۆ حوكمەتە نوێیەكە، لەگەڵ ئەوەی بیروڕاكان جیاواز بوون تەنانەت لەناو كوردەكاندا حیزبی دیموكرات بە ڕابەرایەتی دكتۆر قاسملۆ كاریان بۆ ئێرانێكی دیموكرات و خودموختاری بۆ كورد دەكرد[6]، و بڕوایان بە سیستەمی دینی نەبوو بۆ دەوڵەتداری، “ڕەنگە بەهۆی ڕابردووی ماركسیستییەكەیەوە بووبێت كە قاسملۆ دژی ئەو نەخشەیە بوو مەلاكان لەباری سیاسییەوە لە ئێراندا دەیانگێڕا”[7]. (ئەمە بەو واتا نایەت قاسملۆ لە (حدكا)دا وەك ماركسییەك بیریكردۆتەوە) خۆ ئەگەر ڕاستیشمان بوێت خودی ڕابەری شۆڕشەكەش هەمان بۆچوونی هەبوو، كەنابێت پیاوانی ئاینی بێنە ناو جومگەكانی دەستەڵاتەوە و تەنانەت خۆیشی وەك چاودێرێك كە هیچ پۆستێكی دەستەڵاتداری نییە لەناو حوكمەتدا پێناسەدەكر[8]. دواجار هەر لەسەر ئەم بنەمیایە(حدكا) بڕیار دەدەن بەشداری ڕیفراندۆم نەكەن، لەولاشەوە ئەحمەدی موفتی زادە بە هەموو هێزییەوە كاری بۆ هێنانە سەركاری حوكمەتێكی ئیسلامی دەكرد و بڕوای وا بوو كێشەی كورد تەنها لەناو سیستەمێكی ئیسلامی دادپەروەردا دەتوانێت چارە بكرێت، ئەویش بە بوونی سیستەمێكی خودموختاری ئیسلامی لەناوچە كوردییەكاندا، بەهەمانشێوە لەناو خودی ئێرانییەكاندا جیاوازی بۆچوون زۆر بوو، كەسانێكی وەك موهەندیس بازرگان و بەنی صەد بۆچوونی دەوڵەتدارییان لەگەڵ ئاخوند و پیاوانی ئاینیدا نەدەهاتەوە. بەمەش هەر لەناو ئێرانییەكاندا بەرەی لیبڕاڵ و بەرەی مەكتەبی (فەقیهی – رۆحانی)ەكان دروست بوو، كە دواتر باسكراوە.

ئێستا پێش لەوەی باس لە دەستورەكە بكەین لەبارەی سیستەمە نوێكەوە ئەوە بخەینەڕوو، كە لە 30 و 31ی مانگی سێی 1979 وەك ڕۆژی ڕیفراندۆم بۆ دەنگدان لەسەر سیستەمی نوێ دیاریكرا! زۆرێك لە كوردەكان بەتایبەت حیزبی دیموكرات هەرلەسەرەتاوە بایكۆتی بەشداریكردنیاندا، ئەویش لەبەرئەوەی وتیان “ناتوانین لە هەڵبژاردنێكدا بەشداری بكەین بەبێ ئەوەی هیچ زانیارییەكمان دەربارەی ئەو شتەی داوامان لێدەكرێت لەبارەیەوە دەنگ بدەین، پێدرابێت”[9]، جگە لەوەش دكتۆر قاسملۆ لە دانیشتنێكی یەك كاتژمێریدا لەگەڵ ئایەتوڵا خومەینی لە قوم لە ڕۆژانی پێش لە گشتپرسیدا بەتەواوەتی ئەوەی بۆ دەركەوتبوو كە ئێرانییەكان تەنها كات بە فیڕۆ دەدەن و بەشوێن دەرفەتەوەن[10]. قاسملۆ دەڵێت “پێخۆشبوونی خۆمان بۆ بەشداریكردن لە ڕیفراندۆم و دەنگدان بە كۆماری ئیسلامی پێڕاگەیاندن بەو مەرجەی داخوازییەكانمان دابین بكرێت… گووتی (ئایەتوڵا خومەینی): ئەوە كاری من نییە … تاڵەقانی پێشتر ڕاگەیاندنێكی بڵاو كردۆتەوە لەوە زیاتر چیتان دەوێت؟ … گووتم: كەوابوو كاتێك لێرە چوومە دەرێ ئێوە ڕێگام پێدەدەن بەڕاشكاوی ڕایبگەیەنم كە ئێوە لەگەڵ ئەو پرسانە هەن كە تاڵەقانی بەڵێنی پێداوین؟ … وتی: بەڵام من نازانم ئەو چی گوتووە، ئێمە هەموومان موسڵمان و برای یەكترین …[11]” . بەمشێوەیە خومەینی بەبێ بەڵێندان كۆبوونەوەكە بەجێدەهێڵێت، بۆیە قاسملۆ باسی دەكات كە پێش ئەوەی لەشاری قوم وەدەركەون بڕیاردەدەن بەشداری ڕیفراندۆم نەكەن. جا پرسیارەكەی سەر فۆڕمی گشتپرسیی(ڕیفراندۆم)ەكە زۆر سەتحی و سادە و بەبێ ڕوونكردنەوە بوو: لەم گشتپرسییەدا تەنها دوو هەڵبژاردن لەبەردەستی دەنگردەردا بوو: كۆماری ئیسلام؟ بەڵێ یان نەخێر. “جا لەبەرئەوەی خەڵكەكە ستەمی دەسەڵات و حوكومەتی شایان بینی بوو، بۆیە بە دەنگی زۆرینە هەموو دەنگیان بە حوكمەتی ئیسلامیدا، بەبێ ئەوەی بزانن چ جۆرە سیستەمێك بڕیارە بێتە سەركار”[12]. ئەنجامی گشتپرسی ئەوەبوو 98.2%ی دەنگەكان (بەڵێ) بوو بۆ سیستەمێكی ئیسلامی بۆ ئێران.

بەپێی ڕێكارەكانی نووسینەوەی دەستور، بۆئەوەی هەر وڵاتێك دوربێت لە دەركردنی یاسای پێچەوانە و دوركەوتنەوە لە پەسەنكردنی یاسای دژ بەیەك، سێ ڕێگا هەیە هەر وڵاتێك دیگرێتە بەر لەم پێناوەدا[13]:

1. وڵاتێكی وەك ئەڵمانیا دادگایەكی تایبەت دادەمەزرێنێت بەناوی (دادگای دەستوور) كە گرنگی دەسەڵاتی (جێبەجێكاری) هەیە، بەڵام بەشێوەی دادگای تایبەتی كاردەكات.
2. وڵاتانی وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، لیژنەی دەستەڵاتی دادوەری و دەستەڵاتی بەدواداچوون و دیاریكردنی ئاستی پابەندبوون یاسا ئاساییەكان بە قانوونی بنەڕەتی دەدرێت بە دادگاكانی دادوەری.
3. دامەزراندنی دەستە و لیژنەیەكی تایبەت كە پێكهاتووە لە كەسانی پلەدار و تایبەت بۆئەو مەبەستە، وەك شورای بنەڕەتی فەرەنسا كە لە نۆ كەس پێكهاتووە، سێ كەسیان هەڵبژێراوی سەرۆك كۆمار، سێ كەسیان بە هەڵبژاردنییان لەلایەن نوێنەرانی نەتەوەی سێ كەسەكەی دیكەیان بە هەڵبژاردنیان لەلایەن سەرۆكی لیژنەی سنا.

ئێران لە دەورانی شۆڕشدا كار بە ڕێگەی سێیەم دەكات و لیژنەیەك دروست دەكەن بەناوی (ئەنجومەنی پاسەوان) كە لە 12 كەس پێكهاتبوو، شەش كەسیان لە فەقیھ و موجتەهدین بوون و لەلایەن خودی رابەرای شۆڕشەكەوە هەڵبژێرا بوون، شەش كەسەكەی دیكەشیان لە كەسانی شارەزایانی بواری یاساین كە لەلایەن شورای باڵا جێبەجێكردن و دەنگدانی پەرلەمان (مەجلیسی شورای ئیسلامی)یەوە هەڵدەبژێرن.

هەر دوای ئەوەی نیشانەكانی سەركەوتنی شۆڕش دەركەوت ڕابەری شۆڕش لە مانگی دی 1357 (1979)باسی گۆڕینی دەستوری هێنایە ناوەوە، لەكاتی دەستبەكار بوونی موهەندیس بازرگان وەك یەكەم سەرۆكوەزیرانی دوا پەهلەوی ڕاسپێرا كە ئەنجومەنی دامەزراوان (مجلی موسسان) لە ڕێگەی دەنگدانەوە دابمەزرێت بۆ نووسینەوەی دەستور. لە 8 فروردین 1358 (28/08/1979)دا (ئەنجومەنی بالای پلانەكانی شۆڕش) دامەزرا و لە مادەی دوودا “ئامادەكردنی پلانی  بەپێی بنەماكانی ئیسلام و بنەمای ئازادی”[14] دیاریكرا .

لە سەرداوای ڕابەری شۆڕشەكەحەسەن حەبیبی ڕادەستپێرێت بۆ ئامادەكردنی دەستنووسی دەستور، ئەمەش لەپێش ئەوەی لە پاریس بگەڕێتەوە، چونكە فاتمە تەباتەبای كە بوكی ئایەتوڵا خومەینییە لە یاداشتەكانیدا ئەوی باسكردووە كە خومەینی داوای لە محەمەد باقر سوڵتانی كردووە لە ئامادەكردنی دەستور و ئەو بەشانەی پەیوەندی بە فیقهەوە هەیە یارمەتی حەبیبی بدات، جا حەبیبیش هەر بەشێك كەئامادەی كردووە ناردوییەتی و ڕابەر خوێندویەتییەو و تێبینی لەسەر نوسییوە ئەمە لەكاتێكدا ئەو هێشتا لە نوفل لوشاتوی پاریس بووە. لە هەمانكاتدا دەستەیەكی دیكە لە یاساناسانی ئۆپۆزسیۆنی پەهلەوی كۆپییەكی دیكەی دەستوریان ئامادەكردووە، كە دواتر خومەینی داوادەكات ئەوەش لەگەڵ كۆپییەكەی حسن حەبیبی لێكبدرێن[15]. بەمشێوەیە كۆپی یەكەمی لە لایەن چوار یاساناسەوە ئامادەكرا، كە بریتی بوون لە (حەسەن حبیبی، ناصر كاتوزیان، كەریم لاهیجی، موحەمەد جەعفەر جەعفەری لەنگرودی). دواتر لەلایەن دەوڵەتە دەنێرێت بۆ شورای باڵای پلانەكانی شۆڕش بەسەرۆكاتەی ئایەتوڵا یەدوڵڵا سەحابی. شورای شۆڕش تێبینییەكانی خۆیان دەنووسن و دەستورەكە دەنێرن بۆ ئایەتوڵا خومەینی، ئایەتوڵا شەریعەتمەداری، ئایەتوڵا مەرعشی نەجەفی و ئایەتوڵا گولپایگانی، ئەوانیش تێبینییەكانی خۆیان دەنووسن. لێرەدا كێشەی كات و مانەوەی دەوڵەت بەبێ دەستور و گرفتی بۆشایی یاسای لە قۆناغی ڕاگوزەردا دروست دەبێت، بۆیە هەندێك وەك ڕەفسەنجانی، بەهەشتی، سەحابی، خامنەی، قوتبزدا و باهونەر بڕوایان وایە پێویست ناكات بەدیار دامەزرادنی ئەنجومەنی دامەزراوان بوەستن، بەڵكو ڕاستەوخۆ ئەم دەستنووسەی دەستور بخرێتە گشتپیرسیەوە.بەڵام دەستەی دووەم وەك بازرگان، بەنی صەرد، تاڵەقانی، یەزدی، سەید جوادی و صباغیان بڕوایان وابوو لەبەر بابەتی مافەكان و پرسی نێودەوڵەتی و ئەو بەڵێنانەی ڕابەری شۆڕش داونی باشتر لیژنەكە دروستبكرێت و دواتر یاساكە بخرێتە دەنگدانەوە[16]. هەر لێرەوە دەردەكەوێت دەستەی یەكەم فەقیه و ڕۆحانییەكانن و دەستەی دووەم لیبرالیزمەكانن و تاكۆتیش ئەم جیاوازییە هەر بەردەوام دەبێت. بۆیە لە 1 خرداد 1358 (22/5/1979) نوێنەرانی هەر دوو دەستەكە دەچنە قوم تا لەوێ ڕابەر ئەم جیاوازییە چارەسەر بكات، بەڵام ناگەن بەهیچ ڕێكەوتنێك، لەكۆتایدا تاڵەقانی پێشنیار دەكات لیژنەیەك دروستبكرێت بە ژمارەیەك ئەندامی دیاریكراوە، كە بۆ هەر یەك ملیۆن كەس یەك یان دوو نوێنەریان هەبێت، لەوكاتەدا 75 ئەندام هەڵبژێران و لیژنەكەش ناونرا ئەنجومەنی شارەزایان [17]. لەسەرەتادا بریارە ناوی لیژنەی دامەزراوان بێت، بەڵام ڕابەری شۆڕش زۆرینەش بڕوایان وایە لیژنەی شارەزایان ناوێكی گونجاوترە “خەڵكی واتێگەشتبوون ئەندامانی ئەنجومەنی دامەزراوان بەئەندازەی ئەندام پەرلەمانێكە، یان یەك و نیو بەرامبەری ئەوان یان دوو … ڕابەر بڕوای وا بوو مجلیس موئسسات كێشەی دەبێت، بۆیە ناوی نرا ئەنجومەنی شارەزایان”[18]. بەهەشتی بەئاشكرا دەڵێت ئەوانەی دێنە ناو ئەم لیژنەیەوە دەبێت دوو مەرجیات تێدا بێت: یەكەم لە ئیسلام شارەزابن، دووەم ئیمانیان بە ئیسلام هەبێت، چونكە خەڵكی ئێران بەكۆی دەنگ بڕیاریانداوە سیستەمەكەیان ئیسلامی بێت، بۆیە ناكرێت كەسێك بێت شارەزای لەئیسلام نەبێت و یاسای ئیسلامی دابنێ[19].

بۆیە نزیكەی دوومانگ بەسەر دەستبەكاربوونی ئەنجومەنی شارەزایان)تێنەپەڕی بوو جیاوازی دەكەوێتە نێوان لایەنەكانەوە و ئایەتوڵا خومەینی ناڕاستەخۆ و لە دوو دانیشتندا هێرش دەكاتە سەر حوكمەتە كاتییەكە و دەڵێت “لە كۆبوونەوەی لیژنەی شارەزایان هەر ئەوەندەی باسی ویلایەتی فەقیه هاتە گۆڕێ دەستیانكرد بە دژایەتی كردنی … تەنانەت لەم دوو و سێ ڕۆژەی پێشوودا لەیەك دانیشتنیاندا وتبوویان ئەم لە ڕێگە دەرچوانە (ئەمانەی كە هیچ زانیارییەكیان لەسەر ئیسلام نییە، ئەمانەی كە دژن لەگەڵ ئیسلام) لە دانیشتنەكەیاندا وتوویانە كە ئەم ئەنجومەنی شارەزایان دەبێت هەڵبوەشێتەوە و ئەوانی دیكەش چەپڵەیان بۆ لێداون و خۆشحاڵیان دەربڕیوە. ئەمانە لە (ئەنجومەنی شارەزایان ) دەترس لەبەرئەوەی (ئەنجومەنی شارەزایان) دەیەوێت ویلایەتی فەقیھ دابمەزرێنێت. (ئەنجومەنی شارەزایان) دەیەوێت ئەوە دابمەزرێنێت كە خوای گەورە فەرموویەتی و ئەمانە لە ئائەوە دەترسن …”[20]. جا ئەوەش بووترێت (ئەمیر ئینتزام) پێشنیاركەری هەڵوەشانەوەی (ئەنجومەنی شارەزایان )ە كە ڕابەری توڕە كردبوو. بەهەمان شێوە لە كۆبوونەوەی مزگەوتی (ئەربار) لە تاران لە ڕۆژی 23/10/1979 دووبارە هێرشی كردۆتەوە سەر حوكمەتە كاتییەكەی موهەندیس بازرگان و باسی لەوە كردوە كە ئەوانەی بڕوایان بە ئازادی و دیمكراسی هەیە هاتوون بۆخۆیان قسەگەلێك دەكەن و دواتر دەیانەوێت ئەم بۆچوونەی خۆیان بسەپێنن بەسەر میللەتێكی سی و ئەوەندە ملیۆنیدا و ڕازیانبكەن (ئەنجومەنی شارەزایان) هەڵوەشێتەوە، كە بەدەنگی زۆرینەی میللەت هەڵبژێراون[21]. بۆیە هەرگیز ئەم ئەنجومەنە هەڵنەوەشایەوە. وەك دەردەكەوێت لیبڕاڵەكان لەگەڵ دروستكردنی ئەنجومەنی شارەزایاندا نەبوو، ئەویش لەبەرئەوەی هەر لەسەرەتاوە دەركەوت كە فەقیه و رۆحانییەكان گەورەترین هێز و بەرەیان هەیەو تەواوی لیژنەكە و بڕیارەكانی دەگرنە دەست “كە لەسەدا 69ی ئەندامەكانیان پێكهێنابوو … دوو رۆحانی بووبنە سەرۆك و جێگیری: موتەزری و بەهەشتی”[22]، لەهەمانكاتدا خومەینی خۆی ڕاستەوخۆ پشتگیری لە لیژنەی شارەزایان دەكرد و بڕوای وابوو ئەمانە خەڵكی هەڵیبژاردوون و كەس مافی هەڵوەشاندنەوەی نییە. بەكورتی، (ئەنجومەنی شارەزایان) قورسایی هەموو هێزە ساسییەكانی بە كورد و سوننەشەوە خستە دەرەوە و ئەوەی ڕۆشنكردەوە قسەی سەرەتا و كۆتای ئەو هێزە دەیكات بڕوای بە ویلایەتی فەیقه هەیە و لایەنگری هێڵی ڕابەرە.

لەدوای 67 دانشتن لیژنەی شارەزایان رەشنووسی  پەسەندكراو لە ڕۆژانی (11 و12 اژار 1358) (2 و3/12/1979)خرایە دەنگاندانەوە. دەنگی زۆریینەی خەڵكی ئێرانی بەدەست هێنا. بەمشێوەیە “ی كۆماری ئیسلامی ئێران لە 14 بەشی و 177 ئەصڵ پێكهاتووە. هەریەكە لە بەشەكان لەبارەی بورارێكی تایبەتەوەیە. یش بەسەرچاوەی سەرەكی نۆرمەكانی مافی لە سیستەمێكدا، سەرچاوەیەكی گرنگی ناسنامەی كولتوری، پەیوەستكردنی نەتەوەی و سازاندن و ناساندنی ناسنامەی دەوڵەتەكانە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی”[23]. ئالێرەشەوە دەستورە پەسەندكراوەكە بوویە ناسنامەی ئێران و كوردیش وەك نەتەوەیەك لەناو ئەو خاكەدا ئەو كاڵایەی كرا بەبەریدا لەكاتێكدا سیاسییەكانی دەیانویست دەستورەكە پێناسەی ئەوانیش بكات.

كوردو سوننە لەناو لیژنەی شارەزایان (ئەنجومەنی شارەزایان ) دا

حكومەتی كاتیی بڕیاریدا لە 3/8/1979 دا هەڵبژاردنی (ئەنجومەنی شارەزایان) ئەنجام بدرێت. وەك ئاماژەی بۆكرا ئەم لیژنەیە زۆر گرنگ بوو، جا پەیڕەوانی سوننە لە كوردستان ئەم هەڵبژاردنەیان بایكۆت كرد، بۆیە سوننەكان بە ڕەسمی دوو نوێنەریان دەچێتە ئەنجومەنی شارەزایان كە هەردووكیان لە ناوچەی سیستان و بلوجستان دەبن” مەولەوی عبدالعزیز مەلازادە[24] و حمیدالله میرمراد زهی، بەڵام لە بەرواری (9/9/1979) ئەحمەدی موفتی زادە لە لایەن (محمد جواد حجتی كرمانی) بانگهیشت نامەیەكی بەدەست دەگات كە لە ژێر نامەكەدا ناوی سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایان  (حوسەینعولی مونتەظری)نووسراوە و داوا لە موفتی زادە دەكات بۆ پێشكەشكردنی بۆچوونەكانی خۆی لەسەر ی وڵات تەشریف بێنن و لە (كۆمسیۆنی ژمارە حەوت)ی ئەنجومەنی شارەزایان بەشداری بكات. ئەویش بە دەم بانگهێشتننامەكەوە دەچێت. لەم بارەیەوە سەعدی قوڕەیشی (چاودێری مەكتەب قورئان) دەڵیت” كاك ئەحمەد نزیكی 40 دانە ڕۆژ دەمێنیتەوە. دانیشتن و چاوپێكەوتن و وتارو ڕوونكردنەوە دەدات، كە (محەمەد جەواد حوجەتی كرمانی) لە هاوڕێ كۆنەكانی كاك ئەحمەد ژورەكەی خۆی لە (ئەنجومەنی شارەزایان) دەخاتە خزمەتییەوە و دانیشتەكان لە ژوورەكەی ئەودا ئەنجام دەدرێن”[25]. هەر لەم ژوورەدایە موفتی زادە لەگەڵ سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایان  و ئەندامانی باڵای شورای ئینقلاب و هەندێك لە ئەندامانی ئەنجومەنی شارەزایان دا كۆدەبێتەوەو باس و خواسیان لەگەڵ دەكات. لەبارەی ئەم سەردانەوە موفتی زادە یاداشتی كردووە:

“سەرەتای بەیانییەكەی لەگەڵ ژمارەیەك لە خاوەن بڕیار بەدەستەكانی ئەنجومەنی شارەزایان دانیشتین، بەڵینەكان وەك ڕابردوو باش و حەكیمانە بوو، بەڵام نیگەرانی ئەوەیان دەربڕی كە لەوانەیە زۆرینە ئەنجومەن ڕازی نەبن و موافەقەت نەكەن، لەبەرئەوە بڕیاریاندا كە من بانگهێشتی دانیشتنی هاوبەشی كۆمسیۆنەكان بكەن، تاوەكو لەوێ لەم بارەیەوە ڕەزامەندی بەشداربووان بەدەست بهێنم. بە كورتی بابەتەكە لەو دانیشتنەدا بە جۆرێك كاریگەر بوو تەنانەت زۆرینەی بەشداربووان دەستیان بە گریان كرد، وا دەردەكەوت تەنانەت دە كەس نەك لە مەسەلەی ستەمی نەتەوەیی و چینایەتی تەنانەت لە ستەمی ئایینزاییشدا موخالەفەمان نەبوون. بە ئەم ئەحواڵەوە (وادەركەوت) كێشە سەرەكییەكە تەواو چارەسەر بووەو شتێك كە جێگەی نیگەرانی بێت نییە، بەڵام كاتێك دانیشتنی ئاشكرا بۆ بەدواداچوونی بابەتەكە گرێدرا (فلیمەكەیشمان لە تەلەفزیۆندا بینی) خیانەتێكیان كردبوو كە بە هیچ شێوەیەك تەصەوری نەدەكرا: لە بری ئەو پێشنیارەی كە ئێمە دابوومانە ئەنجومەن، پێشنیارێكی دیكەیان هێنابوویە پێشەوە، لیژنەی شارەزایانی بێچارە، بێ ئاگا لەم پیلاننامەیە، وابیریان كردبوویەوە لەبەرئەوەی وشەگەلی وەك (بوونی ڕێزی تەواوەتی) دەستەواژەی تری ئەصڵی دوانزەهەم لەناو ەكەدا گونجاندبوویان، حەتمەن بۆچوونی ئێمەش لەسەر ئەمەیە و ڕازیین پێی! تەنانەت هەندێك لە نوێنەرەكانی وەك (جەنابی بەنی صەدر) كە پێشتر لەگەڵ ئێمەدا لە دانیشتنی هاوبەشی كۆمیسیۆنەكاندا بەشدار نەبوون، پرسی بووی: ئایا ئەم دەربڕینە فڵانە كەس (ئەحمەد موفتی زادە) پێیڕازییەو تەئیدی دەكات؟ دەسەڵاتدارانی ئەنجومەن بە یەك تەسدیقی چەورو نەرم سەری هەموویانیان ماڵی بوو!كۆتاییەكەشی ئەم فیڵ و تەڵەكەبازییە جۆریك بوو كە هەموومان بینیمان”[26].

لەم نووسینەی خۆیەوە دەردەكەوێت ئەوان فێڵیانكردوە! جۆرێك دەقی ئەوەی موفتی زادە پێشكەشی كردووەو زۆرینەی نوێنەران لە دانیشتنی هاوبەشی كۆمیسیۆنەكاندا لەگەڵیدا بوون و پێیڕازی بوون دەیگۆڕن و لە بری ئەوە بە دەربڕین و دەستەواژەگەلێكی دیكە ماددەكە دەخەنە دەنگدانەوەو ڕایدەگەیەنن، بە جۆرێك خودی (بەنی سەدر)ی سەرۆك كۆماریش دەبێتە جێگەی پرسیار بۆی كە ئایا موفتی زادە بەم نوسخەی  و بەم دەربڕینانە ڕازییە؟! چونكە بەنی سەدر باش لە مەبەست و ئامانجی سەردانەكەی موفتی زادە تێگەشتووەو زانیبووی ئەو پێداگریی لەسەر ئەوە كردووە لەناو دا باس لە ئایینزا نەكرێت و جیاكاری نەتەوایەتی زەق نەكرێتەوە. بەنی سەدر لەبارەی كەمە نەتەوەو ئاینەكانەوە لەناو ئێراندا بڕوای وایە “كەمینە ئایینزاییەكان لە وڵاتی ئێمە هەمیشە وەك مریشكێك بوون هەم لە شایی و هەم لە شییوەن سەریان دەبڕین. واتە ڕژێمە ئیستبدادییەكان دەستەڵاتدار هەندێكجار خۆی بە پارێزەری مافی كەمینەكان دەناساند و هەندێكجاریش بۆ ڕاكێشانس سرنجی خەڵكیتاوانی نەكردەی دەخستە ئەستۆیان و بەردەبوویە گیانیان”[27]. بۆیە دەزانێت جارێكی دیكە سەربڕینێك ڕوویداوە! دەپرسێت موفتی زادە بەمە ڕازی بووە؟! هەرچی پەیوەندی بە هێزە سیاسییەكانی دیكەوە هەیە ئەوا هەر لەسەرتاوە باسەكە جۆرێكی دیكە دەڕوات، قاسملۆ بڕیارە وەك نوێنەر بڕوات، بەڵام ئایەتوڵا خومەینی بەجۆرێك تەكفیر و لەدین دەچوو باسی دەكات بۆ هەمیشە لە ئێران قاچاغی دەكات! “لەدوای گشتپرسی، نوێنەران بۆ لیژنەی دامەزرێنەران (كە هەمان لیژنەی شارەزایانە)– هەڵبژێران، بەمەبەستی نووسینەوەی  نوێ. عەبدولرەحمان قاسملو لە پارێزگای ئورمییە بۆ بەشداریكران لەم لیژنەیەدا هەڵژێران. ئەو و موقەدەم مراغای تەنها نوێنەری سیكۆلاربوون لەناو ئەنجومەنەكەدا. یەك شەو بەر لە كۆبوونەوەی لیژنەكە، خومەینی لە بەیاننامەیەكدا قاسملۆی وەك “موردتەر” لە دین هەڵگەڕاوە – باسكرد”[28]. بەمشێوەیە ئەو نوێنەری كوردیش توای ئامادەبوونی نابێت. كەواتە لەناو لیژنەی شارەزایاندا تەنها موفتی زادە ئامادە دەبێت ئەویش بە بانگهێشتكردن بۆ كۆبوونەوەی كۆمسیۆنەكان نەك دانشتنی ڕەسمی و ئاشكرای لیژنەكە.

زمان لە دەستوردا

هەركاتێك باسی مانەوە و نەتوانەوەی نەتەوەیەك بێتە گۆڕێ زمان دەبێتە یەكێك لەسەرەكیترین ئامڕازەكانی بەشداریكردن لەم پرسەدا. زمان و مێژوو ئەو هێزەن هەر نەتەوەویەك بە زیندووی دەهێڵنەوە. مێژوو پڕە لەو هەوڵانەی بۆسڕینەوەی نەتەوەیەك دراون و لە نێویشیاندا كورد. هەمیشە نەتەوە داگیركەرەكان جەنگی زمانێكیان كردووە كە لەدوای زمانی عەرەبی، فارسی و توركی چوارەم گەوەرترین زمانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا[29]. و مێژوویان لەگەڵ كورددا تاوەكو ئاستی سڕێنەوە بردووە! چونكە هەركات هەستكرا زمانێك نییە و مێژوویەك تۆ نابەستێتەوە بە هیچ پانتاییەكی جوگرافی و كلتورییەوە ئەوكاتە توانەوەت لەناو ئەوانی دیكەدا زۆر ئاسان دەبێت.

نەتەوە بە بەبێ ناسنامە هیچ بەهایەكی نییە و ناسنامەش بەبێ زمان هیچ مانایەكی نییە! كاتێك كوردێكی ڕۆژهەڵاتی هەست بە نەبوونی زمانی خۆی دەكات لە چوارچێوەی ئێراندا ئەوكاتە هەستی بە قەیرانی ناسنامەی دەكات. ئەحمەدی گوڵموحەمەدی لە جۆرج هیربێت میدی باوكی توێۆریای شوناسی كۆمەڵایەتییەوە دەیگوازێتەوە،وێنایەك كە تاك دەربارەی خۆی دروستی دەكات و هەستی پێدەكات ڕەنگدانەوەی تێگەیشتن و بۆچوونێكە كە ئەوانی دیكە دەربارەی ئەو هەیانە[30]، واتە ئەوانی دیكە من و كولتور و زمانی من چۆن دەبینن دواجار ئەم بینینە كاریگەری لەسەر من دەبێت بەرامبەرامبەر بەخۆم و ناسنامە و كولتورەكەم، بۆیە بە بۆچوونی جۆرج هیربێت، ئەگەر زمان كوردی لەلایەن ئەوانی دیكەوە سەیر نەكرا و بایەخی نەدرایە ئەمە دەبێتە هۆئەوەی تاكی كوردی بەبایەخەوە لە زمانەكەی خۆی نەڕوانێت! جا ئێستا ئەگەر بەم تیۆریا لە دەستوری ئێران بڕوانین دەبینت زمان نەتەوەیەكی وەك كورد كە لەسەدا 10ی دانیشتوانی وڵاتەكەیە نەباسی كراوە و نە بە فەرمیش ناسێنراوە.

لە دەستوری ئێرانی دوای شۆڕشدا لە فەسڵی 15دا بە باشكرا باسی زامان كراوە و زمانی فاسی بە فەرمی ناسێراوە وەك زمانی دەوڵەتی ئێران. لە مادەكەدا هاتووە “زمان و خەتی نووسینی هاوبەشی خەڵكی ئێران فارسییە. بەڵگەنامە و نووسراو تێكستەكان فەرمی و پەرتووكەكانی خوێندن دەبێت بەم زمانە بنووسرێتبەڵام زمانە ناوچەیی و نەتەوەییەكان لە چاپەمەنی و میدیا جەماوەری و وتنەوەی ئەدەبیاتی ئەوان لە قوتابخانەكان لەپاڵ زمانی فارسیدا ئازادن”[31]. جا لەبەرئەوەی زمان یەكێكە لە بنەما سەرەكی و گرنگەكانی ناسنامە و كلتوری هەر نەتەوەیەك بۆیە دەستور ئەو جێگەیەیە كە دەبێت باسی زمانی تێدا بكرێت، هەروەك چۆن لە ی عێراقیدا زمانی كوردی لە پاڵ زمانی عەرەبیدا بە فەرمی ناسێنراوە و عێراق خاوەنی دەوڵەتێكە كە دوو زمانی سەرەكی هەیە لەپاڵ وردە زمانەكانی دیكە، هەر لەبەرئەمەشە لەسەر پاسپۆرتی هەر عێراقییەك دوو زمانی سەرەكی كوردی و عەرەبی هەیە. بەڵام لە دەستوری ئێرانیدا جگە لە فارسی هیچ زمانێكی دیكە ئاماژەی بۆنەكراوە! ئەمە لەكاتێدایە باسی لەوەش نەكراوە كە زمانەكانی دیكە وەك كوردی و بەلوجی و عەرەبی قەدەغەكراون! بەڵكو لە گفتوگۆی نێوان عەبدولعەزیزی مەلازادە و ئایەتوڵا بەهەشتی ئەم باسە كراوە، كە مەلازادە لە بەهەشتی دەپرسێت “ئایا ئەگەر كەسێك بییەوێت زمانی عەرەبی بخوێنێت، دەوڵەت مامۆستای بۆ دەگرێت؟ یان ئەگەر كەسێك بییەوێت زمانی بەلوچی بخوێنێت ئایا دەوڵەت لەسەرییەتی مامۆستای بەلوچی بۆ دابین بكات؟” لەوەڵامدا بەهەشتی دەڵێت “بەڵێ، دەوڵەت بەرپرسە، واتە كاتێك ئەوان مافیان هەبووئەم زمانە بخوێنن دەوڵەت بەرپرسە لەوەی شتێك كە مافی ئەوانە بۆیان ئامادە بكات”[32]. وەڵامەكەی بەهەشتی ڕوونە، بەڵام لەبەرئەوەی خودی مادەكە روو نییە و ئاماژەی بە پرسی خوێندن بەڕوونی نەكردووە بۆیە دەبینیت بۆچوونەكان جیاواز و زۆرێك باوەڕیان وایە دەوڵەت لەوە بەرپرس نییە و زمانەكانی دیكە ئەو مافەی خوێندیان بە ڕەسمی نییە لە ناو خوێندنەگەكاندا. “لەبەرئەوەی بۆچوونەكانی ئایەتوڵا بەهەشتی ناكرێت بە بنەمای مادەی 15، بۆیە هەندێك لە شارەزایانی بواری یاسا و بەرپرسانی دەوڵەت ڕازی نیین بە هەڵنجاندنی بەرپرسیار بوونی دەوڵەت لەم بورادا”[33]. جا سەركردایەتی كورد و لەناویاندا ئەحمەدی موفتی زدە لەبارەی بایەخی زمانی كوردی و چەسپاندنی لەناو دەستوری نوێی ئێراندا كاری زۆری كردووە و ڕونكردنەوە و پێداگری زۆریان كردووە، هەمیشە یەكێك ئاواتەكانی بیرمەند و نوسەرانی كورد پرسی زام بووە: موفتی زادە دەڵێت “ئاواتم بوو لەڕێگەی وتار و دیبەیتی ئاینی و ئەدەبی وڕۆژنامەوە خزمەت بەزمانی سەركوتكراوی كوردی بكەم”[34]. لەبەیاننامەی (7 اسفند 1357)-(26/2/1979) كە لە تاران دەریكردووە، موفتی زادە بە كورتی و پوختی بە ئێرانییەكان دەڵێت، ئێمەی كورد سێ شتمان لە ئێوە دەوێت، ئەگەر ئەم سێ خاڵەتان بەجێ گەیاند، ئەوا لە سەرخستنی ئەم حكومەتەدا هاوكار دەبین:

1. یەكسانی لە مافی نەتەوەیی، فەرهەنگی، سیاسی و كۆمەڵایەتی.
2. یەكسانیی سیاسی و یاسایی سوننەو شیعە.
3. یەكسانیی مافی كۆمەڵایەتی و ئابووریی هەموو تاكەكان.[35]

هەروەها لەبەیاننامەی ژمارە 72ی 26 اسفند 1357 (17/3/1979) بەچوار خاڵداواكارییەكان ڕوون دەكاتەوە، لە خاڵی دووەمی بەیاننامەكەیدا كە درێژترین خاڵی بەیاننامەكەیە باسی زمان و كلتوری نەتەوەكان دەكات زۆر درێژتر دەنووسێت و بە بەراورد بە سێ خاڵەكەی دیكە!بە ڕوونی باسی لەحكومەتێكی دادپەروەری سیستماتیكی كردووە! دەڵیت “نەتەوەی ئێران لە چەندین نەتەوەو قەومی بچووك دروست بووە كە هەریەكەیان خاوەنی زمان و كلتوری خۆیەتی، ئەگەر بێت و ئەم ئەسڵە لابدرێت و لەبەرچاو نەگیرێت و ڕۆژیك بویسترێت زمانی فارسی بكەنە ئەسڵ وەك لە ڕابردوودا كراوە، ئەوە هەرگیز نابینیت سەقامگیری دروست ببێت! مەگەر تەنها ئەو كاتەی مافی هەموو نەتەوەكان بە یەكسانی و بە فەرمی بناسرێت”[36]. وەك دەبینیرێت موفتی زادە بە ئاشكرا مەترسییەكانی كەنارخستی زمانەكانی دیكە و بەتایبەتی زمانی كوردی خستۆتەڕوو، كەچی ئەم ئاگاداركردنەوەیە كارێكی ئەوتۆ ناكات و لە یاسای سەرەكی دەوڵەتدا تەنها زمانی فارسی دەناسێنرێت. وەك ئاماژەی بۆكرا بابەتی زمان بابەتێكی ناسنامەییەوە و هەر بابەتێكی ناسنامەش ڕاستەخۆی پەیوەندی هەیە بە مانادار بوونی ژیانی كەسەكانەوە، بەواتایەكی دیكە ئەگەر كۆمەڵێك ناسنامەی نەبێت، ئەوا ئەو كۆمەڵە بوونی نییە، چونكە بەنەبوونی ناسنامە بوونیش نامێنێت و مانایەك بۆ بوونی ژیانیان نییە! زمان وەك گرنگرتین پێكهاتەی ناسنامە ڕۆڵیكی گرنگ دەبینێت و ئەگەر بێت زمان بە فەرمی نەناسێنرا ئەوا ناسنامە نانسێراوە و لێرەشەوە دان بە بوونی كۆمەڵێك نەناراوە! “كەسەكان كاتێك خۆیان بە خاوەنی ناسنامە و ژیانێكی مانادار دەزانن كە پێداویستییەكانیان بە بەردەوامی، جێگیری، جیاكاری، و هەستی پەیوەست بوون بە كۆمەڵەوە بوونی هەبێت”[37]. واتە ئەوكاتە كورد لە ئێران دەتوانێت هەست بە بوونی خۆی بكات و ژیان مانادار دەبێت كە لە دەستورەكەدا ئەم دڵنیاییەی بۆ دەستەبەركرا بێت كە پێداویستییەكانی بەردەوام بوونی ناسنامەكەی كە بریتین لە بەردەوامی و جێگری و هەست بە جیاكاری لەگەڵ ئەوانی دیكەدا. بەڵام كاتێك لە بنەمای 15دا ئەم دڵنیاییە نامێنێت بۆیە دەبینیت تاكی كورد هەستی پەیوەست بوونی لاواز دەبێت و هەموو ئەو مەترسیانەی موفتی زادە باسیان دەكات سەرهەڵدەدەن و ناسەقامگیری دەردەكەوێت.

هەندێك لە توێژەران و یاسادانانی ئێران تێگەیشتنیان بۆ زمان و مافی زمانەكان جودایە و ئەم جیاواز بوونە دەبێتە هۆی ئەوەی مافی زمانی فارسی لەدەستوردا بدەن بەسەر زمانەكانی دیكە، [زمانی فارسی]بە ڕووكنی ناسنامەی ئێرانی ئەژماد دەكرێت و لە پلەی حوكمدایە نەك ماف، لە ڕووەشەوە بەشی كۆتایی مادەكە كەئاماژە بەزمانە ناوچەییەكان دەكات، وادەكەوێتە بەرچاو نابێت لە گۆشەنیگای مافەوە سەیربكرێت، چونكە ئەگەر لە گۆشەنیگای یاسادانەرانەوە وەك مافێك سەیر بكریە دەبوایە هیچ نەبێت لە فەسڵی دووی دا ئاماژەی بۆ بكرایە. بەم تێگەشتنەش بێت “سود وەرگرتن لەزمانی ناوچەی و نەتەوەییەكان لەچاپكرا و میدیای گروپی و وانەی ئەدەبیاتی ئەوانەدا لە قوتابخانەكاندا ئازادییەكە نەك ماف، هەڵبەتە نەك بنەما”[38]. لەم تێگەشتنەوە دەردەكەوێت زمانی نەتەوەكانی دیكە وەك مافێكی سروشتی بە ڕەسمی نەناسێنراوە و ئەوەی دەتوانن لە ژیانی ڕۆژانەی خۆیان و لەناو ڕۆژنامە و میدیادا ناوچەییەكاندا بەكاری بهێنن ئازادییەكە لەلایەن فارسەكانەوە بەخشراوە پێیان. واتە خێرێكە كراوە نەك مافێك بێت و ڕەسمییەتی هەبێت. ئەمە لەكاتێكدا سەركرادایەتی كوردی زمانیان وەك ماف داواكردووە و ئەحمەد موفتی زادە لە باسێكی تایبەتیدا لەبارەی زمانەوە ئەم ئەسڵە بۆ ئێرانییەكان ڕوون دەكاتەوە، بەجۆرێك ڕیشەی زمانەكە لە ڕیشە فارسییەكە بە قوڵتر دەزانێت و بڕوای وایە لەبەرئەوەی كورد لە دەورانێكەوە هێز و دەستەڵاتی نەماوە، زمانەكەشی وەك هەرشتێكی دیكەی سامانی نەتەوەی و كلتوری دزراوە و بە هەزاران وشە هەیە لە ناو فەرهەنگی فارسیدا ئەسڵ و ڕیشەكەی كوردییە، بەڵام لەبەرنەبوونی ئەوە هێز براوە و ئێستا وەك وشەی فارسی لە فەرهەنگەكاندا ناسێنراوە ! لەم ڕوووەشەوە لێكۆڵەرەوانی كورد بڕوایان وایە كورد وەك نەوەتەوە و زمان كەشێكی گەورە و هێزێكی گرنگی ناو شۆڕشەكەیە نەناسێنراوە”[39]. بەمشێوەیە كورد و هەموو نەتەوە نافارسەكان كە لە ئێراندا دەژین بە شێوەەیكی ڕاستەخۆ و ڕوون نەناسێنران و دانیانپێدا نەنراوە”[40].

دەستور و مەزهەب

ئەوەی زیاتر كورد لە لەگەڵ شۆڕشەكەدا پەیوەست دەكات ئەو بەڵێنە بەردەوامانەیە لە سەركردایەتی شۆڕشەوە بە سیاسییەكانی كورد و هاوڵاتیانی كورد دەگات “لە بارەی كاروباری ئێرانەوە چەندین جار ڕاستەوخۆو ڕوبەڕوو ڕێككەوتنمان هەبووەو دانیشتنمان كردووە، لایەنە فەرمییەكان دەبێت یەكسان بن و جوداخوازیی ئیمتیازات لە نێوان ئەم دوو مەزهەبەدا نابێت هەبێت. یەكێك لە بنەماكانی دانیشتنەكان هەمیشە ئەمە بووە كە شیعەو سوننە لە و بابەتی جێبەجێكاری نەبن. كاسێتێكی تۆماركراو لە بارەی دانیشتنی 18ی بەهمەنەوە هەیە، كە لەم كاسێتە دەنگییەدا ئیمام خومەینی ئەم نوكتەیە لە چوارچێوەی داواكارییە سەرەكییەكاندا حساب و تەئكید دەكاتەوە”[41]. لە هەمان دانیشتندا كە كاك ئەحمەد ئەم خاڵە سەرەكییانە دەخاتە ڕوو، خومەینیش قسە دەكات و هاوڕای خۆی لەسەر قسەكانی ئەحمەد دەردەبڕێت، لەوەدا كە: بەڵێ ئەم مەزهەب و جیاوازی دروستكردن لە نێوان شیعەو سوننەدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیسلام و لەم كاتەدا خولەفای ئومەوی و بە تایبەت عەباسی بۆ مەرامی سیاسی خۆیان كاریان لەسەر كردووەو گەشەیان پێ داوە، دواجار بووە هۆی ئەوەی لەنێوان خەڵكی ئاسایی سوننەو شیعەشدا ڕەنگبداتەوە. هەر لێرەدایە خومەینی دەڵیت “ئێمە هەموومان یەكێكین و جیاواز نین. جیاوازی، جیاوازی دوو مەزهەبە، ئەم جیاوازییە نابێت ببێتە هۆی ئەمەی ئێمە لە ئەسڵ و ئەساسی ئیسلامدا جیاوازی بكەین… ئێستا دەبینین كە ئیسلام لە خەتەردایە، بۆیە دەبێت دەست بدەینە دەستی یەك و لەو هەڵانەی كە پێشینانی ئێمە كردوویانە ئێمە دەست هەڵگرین، ئەو دەستانەی كە دەیانەویت وەك ڕابردوو ئێمە لە یەكتر جیابكاتەوە، ئەو دەستانە ببڕین “[42].

لە (28/08/1982) نامەیەك لە موفتی زادەوە دەنێرێت بۆ ڕابەری شۆڕشەكە،خۆی لە چوار خاڵی سەرەكیدا دەبینێتەوە، لە خاڵی سێیەمدا ڕادەگەیەنێت “دوای ئەوەی لە چەند مانگی دوای شۆڕش تێبینیم كرد كە حكومەت ئامادەی نییە (ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی) كە لە هەموو بیرمەندانی موسڵمانانی دونیا پێكبێت دابمەزرێنیت و ئێران بكاتە سەنتەری قورسایی دونیای ئیسلام و شۆڕش. هەموو هەوڵەكانم تا ماوەیەكی دوورو درێژ چڕكردەوە لەمەدا: بەلایەنی كەمەوە  (دەستووری نوێ) لە هەندێك بابەتی گرنگدا هاوتەریبی شەریعەتی ئیسلام بێت و ئێمە جیاوازی نەخەینە ناو برادەرانی سوننی و شیعەوە، جا كاتێك ئەم پێشنیارە بچوكەتان قبوڵ نەكردو لەگەڵ ئەو لێدوانانەی هەندێك لە نوێنەرانی ئەنجومەنی شارەزایان ، (وەك لێدوانی ئاغای خامنەای كە وتبووی: ” بە ناسینی (داننان بە) یەكسانیی مافی سوننی شیعەدا ئیمكانی قبوڵكردنی نییە”، تێبینینیازناپاكیی هەندێك لە ئاغایانم كرد نیسبەت بە ئەهلی سوننە..”[43]. ئەم تێبینیە دەبێتە سەرەتای گومانەكانی سوننە بەرامبەر بە دەستور!

لێرەوە دەردەكەوێت، مەزهەب ئەو بابەتەیە براكانی سەنگەری شۆڕش دەكاتە دوژمنی یەكتر! لەبنەڕتدا مەزهەب بۆ ئەوە دروست دەبێت جیاوازییەكان كەم بكاتەوە، بەڵام لە ئێراندا دەبێتە هەوێنی لێكترازانێكی هەمیشەی. لیبڕاڵەكان دژی دەوەستنەوە، چونكە ویلایەتی فەیقھ نەفەسی دیمكراسی دەبڕێت. سوننەكان قبوڵیان نییە، چونكە شیعە باڵادەستی سنوری نییە. ئەحمەدی موفتی زادە لە چاوپێكەوتنێكی تۆماركراودا بەشاكرا دەڵێت “من دوو بۆچوونم هەبوو، یەكیان لەبارەی نەبوونی ئیمتیاز لە نێوان مەزهەبەكاندا … لە دانیشتنێكدا لەسەر ئەوە ڕێكەوتین كە لەناو دەستوردا دوو ئەسڵ هەبێت، یەكیان دەربارەی ئایین، كە ئیسلام بێت، دووەم دەربارەی مەزهەب: مەزهەبەكانی ئیسلام هەریەكەیان لە هەر ناوچەیەك كە پەیڕەوانی زۆرترینن فەرمییەتی هەبێت، ئەگەر پەیڕەوانی مەزهەبەكانی دیكەش لەم ناوچانە هەن، ئەوانیش دەتوانن لە باسگەلی باری كەسێتی، زانیاری دینی و بابەتی بەرپرسیارێتی وەك ئایینزای خۆیان مامەڵە بكەن. لەسەر ئەمە گەشتینە ڕێكەوتن و شتێك نەمابوو كە ئەم دوو ئەسڵە بنووسن، بەڵام نازانم دواتر چی بوو پێچەوانەی ڕێكەوتنەكە مامەڵەیانكرد و نادڵسۆزانە” [44].

لە ی كاتیی دەوڵەتدا لە پێنج مادەی ئەصڵیدا، كە مادەكانی (13 ،14 ،50 ،74 ،106)ن باسی دین و مەزهەب و كەمایەتییە ئایینییەكان كراوەو مافەكانیان لە چوارچێوەی دا بۆ دیاری كراوە، كە دەتوانین كورتەی ئەم بابەتە بەم شێوەیە ڕوون بكەینەوە: دینی فەرمیی ئێران ئیسلامەو ئایینزای فەرمیش جەعفەریە، لەبەرئەوەی ئایینزای جەعفەری، ئایینزای زۆرینەی دانیشتوانی ئێران پێكدەهێنیت.

هەربۆیە ئەحمەدی موفتی زادە ناوهێنانی مەزهەب وبەڕەسمییەت ناساندنی مەزهەبێك بەكارەسات و لادان لە ڕێگەی ئاشتیانەی ئیسلام دەبینێت، ئەم ناڕەزاییەی موفتی زادە لە كاتێكدایە كە لە مادەی 13دا بە دەق هاتووە لەپاڵ ئایینزای جەعفەریدا مەزهەبەكانی وەك (زەیدی، حەنەفی، مالیكی، شافیعی و حەنبەل) باوەڕپێكراوو بەڕێزن و لەو ناوچانەی كە دانیشتوانی پەیڕەوی ئەم ئایینزایانە دەكەن بڕیارە ناوچەییەكان كە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی شورای ئەو ناوچانەدایە لە چوارچێوەو لەژێر ڕۆشنایی ئەو مەزهەبانەدا دەبێت، لە بابەتە كەسییەكان و زانست و پەروەردەشدا لە هەر ناوچەیەكدا كار بە ئایینزای ئەو ناوچەیە دەكرێت، بۆچوونی دكتور موحسن كەدیڤەر ئەم دەربڕینانە لە پێشینەكانی ئێراندا نابینریت، بەڵام لای ئەحمەد ئەمەش ڕەتكرایەوە، چونكە ئەو بە ئاشكرا بە ڕابەری شۆڕشەكە وتارانی وتبوو كە دەبێت لە دا لە بەكارهێنان و دیاریكردنی مەزهەبێكی دیاریكراو خۆبپارێزین، دووەم لەم ڕەشنووسەدا كەمایەتییە دینییەكان زیاتر مافیان پێدراوە وەك جوو و زەردەشتی و مەسیحی بەوەی كە مافی خۆیانەو ئازادن لە ژیانی كەسی و بابەتی زانستی دیندا بە پێی ئایینی خۆیان مامەڵە بكەن و سروتە دینییەكانی خۆیان بە ئازادانە ئەنجام بدەن.هەرەوەها لەم دەستورەدا مەرجی شیعەبوونی سەرۆكی كۆماری لابردووەو تەنها مەرجی هەر كەسێك كە خۆی بۆ سەرۆك كۆماری ئێران بپاڵێوێت ئەوەیە موسڵمان بێت. مەسیحییەك و جوولەكەیەك ناتوانن ببنە وەزیر لە ئێراندا. ئەم مەرجەش بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری هەر ڕاستە كە دەبێت وەزیر موسڵمان بێت، واتە هیچ كاتێك تا ئێرە كە باسمان كرد ئەحمەد لەگەڵ ئەمەدا نەبووە.

بابەتی ویلایەتی فەقیھ وەك سیستەمی دەوڵەتەكە خاڵێكی دیكەی ناكۆكی نێوان سوننەو لیبڕاڵ و شیعەكانە. پەپێی دەستورەكە: لە بنەماكانی (5، 107، 109، و 110)دا وەلی فەقیھ دیاریكراوە. “ویلایەت فەقیھ بربڕەی پشتی سیستەمی سیاسی كۆماری ئیسلامییە. لەڕاستیدا خاڵی قورسایی و سەنتەری سیستەمی سیاسی كۆماری ئیسلامی ئەم ئەسڵی ویلایەتی فەقیھ دیاریدەكات”[45]. هەروەها پەپێی دەستور وەلی فەقیھ (16) دەسەڵات و بەرپرسیاریەتی هەیە: وەك فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانە، هەڵبژاردنی شەش كەس لە دوانزە كەسەكەس شورای چاودێری، دەسەڵاتی هەیە لە دانان و لابردن و گۆڕینی بەرپرسانی زۆرێك لە پۆستە حوكمەییەكاندا. بەپێی دەسەڵاتی دیاریكردنی بەرژەوەندی سیستەم، لەسەرەوەی  و یاساوە بڕیاردەربكات و سەرۆك كۆمار لەكاربخات. ئەو لەڕێگەی (هێزی جێبەجێكارەوە) دەستەڵاتی ئەوەی هەیە لەتاوانباران خۆش ببێت یان حوكمەكانیان بۆ كەم بكاتەوە. جا لەبەرئەوەی ئەو هەمووە دەسەڵاتە لای كەسێك كۆدەبێتەوە، ئەوا زۆر ئاسانە پارادۆكس و پێكدادانی دەستەڵاتەكان و بەرژەوەندییەكان ڕووبدەن، بۆیە یەكێك لە ڕەخنەكان لەم سیستەمە دەگیرێت ئەوەیە “بەپێی دەستور وەلی فەقیھ دەستەڵاتی هەیە هەریەكە لە ئەندامانی ئەنجومەنی شارەزایان لەكار بخات، هەروەها ئەنجومەنی شارەزایان ئەو دەستەڵاتەیان هەیە كە وەلی فەقیه لەكار بخەن. لەكاتێكدا ئەم پرسیارە پێشدێت: ئەگەر ڕۆژێك هەردووكیان بیانەوێت یەكتری لەكار بخەن چی ڕوو دەدات؟ ئەمە لەكاتێكدا ئەندامانی شورای چاودێریش پێش ئەوەی هەڵبژێرێن دەبێت ڕێگەپێدراویان لەلایەن شورای چاودێرییەوە قوبڵبكرێت، هەوەها وەلی فەیقه خۆی نیوەی ئەندامانی شورای پاسەوان هەڵدەبژێرێت، ئەگەر هەر كەسێكی بەدڵ نەبێت ناتوانێت بگاتە ئەنجومەنی شارەزایان، لێرەشەوە دەردەكەوێت ئەنجومەنی شارەزایان ئەو دەستەڵاتەی نییە وەلی فەقیھ لەكارخات”[46]، بەهەشتی لە كتێبەكەیدا (مبانی قانون اساسی) هەمان ڕوونكردنەوەی هێناوە: ڕابەر یان ئەندامانی ئەنجومەنی ڕابەری وەك تەواوی خەڵكی وڵات بەرامبەر یاسا یەكسانن. لە ئەسڵی 115 هاتووە كە هەركات ڕابەر یان یەكێك لە ئەندامانی شورای ڕابەری لەئەنجامدانی ئیشەكەیدا كەمی هێنا یان یەكێك لە مەرجەكانی ئەسڵی 109 تێدانەما لە پۆستەكەی دوردەخرێتەوە. ئەم ئەركەش لەلایەن لیژنەی شارەزایانەوە ئەنجام دەدرێت كە لە ئەسڵی 108دا هاتووە كە (شارەزایان) هەڵبژێراوی خەڵكیكن[47] .

هەرچەندە لە دەستورەكەدا باسكراوە. ئەمەش ئەو خاڵەیە موفتی زادە قبوڵی نەبووە، كە زۆرێك لە دەستەڵاتەكان بۆ تەشریفاتین و تەنها وەك ناو دانراون ئەگەرنا هیچ هێزێكیان نییە.

هەرلەبارەی مەزهەبەوە، ئەحمەدی موفتی زادە لە ڕۆژی دوو شەممە 18ی مانگی شەشی ساڵی 1979دا نامەیەكی كراوە ئاڕاستەی خومەینی دەكات. لەنامەكەدا بەئاشكرا دژی دیاریكردنی مەزهەبێك و بە فەرمی ناساندنی ڕەخنەی توندی لێ گرتن و بیری هێنانەوە كە ئێمە لە هەموو دانیشتن و پەیام گۆڕینەوەكاندا یەكێك لە خاڵە سەرەكییەكان هەمیشە ئەمە بووە كە ئەم دوو مەزهەبە نابێت جیاوازی بخریتە نێوانیانەوە. جا لە ڕێگەی پێنج خاڵەوە باس لەوەدەكات چۆن دەست لەم جوداخوازی و (ئایینزای باڵا سەیركردنە) هەڵبگرن. لە خاڵی یەكەمدا، دەڵیت: بە ئەوانەی لە دەوروبەرتن: تێیانبگەیەنە، جیهاد بریتیە لە (لە واز لەخۆهێنان) نەك وەرگرتنی پۆست و ئیمتیازات. خاڵی دووەمی دەڵیت: هیچ جێگەی شانازی نییە هەڵگرتنی ناوی شیعەو سوننە. ئیسلام ناوێكە خودا هەڵیبژاردووە و شیعەو سوننە بوون ئێمە دروستمان كردووە، بۆیە ئەگەر ناوێك جێگەی شانازی بێت ئەوە ئیسلامە كە ناوی خودایە.لە خاڵی سێیەمدا ئاماژە دەكات بەو هەڵە مێژووییەی لە سەردەمی (ئومەویی)ەكانەوە دەستی پێكرد بە دەسەڵات گرتنە دەست و دووركەوتنەوە لە ئەنجومەن و پاشان دوبارەبوونەوەی لە ئێرانی سەردەمی (صەفەوی)دا ئەو هەموو كوشتارە ناڕەوایە لە جیاكاریی ئایینزاییدا دەردەكەوت. بۆیە ئێستا كاتی ئەوەیە ئەمە تێپەڕێنین و بەرەو یەكیەتی ئایینزایی هەنگاو بنێین. چوارەم خاڵی باسی مەترسی ئەم دەرگای ئاشوبە دەكات لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتیی گەلانی ئێران بەوەی كە لەم كاتە هەستیارەدا دوژمنانی ناوخۆو دەرەوە بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدان شۆڕشەكە بەلاڕێدا بەرن و نفوز بكەن، جا ئێستا كە باسی ئایینزایی ئاوا زەق بكرێتەوە كاریگەری خراپی دەبێت لە ڕەوشەكە. لە خاڵیكی دیكەدا دەچێتە نێو باسی پەیوەندیی نیودەوڵەتییەوە. ئەو بڕوای وابوو كێشەی مەزهەب تەنها پەیوەندییە ناوخۆكانی ئێران تووشی قەیران ناكات، بەڵكو كاریگەری لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەبێت، لەبەرئەوەی كاتێك تۆ ئایینزایەكی شیعە بە فەرمی دەناسی لە دەوڵەتەكانی دیكەدا یان شیعە نییە یان ئەگەر هەشبن كەمن، بەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی پەیوەندیی موسڵمانان لەناو دەوڵەتەكانی دیكەدا خراپ بكەیت و تا ئەندازەی بەرەو بەربوونە گیانی یەكتری و براكوژییان ببەیت. دەڵێت: “وازهێنان لەم ئیمتیازە، سەرمەشقێكە بۆ بەجێگەیاندن و پەیوەستبوونی برایانەی موسڵمانان لە هەموو شوێنێك و شانازییەكە مێژوو بە ناوی شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە تۆماری دەكات و پاداشتەكەی لەوە زیاترە كە حسابی بۆ دەكرێت”[48]. لە كۆتاییدا دەنووسێت”ئومێدەوارم كە ئەم ڕاستیە بەو كەمینە لە شیعەیدەوروبەرت بگەیەنیت تاوەكو ئەهلییەتی خۆت لە بەرامبەر خواوە بەباشترین شێوە بە كۆتا بگەیەنیت”[49]. هەروەها ئاماژەش بەوە دەكات: كەسێك كە دەچێتە ژێرباری ئەم بەرپرسیارییەتییەوە دەبێت بەهێزو بێباك و لەوانەبێت لە لۆمەی لۆمەكاران ناترسن. ئەگەر ئەم جیاكاری ئایینزایە كەنار نەخرێت جگە لەوەی لە ناوخۆو دەرەوەی ئێرانیش قابیلی قبوڵ نییە، ئەوا هەرچییەكیش ڕووبدات بەرپرسیارییەتییەكەی لە ئەستۆی ئەوانەیە كە ئەم تەفرەقە و جیاكارییە قبوڵ دەكەن. هەروەها موفتی زادە لە یەكەم دیدارو دانیشتنی خۆی و خومەینی دەكات لە(قوتابخانەی علوی) كە چوار ڕۆژ پێش سەركەوتنی شۆڕش ئەنجامدراوە لەسەر یەكسانی شیعەو سوننەو لابردن و نەمانی جیاكاریی ئایینزایی بەڵێنی لە خومەینی وەرگرتووە[50].

ئەوەش باسبكرێت لەبابەتی مەزهەب و پێگەی ڕۆحانییەت لەناو دەستودار ئایەتوڵا مونتەزری دەستی باڵای هەبووە، ئەو یەكەم كەس بووەڕەخنەی لەڕەشنووسی  گرتووە لە لیژنەی شارەزایاندا “ئەم یاسا بنەڕەتییە كێشەی هەیە، چونكە خەڵكی بۆ پیاوانی ئاینی شیعە و ویلایەتی فەقیھ شۆڕشیانكرد، بەڵام لەم یاسایەدا هیچ ناوێكی رۆحانییەت نییە”[51]. ئەم بۆچوونە دەنگدانەوەیەكی خراپی لەناو ڕۆشنفكرادا هەبوو، ئەمەشە وادەكات موفتی زادە زیاتر بترسێنێت، جگەلەوەش مونتەزری لە دوو وتار لە ڕۆژەكانی (6/23 و 9/7/1979) دەنووسێت و دواتر دەركەوت لەم وتارانە بە جۆریك لە جۆرەكان وەڵامێك بووە بۆ نامەكراوەكەی ئەحمەدی موفتی زادە بۆ خومەینی، چونكە كە ناوەرۆكی وتارەكان دەخوێنیتەوە تێدەگەی كە مونتەزریڕوو دەكاتە برادەرانی سوننەو وەڵامیان دەداتەوە: بەڵێ دەبێت ئایینزا دیاری بكریت و ئەویش جەعفەری بێت، چونكە جەعفەری ئایینزای زۆرینەی ئێرانە. هەر لەو وتارەشدایە دەپرسێت: ئەوە بۆچی وڵاتانی وەك میصر، عەرەبستانی سعودییە، یەمەن، عومان، پاكستان، مەراكیش و ئەندۆنوسیا هەموویان بە پێی زۆرینە شوێنكەوتوانی ئایینزای فەرمی وڵاتیان دیاری كردووە كیشە نییە، بەڵام كە باس دەگاتە سەر ئێران دونیا كاول دەبێت و هەموو بەردەبنە گیانی یەك؟ دیارەئەمەی لە وەڵامی ئەوەدا نووسیوە كە موفتی زادە دەڵێت: كاتێك ئێوە جەعفەری بە ئایینزای فەرمی بناسێنن ئەمە دەبێتە هۆی لە وڵاتانی دیكە كە شیعە كەمینەیە كێشە دروست بێت و تا براكوژیش بڕوات. هەروەها وەڵامی ئەوەش دەنووسێت كە شیعە و سوننە دروستكراوی خۆمان نین، بە تایبەت شیعە كە حەدیسی پیغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) ئاماژەی بۆ كراوە، ئەسڵی شیعە لەوێوە هاتووە، ئەمەش وەك وەڵامێك بۆ موفتزا دەدە كەوتووتی شیعە و سوننە دروستكراوی خۆمانن.

كۆتا هەوڵی موفتی زادە بۆ ڕێگری كردن لە چەسپاندنی دەستوری بریتییە لە چاوپێكەوتنیی لەگەڵ خومەینی لە (16ی ئۆكتۆبەری 1979)دا. ئەم دیدارە لە شاری (قم) بە هاوسەفەریی سەعدی قوڕەیشی و مەولەوی عبدالعزیز ملازادەو نزیكەی بیست كەس لە زانایانی سوننە ئەنجامدراوە. لە بارەی ئەم دانیشتنەوە موفتی نووسینی هەیە، تێیدا وردەكاری دانیشتنەكە خراوەتە ڕوو. سەرەتا موفتی زادە بەوە دەستپێدەكات كە لە نووسینەوەی و بنەمای دوانزەدا بەو شێوە ناشۆڕشیەی و جوداخوازی كاری خۆیان كردو شیعە وەك مەزهەب كرایە ئایینزای دەوڵەت. “دەزانم بە درێژایی مێژوو ئەوەی لەو دەوڵەتانەی بە ناوی ئیسلامەوە خۆیان ڕاگەیاندووەو عەزییەت و ئازاری برادەرانی شیعەیان داوە، و برادەیانی شیعەش هەموو ئەوانەیان لەسەر سوننە حسابكردووە”. “بەڵام دەبێت حسابی حكومەتی فعلی لە حسابی هەموو حكومەتەكانی دیكە جیابكرێتەوە. لە سەرەتاوە دەبێت فكرەكان، ئەخلاقەكان، و میتۆدەكان هەمووی شۆڕشی و ئیسلامی بن، گرنگترین هەنگاوی شۆڕشگێڕانە بۆ ئەم حكومەتە دەبێت ئەوە بێت كە كۆتایی بێنێت بە ئاڕاستەی دژە ئیسلامی لە سەردەمی ئومەوییەكانەوە تاوەكو ئێستا، و خیانەتی سەرەكیی ئەم ڕژێمانە بریتی بوو لە بەرپاكردنی جوداخوازی و ڕق و كینە لە نێوان موسڵماناندا … لەبەرئەمە ئەركی ئەم حكومەتە كۆتایی هێنانە بەم جوداخوازی ڕق و كینەو پەڕاگەندەبوونانە و تەنها لەم كاتەدایە دەكرێت كە ئەم حكومەتە بە ناوی حكومەتی ئینقلابی ئیسلامی بناسرێت”[52].

لەم دانیشتەدا موفتی زادە زۆر بەتوندی قسە دەكات، دەڵێت” توڕەییەكەم بە ئەندازەیەك توند بوو كە بە دەستەواژەی توندو ڕەق قسەم كردو بڕیاری كەنارگیریم (لە كاری سیاسی و هاوكاری شۆڕش) ڕاگەیاند. هەر ئەم توڕەییە توندەی من بوویە هۆی ئەوەی كە ئیمام بە سەراحەت و ڕاستگۆیانە بیروباوەڕ و حەسرەتگەلێك بەدەست ئەم قودرەت پەرستی عەمامە پۆشی دین فرۆشانەوە كە لە دڵیدایە بیهێنیتە سەر زمانی، هەتا ناتوانایی و ترسی قووڵی خۆی ئاشكرا كرد لەوەی بتوانێت پێچەوانەی ئارەزووەكانی ئەوانە دەستپێشخەرییەك بكات. خومەینی دەڵێت”من بە یەكسانی مافی ئەهلی سوننەو شیعە هاوڕام، بەڵام مەرجەع و زانایان بە داواكارییەكانی ئێوە موافیق نین، لە وەڵامدا موفتی زادە بە خومەینی دەڵێت “بە ئومێدی ئەوەی دەرهاویشتەی شۆڕش حكومەتی ئیسلامییە بۆیە هاوكاری شۆڕشم كرد، بەڵام ئێستا تێگەیشتم ئەوەی جێگیر بووە حكومەتی شیعە یە، ئەویش لە جۆری دواكەوتووییەكەی، من ئیتر ئەم حكومەتە بە ئیسلامی ناناسم”[53]. دانیشتنەكە بەردەوام دەبێت تادەگاتە ئەوەی ئەحمەد موفتی زادە دەپرسێت “گومانم دەكرد پەیوەندیت نییە لەگەڵ ئاخوندە كۆنەپەرستەكاندا، خەڵكی بۆ دامەزراندنی حكومەتێكی ئیسلامی شۆڕشیانكرد نەك بۆ زیندوكردنەوەی سیستەمی صەفەوی، چۆنە تا ئەم ئەندازەیە كەمت هێنان؟! خومەینی لەوەڵامدا دەڵێت “مەرجەعە تەقلیدییەكانی وەك ئایەتوڵا شەرعەتمەداری و …، ڕێگرن و ناهێڵن كار بەو بەڵێنانە بكرێت كە دراون* “[54].

دوای ئەم دانیشتنە دەستەیەك لە ئەهلی سوننە دەچنە لای (كازم شریعتمداری) كە ئەویش یەكێكە لە مەرجەعەكانی شیعەو لەو بارەیەوە لەگەڵی قسە دەكەن ئەویش هەمان قسەی خومەینی دەكات “من بە یەكسانی تەواوی مافی شیعەو سوننە لە دا هاوڕام، هەڵبەتە كارێك لە دەستی من نایەت”، بەمشێوەیە موفتی زادە و نوێنەرانی سوننە لەدەرگای شیعەدا بێ ئومێد دەكرێت. هەر بۆیە دوای ئەم دیدارانە ئەحمەد موفتی زادە دەگەڕێتەوە لە (حسینیە ئیرشاد) وتارە مێژووییەكەی دەدات، لەوێدا بەتوندی ڕەخنەدەگرێت بەجۆرێك گوێگران توڕە دەكات بەپەلە موفتی زادە حوسەینییە بەجێدەهێڵێت:

لە دوای هاتنەكەناری كاك ئەحمەد، نوێنەران و زانایانی ئەهلی سوننە لە سیستان و بلوجستان بەردەوام دەبن لەوەی كێشەی سوننە لە ئێران چارەسەر بكەن. لەگەڵ ئەوەی دوای هەوڵ و ماندووبوونێكی زۆرو دیداری بەردەوام (ئایەتوڵا خومەینی)بەڵێنی ئەوە دەدات كە چاكسازی لە مادەی ژمارە 12ی دا بكات! موحسین كەیڤەر دەڵیت “ئەگەر ئەم بەڵێنەی خومەینی بچوایەتە بواری جێبەجیكردنەوە ئەو كاتە كەنارگیری موفتی زادەو بەردەوام نەبوون لە هەوڵەكانی دەكەوتە ژیر پرسیارەوە. بەڵام ئەو بەڵێنەش جێ بەجێ نەكرا…!

بەمشێوەیە كۆتا ئومێدی كورد و بەتایبەت سوننە بەرەو كەنار دێتەوە، لە بەیاننامەكەی (79/9/29)دا نووسیویەتی “ئێستا ئەو بڵند فڕینانەی (شۆڕشی ئێران، ئیسلام زیندوو بكاتەوەو بە ئازادكردنی ئەوانی دیكەش بگات) ئیتر بووەتە خەو و خەیاڵ”[55]. لە بەیاننامەی ڕۆژی سێ شەممەی 1979/10/9یشدا بە ڕاشكاوی ڕایدەگەیەنێت “ئەفسوس! ئەفسوس كە ئەم هەوڵە بێ بەرهەم بوو… ئەم كۆتا ئومێدەش گۆڕا بە یەئس (نائومیدی). بە ئاشكرا دەیبینم ئەوەی وەك بنەما و مۆدیل و بنەمای ئیسلامی نووسراوە نوسخەی مەرگە، كە زۆرینەی شارەزایان یان بێ خەبەر یان بێ ئاگا لە بارودۆخی كۆمەڵگە بۆ میللەت و شۆڕشی میللەتی ئێرانی دەنووسن (خودا شایدە ئەم یاسایە جگە لەمە شتێكی دیكە نیە)… كارنامەی ئینقلاب خەریكە زاتی ئینقلاب بەرەو نابووتی و وێرانی دەبات..!” هەر لەبەر ئەمەشە وا بیردەكاتەوە كاركردن لەگەڵ ئەم شۆڕش و سەرانی شۆڕشدا كات كوشتن و تەمەن بەهەدەردانە، و خۆی بەدوور دەگرێت لە هەر دانیشتن و ڕێككەوتنێك لەگەڵ بەرپرسان و سەرانی ئینقلابدا. هەروەها دەڵێت”خوایە تۆ شاید بە كە تا چی ئەندازەیەك خوێن و گیانی گەنجانی نیشتمان لە لام عەزیز بووە، و تا چ ئەندازەیەك هەوڵمدا كە ڕێگری بكەم لە ڕژانی خوێنی ئەم عەزیزانە، و تا چ ئەندازەیەك هەوڵمدا ئەم شۆڕشە – ئەم خوێنە بە بەهای دەیان هەزار شەهید- بە بەرهەم بگات و لەناونەچێت، و تا چ ئەندازە ئەم شۆڕشەم خۆشدەویست و لە پێناویدا بەرگەی ئەو فشارە ڕۆحی و ناڕەحەتیانەم گرت” .

ئەنجام

دوای ئەو هەوڵ و ماندوو بوونە زۆرەی كورد و سوننە لەپێناو شوڕشێكدا كە دەستورەكەی مافەكان و ئازادییە سیاسی و كولتوریەكانیان فەراهەم بكات، بەڵام دەستور دەنووسرێتەوە و كورد لەبەر نەبوونی مافی زمان و سوننەش لەبەر نایەكسانیی ئایینزایی بۆ هەمیشە لە دەستورەكە نائومێد دەبن. سەركردە سیكۆلارە كوردەكان هەر زوو لە حوكمەتی دوای شۆڕش نائومێد دەبن و ڕایدەگەینن ئەوان بۆئاوا سیستەمێكی شۆڕشیان نەكردووە، بەڵام ئەحمەدی موفتی زادە وەك نوێنەری دیاری سوننەكان تا كۆتاییەكانی جێگیركردنی دەستور تێدەكۆشێت بە ئومێدی یەكسانی نەتەوەی، ئایینزایی و كۆمەڵایەتی، چونكە نوێنەر و كەمینەیكی كەمی ناو لیژنەكانی نووسینەوەی دەستورن پەیامەكانی بەهیچ شوێنێك ناگات و بێ ئاكام دەبێت، بەمجۆرەش دەستورێك دەبێتە  كە تەنها زمانی فارسی بە ڕەسمی دەناسێنێت و جەعفەری شیعە بە ئایینزای وڵات و ویلایەتی فەقیھ بە سیستەمی حوكمڕانی. بەمەش لیبڕاڵ و سوننە دەكەونەوە كەناری دەوڵەتداری.

سەرچاوە و پەراوێزەكان

[1] Berger, Eric, 2019, Law School for Everyone: Constitutional Law, THE GREAT COURSES, United States of America, p.8.

[2]  بڕوانە: عەبدوڵا سەروەت، کاک ئەحمەدی موفتی زادە، دەروازەیەک بۆ خەباتێکی نەناسێنراو، چاپی یەکەم، 2010، چاپخانەی سیما، سلێمانی، باشوری کوردستان.

[3]  گفتوگۆی تۆمارکراوی دکتۆر عومەر عەبدولعەزیز و هاوڕێکانی لەگەڵ کاک ئەحمەدی موفتی زادە، کرماشان، 25-26/10/1981، تراکی یەک.

[4] برِوانە: 1287-1267 : فصلنامە مطالعات حقوق عمومی، دورۀ 51 ، شمارۀ 3، پایزی 1400.

[5] برِوانە: د. كديور، محسين: جفاي جمهوري اسلامي بة احمد مفتي زادة، متفكران نوانديش و مبارز كرد اهل سنت، 19 ارديبهشت 1397، مقلة منتشر شدة اونلاين: https://kadivar.com/16486/. ص23.

[6] برِوانە: ثرِوونهووبيَر، كارؤل، 2009، خوليا و مةرطي قاسملؤي كورد، وة. فةتاح كاويان، ضاثي يةكةم، ضاثخانةي رِؤذهةلاَت، هةليَر، باشوري كوردستان، لا٨٣.

[7] برِوانە: ثرِوونهووبيَر، كارؤل، 2009، خوليا و مةرطي قاسملؤي كورد، وة. فةتاح كاويان، ضاثي يةكةم، ضاثخانةي رِؤذهةلاَت، هةليَر، باشوري كوردستان، لا٦٥.

[8] برِوانە: بني صدر، ابولحسن، 1360، خيانت بە اميد، ناشر https://enghelabe-eslami.com/pdf/Banisadr-Khiyanat-be-Omid.pdf

[9] منظمي، علي، 1392، انديشةهاي قاسملو دربارة دمكراسي براي ايران كثيرالمللة، مترجم، كيهان يوسفي، ناشر، اتحاديةي دانشجويان دمكرات كردستان ايران، اربيل، ص43

[10] برِوانە: ثرِوونهووبيَر، كارؤل، 2009، خوليا و مةرطي قاسملؤي كورد، وة. فةتاح كاويان، ضاثي يةكةم، ضاثخانةي رِؤذهةلاَت، هةليَر، باشوري كوردستان، لا86.

[11] هەمان سةرچاوەی پێشوو، لا86

[12] برِوانە: پرِوونهووبيَر، كارؤل، 2009، خولياومەرگی قاسملۆي كورد، وة. فةتاح كاويان، چاپی يەكەم، چاپخانةي ڕۆژهەلاَت، هەلێر، باشوری كوردستان، لا83.

[13] مهرپور، حسین، ، دادگاە حفاڤ فانون اساسی شورای نگهبان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، متن مقاله ارائە شدە بە کنفرانس بین المللی قصات دادگاها استیناف در کوالالامپور – مالیزیا، 31 فروردین – 4 اردیبهشت 1366، حق (مگالعات حقوقی و قچایی) بهار ۱۳۶۶ شماره ۹، ێ116-117.

[14] بهشتي سرشت، محسن. صابر، حسن، تاريخضة تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران،  فصلنامة ذرفاثذوة، سال دوم، شماره 2 و3، زمستان و بهار 1393-94ص37.

[15] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[16] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[17] بهشتي سرشت، محسن. صابر، حسن، تاريخضة تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران،  فصلنامة ذرفاثذوة، سال دوم، شماره 2 و3، زمستان و بهار 1393-94ص40.

[18] بهشتي، دكتر سيد محمد حسني، 1390، مباني نظري قانون اساسي، بنياد نشر اثار و انديشه دكتر سيد محمد حسيني بهشتي، ايران، ص29

[19] برِوانە: بهشتي، دكتر سيد محمد حسني، 1390، مباني نظري قانون اساسي، بنياد نشر اثار و انديشه دكتر سيد محمد حسيني بهشتي، ايران.

[20] جعفري، محمد، 1393، طروطان طيري و جانشينان انقلاب، ضاث دوم، نشر ئونلاين، https://enghelabe-eslami.com/pdf/Banisadr-Khiyanat-be-Omid.pdf

[21] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[22] برِوانە: بهشتي سرشت، محسن. صابر، حسن، تاريخضة تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران،  فصلنامە ژرفاپژوة، سال دوم، شماره 2 و3، زمستان و بهار 1393-94، ص47-50.

[23] هوشنگی، حميد: برداشتهاي سياسي و اجرايي از اصل 15 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، فصلنامە متالعات ملي، 84، سال بيست و يكم، شماره 4، زمستان 1399، ص 10.

* هەر لە بارەی کۆتا دیداری ئەحمەدی موفتی زادەو نوێنەرانی ئەهلی سوننی لەگەڵ ئایەتوڵا خومەینی لە قوم ڕووداوێک ڕوودەدات کە بەم شێوەیەیە: پێش دیدارەکە ئەحمەد داوا لە عبدالعزیزدەکات لە ئەگەری نەگەیشتن بە ڕێکەوتنێک لەگەڵ خومەینی لە بارەی یەکسانی مافی سوننەو شیعە لە دەستووردا ئەوا دەبێت ئەویش لە نوێنەرایەتی ئەهلی سوننە لە (لیژنەی شارەزایان) وازبهێنیت، سەعدی قوڕەیشی دەڵێت”قەراری کاک ئەحمەد لەگەڵ عبدالعزیز ئەمە بووە: کە ئێمە بۆ ئیتمام حوجەت لە بارەی مافی ئەهلی سوننە لەدەستوور (قانون اساسی)ی دیدار لەگەڵ ئاغای خومەینی ساز دەکەین، ئەگەر ئەوان(یەکسانی لە مافی شیعەو سوونەدا)قبوڵیان نەکرد تۆ واز لە لە ئەنجومەنی شارەزایان دەهێنیتو (تەرکی )دەکەیت” هەر لەم سەروبەندەدایە پرسی دەرچوون و وازهێنانی مەولەوی عبدالعزیز لە نوێنەرایەتی ئەنجومەنی شارەزایان لە نێوانئیمام خومەینی و ئەحمەد خومەینیی کوڕیدا دروست دەبێت، بە شایەتی سەعیدی قوڕەیشی ئەحمەد خومەینی بە باوکی دەڵیت “عبدالعزیزبە نیازە ئەنجومەن جێبهێڵیت”، خومەینی لەوەڵامدا دەڵێت “نا بەجێی ناهێڵێت”، کوڕەکەی خومەینی درێژەی پێدەدات و دەڵێت “مەبەستی ئەوان جددییە”، باوکی بە توندی وەڵامی دەداتەوەو دەڵێت”کاری ئاوا ناکات! عزەدین لە کوردستان خوێنڕیژیی کرد، مەولەوی لە بلوجستان خوێنڕێژی ناکات. مەولەوی لەم وەڵامە توندەی ئیمام خومەینی بۆنی تەهدیدکردنی کردووە، بۆیە تەنها یەک ڕستە دەڵیت، ئەویش “ئەمری ئێوە موگاعه”[واتە گوێڕایەڵی داواکارییەکەی ئێوەم و جێیناهێڵم] و تەسلیمی بارودۆخەکە دەبێت و لەناو ئەنجومەنی شارەزایاندا دەمێنیتەوە. جا دوای دیدارەکە کاک ئەحمەدی موفتی زادە پرسیار لە مەولەوی دەکات کە بۆچی لەپای وەعدەکەی نەوەستاو وازی لە ئەنجومەنی شارەزایان نەهینا؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش مەولەوی تەنها یەک ڕستە دەڵیت: “من ناتوانم وەک ئێوە ڕووبەڕوو ببمەوە”.. بڕوانە: سەروەت عەبدوڵا، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە سەرکردەیەکی کاریزما و قوتابخانەیەکی کرداری، چاپخانەی سیما، سلێمانی.

[24] بڕوانە: سەروەت عەبدوڵا، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە سەرکردەیەکی کاریزما و قوتابخانەیەکی کرداری، چاپخانەی سیما، سلێمانی.

[25] برِوانە: د. كديور، محسين: جفاي جمهوري اسلامي بة احمد مفتي زادة، متفكران نوانديش و مبارز كرد اهل سنت، 19 ارديبهشت 1397، مقلة منتشر شدة اونلاين: https://kadivar.com/16486/.

[26] هەمان سەرچاوەی پێشوو، لا٤١.

[27] بني صدر، ابولحسن، 1360، خيانت بة اميد، ناشر https://enghelabe-eslami.com/pdf/Banisadr-Khiyanat-be-Omid.pdf، س١٩٧.

[28] منظمي، علي، 1392، انديشةهاي دكتر قاسملو دربارة ديمكراسي براي ايران كثير المللة، مترجم، كيهان يوسفي، ناشر، اتحادية دانشجويان دمكرات كردستان ايران، اربيل.

[29] برِوانە: بهشتي، دكتر سيد محمد حسني، 1390، مباني نظري قانون اساسي، بنياد نشر اثار و انديشه دكتر سيد محمد حسيني بهشتي، ايران، ص109.

[30] برِوانە: گل محمدي، احمد، 1391، جهاني شدن فرهنگ، هويت، چاپ 5، چاپ اكسير، تهران، ايران، ص223.

[31] برِوانە: اصل 15 فانون اساسي، پژوشكدە شورای نگهبان، https://ccri.ac.ir/fa/news/1602/%D8%A7%D8%B5%D9%84-15-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3%DB%8C

[32] هوشنگي، حميد: برداشتهاي سياسي و اجرايي از اصل 15 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، فصلنامة متالعات ملي، 84، سال بيست و يكم، شماره 4، زمستان 1399، ص 12.

[33]هەمان سەرچاوەی پێشوو، ص ١٢.

[34] Mofidi, Sabah, Religion and Politics in Eastern Kurdistan (With a Focus on Maktab Qur’an During Iranian Revolution, 1979), published online July 4, 2015, https://www.ccsenet.org/journal/index.php/jpl/article/view/50787

[35] بڕوانە: عەبدوڵا، سەروەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە سەرکردەیەکی کاریزما و قوتابخانەەکی کرداری، چاپی یەکەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی

[36] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[37] برِوانە: گل محمدی، احمد، 1391، جهاني شدن فرهنگ، هويت، چاپ 5، چاپ اكسير، تهران، ايران، ص244.

[38] برِوانە: هوشنگی، حميد: برداشتهاي سياسي و اجرايي از اصل 15 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، فصلنامة متالعات ملي، 84، سال بيست و يكم، شماره 4، زمستان 1399، ص 11.

[39] بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ پەرتووکی: کاک ئەحمەدی موفتی زادە، دەروازەیەک بۆ خەباتێکی نەناشێنراو، سەروەت عەبدوڵا، چاپی یەکەم، 2010، چاپخانەی سیما، سلێمانی، کوردستانی باشور.

[40] Yaldiz, Karim and Taysi, Tanyel B., 2007, The Kurds in Iran The past, Present and Future, First Publish, Pluto Press, London. P31.

[41] برِوانە: د. كديور، محسين: جفاي جمهوري اسلامي بە احمد مفتي زادە، متفكران نوانديش و مبارز كرد اهل سنت، 19 ارديبهشت 1397، مقلە منتشر شدە اونلاين: https://kadivar.com/16486/.

[42] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[43] بڕوانە: نگاهی گزر بە زندگی و مبارزات علامە احمد مفتی زادە، تهیە و تنڤیم جمعی از دانشجویان اهل سنت.

[44]   موفتی زادە، ئەحمەد، چاوپێکەوتنی تۆکراو دەربارەی: اوچاع ایران و کردستان بعد از انقلاب ایران بە ێورت سئوال و پاسخ، نوار شمار 229، زبان، فارسی، www.chera2chera.blogfa.com.

[45] گل افشان، محمدمهدي باباپور، مباني كلامي قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، فصلنامە علمي – پژوهشتی مطالعات انقلابي اسلامي، سال نهم، زمستان 1391، شمارە 31 ،ص176

[46] منظمي، علی، 1392، انديشەهاي دكتر قاسملو دربارەة ديمكراسي براي ايران كثير المللە، مترجم، كيهان يوسفي، ناشر، اتحاديە دانشجويان دمكرات كردستان ايران، اربيل، ص51.

[47] بهشتي، دكتر سيد محمد حسني، 1390، مباني نظری قانون اساسی، بنياد نشر اثار و انديشه دكتر سيد محمد حسيني بهشتی، ايران، ص49.

[48] برِوانە: د. كديور، محسين: جفای جمهوری اسلامی بە احمد مفتي زادە، متفكران نوانديش و مبارز كرد اهل سنت، 19 ارديبهشت 1397، مقلە منتشر شدە اونلاين: https://kadivar.com/16486/.

[49] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[50] هەمان سەرچاوەی پێشوو.

[51] بهشتی سرشت، محسن. صابر، حسن، تاريخضە تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران،  فصلنامە ذرفاپژوة، سال دوم، شماره 2 و3، زمستان و بهار 1393-94، ص48.

[52] بڕوانە: عەبدوڵا، سەروەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە سەرکردەیەکی کاریزما و قوتابخانەیکی کرداری، چاپی یەکەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی، باشوری کوردستان.

[53] برِوانە: د. كديور، محسين: جفای جمهوری اسلامی بە احمد مفتي زادە، متفكران نوانديش و مبارز كرد اهل سنت، 19 ارديبهشت 1397، مقلە منتشر شدە اونلاين: https://kadivar.com/16486/.

* دوای ئەم کۆبوونەوەی لەگەڵ خومەینی، موفتی زادە کۆبوونەوەیەکی دەبێت لەگەڵ  شەریعەتمەداری، لەوێدا ڕاستەوخۆی لە شەریعەتمەداری دەپرسیت “ئایا تۆ ڕێگر و بەرد دەخەیتە سەر ڕێگە؟” لە وەڵامدا ئایتەوڵا شەریعەتمەداری دەڵێت: “نەخێر! بەهیچ شێوەیەک ئەم قسەیە ڕاستی تێدانییە” (نگاهی گزر بە زندگی و مبارزات علامە احمد مفتی زادە، تهیە و تنظیم جمعی از دانشجویان اهل سنت، ێ8). دوای ئەم دانیشتنە کاک ئەحمەد دەچێتە (حوسەینییەی ئیرشاد) لەتاران و وتارە دوو کاتژمێرییەکەی پێشکەش دەکات.

[55] د. کدیور، محسین: جفای جمهوری اسلامی بە احمد مفتی زادە، متفکران نواندیش و مبارز کرد اهل سنت، 19 اردیبهشت 1397، مقلە منتشر شدە اونلاین: https://kadivar.com/16486/، ێ 47. ) بەیاننامەی ژمارە (86)ی 9/10/1979.

وەرزنامەی ئێرانناسی ژمارە (7)، ساڵی دووەم، نیسانی 2023